A nosa intervención plástico-poética para o tendal dos poemas fíxose arredor da poesía “O meu peto” de Ana Mª Fernández, recollido no libro Versos da tarde laranxa (2016) publicado en Galaxia.
A condición para a escolma poética dos tendais é que estes fixeran referencia á natureza, á auga e aos camiños, neste caso cumpríase e o soporte non podía ser outro ca unha bata de mestra chea de petos.
Velaquí o resultado e proceso de elaboración.
Promovido polo Servizo de Dinamización Lingüística de Ames, nestes días pódense ver polo concello tendais con poemas escritos en galego. Dende hai uns anos, con motivo do mes das Letras Galegas todos os centros educativos colaboran nalgunha intervención conxunta que serva para pór a poesía ao alcance de toda a cidadanía así noutras edicións sementáronse poemas polas vilas e aldeas.
Nesta ocasión, nesta terra de ríos (Tambre e Sar) e camiños (o Camiño de Santiago e o de Fisterra), quixéronse aproveitar os paseos fluviais, regatos, fontes e lavadoiros para tender poemas ao modo no que xa se facía desde o medievo en España e Portugal coa chamada literatura de cordel.
Onte, primeiro día desa acción poética, había unha chea de expectación arredor dos tendais, familias acompañando aos seus fillos e fillas para ver a peza de roupa que tenderan por cada unidade dos centros educativos de Ames. Alí permanecerán ata finais do mes de xuño, permitindo que quen queira poida deleitarse coa lectura e coas realizacións plásticas dos nenos e nenas.
Os nosos parabéns, iniciativas coma “Entre ríos e camiños, poemas no tendal” colocan a cultura ao alcance de todo o mundo e mostran o que dende as escolas se fai por ela.
Tendais de poemas no Paseo fluvial de Bertamiráns do CEIP A Maía e do CEIP Agro do Muíño.
Tendais de poemas no Milladoiro da EEI Milladoiro espertando a curiosidade dos peregrinos na súa última etapa do Camiño a Santiago de Compostela.
Esta afirmación de pé de banco encerra a sinxela fórmula da animación lectora; non sei por que se lle dá máis voltas, descoñezo por que se fan cousas tan rebuscadas desde as bibliotecas escolares tratando de inocular o virus da lectura. A clave non lles é outra que procurar que a lectura sexa un acto pracenteiro. Somos seres hedonistas, falo no sentido filosófico, a procura do pracer pode ser froito dun comportamento positivo educado, porén non debe ser visto como algo malo. A industria ben o sabe, por desgraza, moitos mestres recomendadores de lectura, non, así se explican o libros que lles poñen entre as mans aos pequenos, as horas que escollen para ler ou a batería de traballos que lles propoñen a posteriori case como castigo por ler.
Sobre isto temos falado moito neste blog, pero quedábanos por dicir as asociacións gorentosas que se poden facer para que ese momento da lectura sexa aínda máis pracenteiro. Cando lle preguntamos ás persoas adultas sobre os seus momentos de lectura, hai quen menciona o lugar onde le (baixo unha árbore, ao carón dunha xanela, no seu sofá preferido…), outros comentan sobre as parellas da lectura (un café, un bombón, unhas galletas…), outros das horas de ler (ao espertar, pola noite xa na cama, despois de comer…). Nós, os/as docentes, non; poñemos a ler aos nenos cando nos peta, como nos peta e o que a nós nos peta, sen moverse nin distraerse con nada. Por que nos custará tanto entender que eles poden gozar ou rexeitar a lectura ao igual que o facemos nós polas condicións, polos libros ou polos tempos inadecuados.
Por que non procuramos que a experiencia lectora sexa enriquecida con un ambiente proclive? Por que non aproveitamos un día de sol para ler no campo, ou por que non lles deixamos petiscar un pequeno agasallo doce ao tempo que escoitan un conto?
Moito cambiaría o conto se así o entendésemos!
De seguido recollemos aquí o artigo “O primeiro chanzo da animación á lectura”, no que afondábamos neste tema, publicado no Caderno de Análise A Fondo (124, 13/11/15) de Sermos Galicia, coordinado por Francisco Castro, cuxo título era “Dos contos á lus do candil á cultura da imaxe”, no que expoñíamos a nosa visión xunto con Antonio G. Teijeiro, Concha Costas e Jacobo Fernández.
Cada vez que comezo cun novo grupo de alumnado persigo sen tregua ese momento máxico que se crea cando logro que vinte e cinco nenas e nenas de tres anos estean engaiolados escoitando un conto. Hai quen pensa que isto é algo sinxelo, xa que logo, todos os cativos gustan dos contos. Pode ser, mais non é o mesmo. Unha cousa é que atendan e outra ben distinta é enredalos no fío da historia e levalos prendidos ata o desenlace. Ás veces mesmo me sento coma a bruxa da casiña de chocolate tratando de conquistar a Hansel e Gretel para encerralos e logo engordalos ben antes de papalos.
Así cando me preguntan como facer animación á lectura en infantil, sempre contesto o mesmo: lendo moito, lendo ben e lendo a miúdo. Ler, ler e ler. Ese é o segredo ou fórmula máxica para facer lectores. Hai outras moitas estratexias, ora ben, nunca debemos esquecer que os medios non poden solapar o fin. Cando reflexiono sobre os ralos éxitos de todos os esforzos que se están a facer dende bibliotecas, escolas e outras institucións para o fomento da lectura, hai veces que penso que, ao mellor, o que falla é que malia que se fan grandes exposicións e campañas sobre o libro, presentacións, xogos de rol, xincanas ou encontros con autores, lese pouco nas aulas, nas casas e nos espazos públicos. Esta afirmación pode parecerlle desatinada a máis dun, pero cómpre poñer sobre a mesa e dilucidar o que pretende cada un dos implicados: vender libros, ter público, mostrar resultados ou facer lectores. Máis das veces quedámonos na monda e non chegamos ao corazón.
Ler é un proceso persoal e colectivo que ten moitos implicados. Eu neste caso estou a falar coma docente, pero non me esquezo de que ante todo son lectora, son mediadora de lectura, son incitadora de lecturas, son compradora de libros, e son cidadá. Deseguido irei explicando o que lle pido a cadaquén.
Cando dicía ao comezo que quería enganchar cun conto canto antes ao meu alumnado é porque son das que penso que ler é un pracer cando é pracenteiro. Isto pode parecer de pé de banco, pero non tanto. Ler é moitas cousas, faise con múltiples finalidades, velaí a distintas funcionalidades da lingua escrita, sen embargo con cativos que non son quen de ler por si mesmos, o que temos que mostrarlles é que ler é un acto especial. Lerlle a nenos e nenas non pode ser unha mera rutina, nin un oco na programación escolarou tan só a motivación dunha secuencia didáctica. O momento do conto ten que ser especialmente gorentoso, desexado por eles, de modo que devezan por que a mestra colla un libro entre as mans. Emporiso, condición básica é que os e as educadoras sexamos persoas apaixonadas pola lectura. Se non é así, nótasenos a farsa. De cando en vez, circula polas redes sociais a afirmación de Emilia Ferreiro, sobre que si os mestres non len non poden transmitir o pracer por ler, e continúa esta reputada investigadora arxentina, dicindo que, desgraciadamente, os mestres non len. Sabémolo, non nos enganemos. Hai mestres que se aburren e que aburren lendo. A miúdo pregúntome por que nos plans de estudos dos futuros mestres non se inclúe ensinar a contar historias. Sei que hai materias sobre a literatura infantil cunha visión histórica e didáctica, pero imaxínense o que cambiaría o conto se as facultades de educación se encheran de contadores que tiveran que conseguir que a xente os escoitara ou se nas oposicións -entre outras cousas- se lle pedira a os futuros docentes que conquistaran ao tribunal coa lectura dun relato ou fragmento dun libro. Cando me din o que fan algúns mestres na “Hora de ler” dos centros de primaria, sempre me lembro daquel profesor de Daniel Pennac en “Como una novela” que abría a súa carteira e sacaba libros dos que lle daba petiscos aos seus alumnos para abrirlles o apetito lector. Dirán que é difícil, ben, pois vaiamos ao máis doado e factible: cando menos poñamos como condición –lóxica- aos integrantes dos equipos de dinamización da biblioteca escolar que sexan lectores. Así, ao mellor, as compras, selección, recomendacións de lectura e actividades de fomento responderían a un criterio literario que fora máis aló de modas, de novidades, de temas do momento ou de datas no calendario.
A seguinte pregunta que me farán será sobre recomendacións de lectura para animar á ler. Aí vén o verdadeiramente difícil, porque así como calquera lector ou mestre ten un fondo de biblioteca que sempre funciona, queda unha boa porción de libros que debemos escolmar unha vez coñecemos ao lector ou lectora. Velaquí a verdadeira interacción entre o mediador/a de lectura e o lector, e a importancia de que o mediador sexa un gran lector. O peor que se lle pode facer a un lector en proceso é darlle libros que non o enganchan. Pero isto non só é responsabilidade do recomendador, aquí entra tamén a dos editores. Queixábame días atrás ao meu libreiro de cabeceira da frustración que sentira porque mercara unhas novelas destacadas en webs especializadas, nos medios e nos escaparates das librerías, que non fun quen de rematar. El dicíame que nos últimos tempos se estaba a notar a desaparición do oficio de editor en prol do economista editorial. Ben, pois pensen señores editores do que se di de pan para hoxe e fame para mañá, do dano que se fai defraudando a un lector.
Canto aos formatos da lectura, sei das indicacións da IFLA, malia todo, hai pouco sentinme reconfortada cando lin a Roberto Casati, afirmando en “Elogio del papel” que a verdadeira lectura en profundidade ten que facerse no formato libro, e que nas escolas hai que volver á lectura en voz alta. Non somos uns nostálxicos, tan só pensen no obxectivo que pretendemos, non noutros, tamén importantes, pero neste caso secundarios. En infantil, un “conto de boca”, como din eles, non ten comparación con outras modalidades máis visuais, seica máis interactivas –imposible-, ou máis tecnolóxicas. Sospeito que nas outras idades acontece o mesmo, pero así como botamos a rir cando lle preguntamos a unha persoa adulta se leu un libro e nos di que non pero que viu a película, parece que a fascinación polos aparellos nos atordou a mirada.
Neste balance que estamos a facer sobre a animación á lectura, non podería esquecer o papel das familias. Cando un pequeno me di que o seu pai ou nai lle le un conto na cama, nin sequera me preocupo polos seus escasos atributos literarios –frecuentemente de personaxes ou series televisivas-, porque para min, o vínculo afectivo que se establece coa lectura de por medio, está por enriba da súa ínfima calidade. Un neno ou unha nena que asocia un conto a un momento de pracer, de calor, de tenrura ou de alegría, ten moitas probabilidades de seguir buscando iso nos libros o día que sexa quen de ler só.
Neste momento, no que se publican máis libros infantís ca nunca, lograr que os cativos lean é máis difícil ca nunca, porque non só se trata de enganchalos a ler senón de loitar contra todos os adversarios que lle xurdiron á lectura, emporiso, o papel das bibliotecas, das industrias culturais e dos medios comunicación, da cidadanía en xeral é crucial, e poida que non estean dándoo todo pola lectura. En calquera caso, eu desde a miña aula seguirei cativando aos pequenos. A min de pequena engaioláronme os contos da nosa tía Victoria; que nos repetía sempre os mesmos –non máis de tres ou catro-, con eles sandaba, consolaba, adurmiñaba e acariñábanos, hoxe en día, segue a facer o mesmo cos seus sobriños netos, e polo de agora, aínda lle vai gañando a partida a “Pocoyó”.
Pechábase este caderno con esta dupla aseveración borgiana: 1ª que o paraíso, de existir, debe de ser unha biblioteca; 2ª e que ler é unha das formas da felicidade. Para Francisco Castro de atendermos esa mensaxe “igual seriamos máis felices”.
Nunha actividade da biblioteca escolar do centro encomendáronnos representar plasticamente un fragmento dun poema de Gabriela Mistral:
“Doña Primavera de aliento fecundo
se ríe de todas las penas del mundo”.
Durante uns días estivemos a pensar como facelo, reflexionando sobre o que quería dicir “aliento fecundo”, como podía rirse de todas as penas do mundo e, en definitiva, sobre como sería Doña Primavera.
Comezamos polo máis doado, como sería a risa da primavera; tivémolo claro: tiña que ser en gha, gha gha, xa que mudando a vogal parecía ter outros matices. A pregunta que nos asaltou de inmediato -vendo a diferenza de escribilo en galego ou en español, foi si riría igual noutros lugares do mundo. Debemos apuntar que gustamos moito de traballar con onomatopeias, escribirlas, e mesmo ilustrarlas. Hai un gran número de páxinas en internet que nos facilitan a escrita da risa en distintos idiomas, sendo algunhas moi curiosas. Estaban tan interesados que quixeron elaborar una listaxe para poder compartila coas súas familias. Así estivemos xogando coas risas de dona Primavera.
A montaxe final foi moi sinxela. Eliximos as cores que enchen a paisaxe que vemos a través do ventanal. Usando ceras acuarelables preparamos unha base con esas cores. sobos colores. Sobre o lenzo escribimos o poema e finalmente engadimos uns bocadillos coas risas da primavera en idiomas.
Tan só nos quedaba a dúbida de esa xente doutros países ría coma nós ou ría reproducindo os sons da escrita.
Un pequeno traballo de investigación, de vocabulario, de lingua, de escrita, de participación das familias, de representación plástica e de consenso que nos mantivo interesados ao longo duns días.
Continuando na liña iniciada o curso pasado, cada vez que un alumno ou alumna está de aniversario celebrámolo, dun xeito diferente ao convencional, cunha elaboración plástica sobre unha páxina do xornal dese día na que seleccionaron unha nova que lles gustou.
Tralo éxito das creacións do ano anterior, que deran lugar á exposición “50 anos en 9 meses”, na reunión inicial coas familias do alumnado, facilitámoslle unha folla informativa na que se lles explicaba o modo de realización e a súa participación nesta data tan significativa na vida dos seus fillos e fillas. Aceptaron de moi bo grado e así o vimos desenvolvendo dende o comezo de curso, primeiro cos que aínda faltaban por cumprir os catro anos e agora xa cos de comezo de ano que fan cinco.
Consta de dúas partes que expoñeremos de seguido nesta entrada do blog e noutra titulada “Singularizándonos no grupo”.
Cómpre recordar que na aula temos carteis por cada mes do ano ilustradas coas fotografías dos nenos/as que naceron neles. Así imos levando a conta dos meses que faltan e dos que veñen por diante.
No día no que un neno ou nena está de aniversario, a mestra encárgase de mercar un xornal (cada vez diferente), e dedicamos un bo tempo a ler as novas que máis chaman a nosa atención, especialmente a do homenaxeado. Aquí son determinantes os gustos persoais, as fotografías das que se acompañen ou o impacto que teña esa nova nas súas vidas (ben porque a escoitaron na televisión, porque se fala dela nas casas ou porque os vincula con algo coñecido). Adoitamos ir marcando as que más lle gustan e logo finalmente elixe. Lémola con detemento, falamos sobre ela (a veces ata pode dar pé a desenvolver un pequeno traballo), e fixámonos especialmente na data que figura en cada una das páxinas. Recalcamos que o día no que el ou ela fixeron catro ou cinco anos, aconteceu iso.
Logo, para deixar unha presenza, tal e como gustamos, empregando dúas cores (unha condición que tamén impuxéramos o pasado curso), escriben o seu nome e mailo número de anos que cumpre. Aquí xogamos moito con distintas grafías para que vexan que hai variadas formas de escribir unha mesma letra ou número, procurando non ocultar a data e a nova pola que escolleu esa páxina. Unha vez seca, pasa para un cadro de cristal que lle temos reservado desde comezo de curso no que figura a súa fotografía e o texto: “Reservado para …, –/–/2017”.
Pola súa parte ás familias, pedímoslle que busquen na rede novas que sucederon no día no que naceu o seu fillo ou filla (hai páxinas web ou hemerotecas que o permiten). Temos que salientar e agradecer a colaboración que nos están a dar, preparando carteis ou composicións con esa nova que lles gusta vincular ao nacemento do neno ou nena. En función do formato, envíannola por correo electrónico ou en soporte físico, e na aula dedicámoslle un tempo a saber por que a elixiron. Unha vez coñecida tamén a gardaremos baixo a elaboración plástica realizada na clase.
En verdade dedicámoslle tempo, pero tampouco hai nada que nos impida facelo; parécenos ben interesantes as oportunidades que nos están xurdindo ao fío de cada celebración, a máis dese nexo que imos establecendo entre a vida dos pequenos e o que acontece no mundo no que viven. No xornal hai novas que nin nos van nin nos veñen, outras que lles gustan moito, páxinas que sempre atraen a súa atención (pasatempos, previsións meteorolóxicas, anuncios ou programación televisiva); en calquera caso e pouco a pouco imos sabendo como se organizan os xornais e a información que conteñen, como recollen contido tanto nos titulares, no corpo do texto, coma nas fotografías ou pés de foto. Paseniño, non é o noso obxectivo principal, iso irá calando ao longo das cando menos vinte e cinco lecturas de xornal que faremos.
Na aula coa celebración dun aniversario hai unha serie de rituais a realizar: ser o encargado nese día; tacharse da listaxe na que figura con 4 anos para anotarse na columna de 5; tomarlle a medida do pé agora con un ano máis (ver “As medras dos pés”); elixir o libro que quere que leamos ou a dramatización, canción ou baile a realizar. O día do aniversario ten que ser unha data moi especial para ese neno ou nena, algo para anhelar que chegue, algo para recordar, algo para devecer por que volva a suceder.
O importante para nós, saír dos sendeiros consumistas nos que se converten as celebracións e vinculalos coa realidade facéndoos abrirse un pouco do egocentrismo propio destas idades, e por suposto ir construíndo a súa historia, gardando recordos fermosos e deixando pegadas dos fitos importantes das súas vidas.
Nos ítems de avaliación de infantil sempre aparece si distinguen a noite do día, onte, hoxe e mañá. Isto é algo máis ca obvio, claro que o diferencian malia que ás veces confundan as palabras. Pero as expresións que falan do paso do tempo son moito máis variadas, mesmo máis metafóricas ou complexas, e tamén, máis habituais do que consideramos. Raro é o conto, poema ou lectura infantil na que non aparecen adverbios, locucións ou expresións adverbiais referidas ao paso do tempo:
Ao saír o sol; ao raiar o día; á primeira luz; ao amañecer; ao mediodía; ao anoitecer; entre lusco e fusco; ao alborexar; ao principio; sempre; hai moitos ano; hoxe en día; nun intre; de cabo a rabo; de vez en cando; ás veces; logo; daquela; moi cedo; agora; nunca; endexamais; mentres; devagar…
Non hai moito lemos “El ladrón de tiempo”, de Nathalie Minne publicado en Edelvives, que é unha delicia de libro no que todas as palabras fan referencia ao tempo, á súa brevidade, á súa elasticidade, á medida que cadaquén fai del:
“Antes del lunes, el chico no sabía que existiera; a partir de ese momento, lo quiso saber todo de ella. Cuando lo miraba, el tiempo pasaba volando, y cuando esperaba su próxima cita, parecía detenerse. Por eso, ambos decidieron robar un poco de tiempo a cada día solo para ellos. Así, siempre podían contar con ese tiempo robado que no devolverían jamás.”
Cómpre reparar en que as expresións que aparecen no libro van máis aló de día-noite, onte-hoxe-mañán e malia todo son comprendidas polos nenos e nenas, porque son empregadas no momento, na forma e no contexto adecuado:
“Después de clase”; “le pareció un instante pero duró una eternidad”; “antes del lunes”; “todos los días”; “había nacido una mañana de verano”; “¿cuántas veces había visto caer las hojas de los árboles?”; “más de lo que tardan los cerezos en florecer, la luna en hacerse redonda y las manzanas en madurar”; “era víspera del jueves”; “infinitamente corto”; “pronto”; “hace una semana que se conocen, es mucho o poco”;” hasta luego”…
Emporiso, nós avogamos porque se empregue unha linguaxe rica en expresións e matices referidos ao paso do tempo e a superar o reducionismo pueril co que ás veces se dirixen as persoas adultas aos nenos/as. A lingua ten que axudarnos a tomarlle as medidas ao tempo, e isto hai que facelo desde que son ben pequenos.
Como celebración do Día Mundial da Poesía, no centro no que traballa Isabel, optouse por botar a poesía á rúa. Enchéronse os muros e valados do CEIP A Maía con poemas escritos en carteis de lona fundida, coa intención de crear coma unha “zona poética” de grandes dimensións.
Hai que pensar que este colexio está nunha zona escolar (EEIM, CEIP, IES e pavillón polideportivo) moi concorrida, que ademais e un dos enlaces da autovía, porén é moi transitada, algo que se tivo en conta á hora de deseñar os carteis e de seleccionar os poemas, sendo breves e cunha gran tipografía para poder ser lidos polos transeúntes.
Agora, trala boa acollida que tivo a iniciativa entre as familias do alumnado, convidámolos a elaborar os seus carteis poéticos para sumarse á exposición na rúa. Isto manterase e irá medrando ata o mes das letras. Esperamos converter este recuncho da Maía nunha auténtica ZONA POÉTICA.
Mostra desta colaboración das familias:
Velaquí a nosa iniciativa deste ano para celebrar o Día Mundial da Poesía. Un curso máis tratamos de poñer as poesías ao alcance de toda a veciñanza. Sabemos que temos ao noso favor que todo o realizado polos pequenos/as conta, cando menos, cunha boa acollida. Así, desta vez, puxémonos en contacto coa Asociación de comerciantes de O Milladoiro e solicitamos a súa colaboración para cedernos un recuncho dos seus escaparates para expoñer poemas seleccionados, escritos e ilustrados polos nenos e nenas de cinco anos para deleitar aos seus veciños.
 |
| Poesía á rúa |
Preparamos unha carpeta con 3 ou 4 poemas por neno/a acompañados dunha folla informativa para as familias nas que se lle explica a iniciativa (tamén se fixo a través dos blogs de aula). Os pais e nais terán que acompañar aos seus fillos/as ás tendas e negocios locais (amigos, habituais ou de cercanía) para deixar alí os seus poemas.
Na cartolina na que van escritos os poemas, indícase tamén a que se debe esta iniciativa, así como un enderezo electrónico de contacto, para que quen guste da lectura da poesía en lugares non habituais, como agradecemento que nos envíe unha fotografía. Estamos á espera do que nos envíen.
Para nós, a máis do que podemos lograr canto ao noso alumnado, estamos logrando abrir a escola á comunidade; posibilitando que se coñeza o que fan os pequenos nas aulas.
Aproveitando o inicio de ano e un agasallo clásico nestas datas (os almanaques), quixemos ampliar o noso coñecemento sobre estes recursos para medir o transcurso do tempo.
Á volta das vacacións de Nadal pedímoslle ao noso alumnado almanaques de todo tipo: de mesa, de parede ou de peto. Así xuntamos preto de trinta variantes: grandes, pequenos, de faldilla, de mesa e/ou parede.
Poderíamos asegurar que en todas as aulas de infantil hai algún panel de control dos días da semana, dos meses, da climatoloxía, das estacións, lectivos e festivos, mesmo se pode atopar algún almanaque, pero prefírense empregar eses outros –máis infantís, comerciais ou de elaboración propia- , pero nós neste caso, e dado que estamos con alumnado que neste ano fai 6 anos, quixemos ir un pouco máis alá.
Nun primeiro momento dedicámonos a ver as variantes que nos trouxeran e a cantidade de información que conteñen amais da información tabular de días ou meses. Velaquí algunhas das curiosidades que puidemos observar e sobre as que conversamos:
-Formato: de peto, de parede, de mesa, de taco, de parede/mesa.
-Presentación: Horizontais ou verticais con todos os meses á vista, por semestres, por cuatrimestres, por trimestres, por bimestres ou dunha folla por mes, neste caso podendo ser en táboa ou en columna.
-Diferenzas de cor nos días laborables, festivos, celebracións. Nalgúns só empregan dúas cores e noutros tres ou máis.
-A numeración dos meses (1-12), das semanas (1-53), dos días (1-365). Modo de expresar unha data: 1-1-2015, 01/01/2015; 01-I-2015 (meses en nº romanos); 1 de xaneiro de 2015; Luns, 1 de xaneiro de 2015.
-A forma de organizar os días (en galego, castelán, inglés ou bilingües), con letra inicial, abreviatura ou nome completo. Aquí como curiosidade destacamos que os calendarios en case todos os países comezan no luns, agás nos anglosaxóns que o fan en domingo, algo que comprobamos recitando algunhas cancións sobre dos días da semana, nunha ou noutra lingua. Existencia de un espazo para anotacións (diaria, semanal, mensual). A curiosidade de por que nalgúns casos, ao remate de mes poden aparecer dúas datas nun mesmo cadro 23/30.
-Presenza de símbolos: das fases lunares (ao carón do día correspondente ou na cabeceira/pé de folla); das estacións (os máis habituais estrelas de xeo, flores, soles e follas). Destaque de datas sinaladas con símbolos: Día de Reis (os 3 reis), Día dos Namorados (cun corazón), días do cambio de hora (cun reloxo que atrasa ou adianta 1 hora), día da entrada das estacións…
-Información adicional: santoral, refráns, proverbios, ditos… e outros en función de si se trata de calendarios relixiosos, agrícolas, laborais ou escolares.
-Outros: lemas como 2015 ano da luz ou mensaxes como “No me tires, recíclame” ou mapas cos prefixos provinciais…
Esta comparativa deunos para moitos máis temas como a relación entre as ilustracións, imaxes ou símbolos cos promotores do calendario (panaderías, supermercados, peixerías), así como a información que conteñen relativa a eses establecementos (nome, enderezo, teléfonos, web, RRSS, etc).
Unha vez vistos e analizados enviámolos de novo para as casas para que así coas súas familias puideran personalizalos marcando no calendario aquelas datas significativas para eles.
Agora témolos todos colgados na aula, á vista e alcance dos nenos, de modo que cada día, cando fagamos a rutina de poñer a data, cadaquén poderá facer unha achega enriquecedora para todos. Ao remate de cada mes, uns pasarán páxina, outros arrincarán unha folla e outros non, pero será unha boa ocasión para ver a diversidade e variedade existente sobre unha mesma idea.
 |
| Almanaques |
Os almanaques que inicialmente tiñan o propósito de aportar información sobre as estacións e o clima, hoxe en día son moito máis, e están presentes en case todos os espazos nos que hai actividade, de modo que consideramos necesario introducir ao alumnado na súa interpretación e comprensión, algo que vai máis alá da mera consignación diaria da data.
O traballo cos almanaques vai dar moito de si, sen esquecernos doutras variantes máis modernas, como un electrónico que temos na aula; nin doutros máis artísticos como os que nos presentan en Pinzellades al Mon; nin tampouco do fermoso “Almanaque musical” de Antonio Rubio e David Pintor publicado en Kalandraka.
As mestras de infantil sempre debemos ter o oído moi atento aos defectos na fala do alumnado, así ao longo dos tres anos que permanecen con nós, na meirande parte dos casos, axudamos a corrixir problemas na articulación (inversións de sílabas, omisións, substitucións) que, aínda sendo habituais, requiren dalgunha intervención.
Pero agora, neste curso, detectei un problema no meu alumnado que ata o de agora nunca atopara: a perda da /d/ intervocálico nas palabras rematadas en –ado, converténdose de este modo en –ao. Participios, substantivos ou adxectivos, toda palabra rematada en –ado, pasa automaticamente a –ao. Non estou a falar só de alumnado castelán falante, tamén os galego falantes o fan, nomeadamente cando se expresan en castelán coma se esa fora a forma correcta.
Son inflexible, corrixo cada un deses erros porque do contrario, sei que se converterá nun hábito co que tanto as familias como o resto dos adultos son moi laxos, non hai máis ca escoitar intervencións televisivas ou radiofónicas de presentadores/as, actores, actrices, políticos/as, case todos eles están cansaos, agotaos, sobraos, ou abandonaos .
Inicialmente, esta perda da /d/ intervocálica en participios, era considerado un vulgarismo, logo xa non se deu esa distinción, pero agora, de ir ao paso que vamos, podemos consideralo un “feito consumao”.
Gústannos as listaxes, serven para organizar, para recordar, para compilar …, así, de cada tema que tratamos facemos unha listaxe das palabras que máis nos gustaron.
Xa dixemos nalgunha ocasión que no noso contexto o galego non é a lingua predominante, e malia que na escola todos os nenos e nenas gozan con ela, nalgunhas casas é descoñecida. De modo que decidimos facer un libro con todas as nosas listaxes de palabras en galego para compartir coas familias.
Un libro abano de 10X10, 10 páxinas con 10 palabras en cada unha: animais, mamíferos, peixes, árbores, froitas, nomes de neno e de nena, ferramentas, paxaros, flores e xogos.
100 palabras para gastar, para falar, para contar, para empregar, para agasallar …, e para gozar con elas.
 |
| 100 palabras para gastar |
Jaume Plensa
Para unha actividade conxunta do noso centro, pedíronos que inventáramos unha palabra. Isto que inicialmente pode parecer sinxelo, logo descubrimos que non o é tanto. E menos con cativos de 5 anos.
Para inventar unha palabra primeiro hai que saber para que se quere empregar e segundo averiguar que non existe xa. Emporiso, cada unha das que nos propoñían os nenos/as, ao pouco descubríamos que estaba no dicionario. Tras varios intentos cambiamos de táctica.
Volvemos a comezar preguntándonos onde nacen as palabras, se caen das nubes, se saen das barrigas, se dos ovos, da terra, do mar ou das árbores. As respostas, “na boca”, “nos libros”, “na punta dos lapiseiros afiados”, “na cabeza dos escritores”…, non acabaron de convencer, ata que unha amiga nos dixo que “as palabras nacen dunha chispa que salta entre a cabeza e o corazón e sae pola boca”. O problema é que a nós ese día non nos saltaban chispas, así que tampouco puidemos inventar palabras.
Estábamos atrancados, ata que, como caído do ceo, Sandra nos trouxo o libro “Estrambólicos”, de José J. Letria, ilustrado por André Letria, publicado en La Fragatina en decembro de 2013.
Os estrambólicos son unhas estrañas criaturas multiformes que poden cambiar tanto o seu aspecto como o seu nome. Neste libro, preséntannos a dezaseis estrambólicos ao cubo, é dicir, 4.096 personaxes diferentes que adquiren distintas propiedades e unha identidade totalmente renovada con cada transformación. Defíneno coma un libro para experimentar coas formas e facer malabarismos coas palabras.
“Estrambólicos” retoma a idea de cortar a páxina en tres partes en cada unha das que se ve un anaco de corpo, un parágrafo que o define e unha sílaba. Así con cada movemento de anaco de folla xurde un novo personaxe, cun novo nome formado de tres sílabas e cunha nova definición.
Gustounos a idea para crear novas palabras. Colleremos unhas cantas palabras orixinais que conten con varias acepcións, dividirémolas e sacaremos novas combinacións.
Xa veremos o que isto dá de si; se paga a pena continuar ou deixar o xogo.
Cando menos xa nos fixo pensar un chisco.
Desde hai algunhas semanas, raro é o día no que non nos agasallan cunha camelia, a flor máis emblemática de Galicia e con presenza en case todas as casas, xardíns e beirarrúas. Ver a Ruta da camelia en Turgalicia
Inicialmente acolliámolas con grande alegría, dicíamos que era unha camelia e puñámolas en auga. Dun tempo a esta parte, dedicámonos a miralas con máis detalle, especialmente porque o noso alumnado reparou en que sempre dicíamos que era unha camelia aínda que entre si fosen totalmente diferentes. Así acordamos ir nomeándoas; nós seríamos quen lle poñeríamos o nome, xa que logo, os verdadeiros segundo a variedade, non nos eran moi doados de recordar.
Ata que hoxe xuntámolas todas. Unha lección de diversidade: hai trazos comúns entre elas pero cada unha, tamén ten elementos diferenciares que as fan únicas, singulares e fermosas. A cor, a forma, número e disposición dos pétalos, a visibilidade dos pistilos… Asemade, repararon en que non teñen aroma (as variedades coas que traballamos), pero que nin falta lle fai.
Coma sempre hai nomes máis ou menos creativos, pero nós seguimos poñéndolle nome á natureza.
Grazas a Sandra do CEIP O Coto que desenvolveu un magnífico proxecto sobre as camelias, soubemos de poemas, de música e de representacións pictóricas.
 |
| Camelias con nome |
Agora o noso alumnado está entusiasmado coa idea de representar plasticamente as camelias, algo nada doado e para o que tomaremos como referencia o “Proxecto camelia” do pintor vigués Alex Vázquez.
Rematamos cunha audición do poema de García Lorca, “Madrigal a la ciudad de Santiago“, traducido ao galego, musicado por Ismael Serrano e Luar na lubre.
Llueve en Santiago
Mi dulce amor
Camelia blanca del aire
Brilla entenebrecida al sol (…)
Solta de poemas en Bertamiráns
Transcorrida unha semana trala solta de poemas, cada día seguimos recibindo mensaxes e fotografías dos seus particulares periplos e dos actuais posicionamentos en: semáforos, árbores, bambáns, nas murallas de Lugo, na neve de Manzaneda, no cine, na piscina… Esperamos que lles deran unha alegría a quen os atopou.
Ao noso alumnado gústalle que lle mostremos as mensaxes que nos van enviando, mesmo para felicitarnos pola iniciativa. Hai que dicir que, de partida lles custou un chisco, pois preferían levalos para a súa casa e non perdelos de vista.
Para convencelos da necesidade de liberar poemas encerrados, recorremos a dous poemas do orixinal libro “Versos del libro tonto”, de Beatriz Giménez de Ory, ilustrado por Paloma Valdivia, publicado por Factoría K de Libros, tras ser elixido gañador do III Premio Internacional de Poesía Ciudad de Orihuela (terra natal do poeta Miguel Hernández). Así comeza este libro:
Tengo cincuenta ojos,
digo… cincuenta hijos,
digo… cincuenta ¡hojas!,
Soy de timón y lima,
digo… de toma y muela,
digo… ¡de tomo y lomo!
Soy libre, digo… Libra, digo… ¡libro!
Soy un libro, sí, sí.
Pero llevo cerrado tanto tiempo…
que así me he vuelto tanto,
me he vuelto tinta,
me he vuelto… ¡tonto!
“Acrósticos, palabras e letras bailarinas que toman o papel, poemas fedellos que non teñen un pelo de parvos… pola contra do que indica o título. É un conxunto de 25 composicións estruturadas nun principio, nun final e, entre eles, tres partes dedicadas a “os versos que fuxiron” polo aire, polo mar e pola terra. Os primeiros foron tragados por un galo- catavento ; os segundos atopounos a serea Flora; e os últimos recollidos por un escaravello peloteiro.
Premendo sobre a imaxe pódese acceder a unha vista do libro.
Os libros pechados vólvense parvos, e os versos encerrados parece que están mortos.
As ideas sempre xorden da suma doutras ideas, así a raíz de que queríamos facer unha saída didáctica co noso alumnado a unha campa preto do centro para celebrar a chegada do bo tempo e o rexurdir pre-primaveral da natureza, e das propostas de cara ao Día Mundial da Poesía para o vindeiro 21 de marzo, acordamos facer algo conxunto.
Nestes días de lectura de poemas dedicados aos nenos, ao sol, ao ceo, ou a ledicia primaveral, dános mágoa que non estean ao acceso de todo o mundo, emporiso, ao modo do bookcrossing, decidimos liberar poemas. Para ilo, fixemos unha escolma dalgunha das nosas preferidas, en galego ou en calquera lingua de acordo coa decisión da UNESCO, que ten como principal obxectivo desta acción “soster a diversidade dos idiomas a través da expresión poética e darlle aos que están ameazados a posibilidade de expresarse nas súas comunidades.”
Imprimímolos e, pola outra cara da folla, explicamos a razón de ser da nosa iniciativa, pedíndolle a quen o atope e goce con el que o deixe noutro sitio ao alcance doutras persoas para que tamén poidan lelos.
Nesta ligazón podedes ver a nosa selección para usala, modificala, ampliala e compartila coma nós, para que todo o mundo teña acceso a unha poesía que lle alede o día. 50 Poemas para liberar
Saímos á rúa e onde consideramos deixamos un poema. Agora quen o atope pode lelo e deixalo noutro sitio, así como mandarnos unha fotografía para que nós saibamos dos movementos de cada un deles. Isto foi unha primeira proba. O propio Día da Poesía, cada neno e nena levará un destes folletos e, coa axuda dos seus pais, liberarán poemas por todo o pobo: nas tendas, nos portais, nos parques, no mercado, nas instalacións deportivas. Onde haxa xente debe haber un poema liberado dun libro, deixado ao ar para que poida aledarlle o día a alguén.
Na procura de poemas, basicamente botamos man de dúas fontes magníficas:
-a Antoloxía “Os nosos versos”, a cargo de Antonio García Teijeiro, publicada en Xerais no 2011.
-o blog Bibliopoemes onde podedes atopar milleiros de poemas organizados por temas, por xéneros ou por autores.
Na nosa escolma poden botarse a faltar moitos poetas, moitas poetisas, moitos poemas e moitas linguas. Nós, para quen o queira cedemos o traballo inicial que pode ser mellorado e enriquecido por calquera, e agradeceríamos nos fixerades chegar os vosos preferidos.
Na última diapositiva incluímos o “Credo poético” de Antonio Gómez Yebra, para completar ese día da Poesía.
Seica xa van alá 60 días chovendo. Pode, pois xa case non recordamos como é a vida sen chuvia. Por moi lírica e melancólica que sexa, na escola infantil é un fastío: recreos, molladuras, falta de xogo ao aire libre… Pero tamén podemos aproveitar dela coma aprendizaxe contextualizada.
Na rutina diaria de observar o estado do tempo e das previsións para o día e días vindeiros, nos últimos tempos dicían “Chove”, polo cal decidimos afinar un chisco esa apreciación dando resposta a como chove. Hai veces que chove miudiño, outras arroia, outras hai un trebón, ou unha chuvascada ou cae unha babuxa ou unha coriscada ou un diluvio ou unha orballada. A nosa lingua dispón de ducias de palabras para nomear a variada tipoloxía de chuvia que temos, así, botando man das “Palabras enchoupadas” do Portal das palabras e doutras magníficas compilacións que atopamos puidemos chamar á chuvia polo seu nome.
Asemade, quixemos deixar constancia plástica dese rico abano de denominacións da chuvia. Cada día, nun momento, observábamos a cor do ceo e as nubes que dan lugar a cada unha das formas de chuvia. Neste caso fomos nós quen nos ocupamos da representación, dado a dificultade que podía entrañar para o noso alumnado a manipulación dos elementos empregados. Eles son quen agora se ocupan de explicar a exposición á que deu lugar, polo de agora 15 cadros sobre a chuvia e outros fenómenos, que -de cara a ser vista polas familias e compañeiros- se acompaña dunhas diapositivas nas que se recollen nomes, substantivos, adxectivos, verbos, expresións, ditos e refráns sobre a chuvia.
Este traballo aínda non pechado (ata que a chuvia non nos abandone), posibilitounos coñecer vocabulario propio da nosa lingua, fenómenos meteorolóxicos, literatura senlleira, o ciclo da auga, a linguaxe plástica, e outras moitas aprendizaxes e experiencias das que iremos dando conta nos vindeiros días.
Isto foi o positivo desta tempada de tanta revoltura: coñecer a riqueza lingüística do galego.
 |
| 60 días, 60 nomes e 60 modos de chover |
A nosa preferida é “Choven chuzos de punta”, a deles é “Pedrazo” ou “Ceo de verán”, agora ben, debecen por unha “Chuvia do Arco da Vella”.
Hai anos, nos días previos ao inicio de curso facíamos todos eses traballos que realizamos todas e todos os mestres: pór orde e limpeza na aula antes de que chegaran os nenos e nenas. Agora non. Ben, o da limpeza aínda segue correndo pola nosa conta (falamos de hixienizar non de trasladar o po dun sitio para outro), pero o de pór orde, decatámonos que nos brindaba unha morea de oportunidades educativas, que ano tras ano desaproveitábamos. Así, agora, dedicamos estes días de setembro a organizar, a supervisar o estado dos utensilios e materiais, a facer listaxes do que precisamos mercar priorizando unhas cousas sobre outras e facéndolles ver que non podemos asumir economicamente todos os gastos, etc.
Certo é que a aula non está tan bonita no momento de chegada, pero temos que lembrar que nós non somos decoradoras, que non se trata de arranxar un local sen contar cos usuarios, aquí trátase de crear un ambiente de aprendizaxe. Esta diferenza tan obvia é algo que non todo o mundo ten moi claro e sen embargo, malamente lle podemos aprender ao noso alumnado cuestións relacionadas co consumo, coa racionalidade no gasto, cos usos da lingua escrita ou ca utilidade dos números e da matemática, se non os colocamos en situacións reais nas que estes aspectos sexan precisos.
O espazo da aula ten que ser unha creación conxunta na que eles sexan partícipes e coñecedores de cada decisión que se toma.
Deixamos como exemplo o aproveitamento matemático que se pode tirar de algo tan sinxelo como a escolma das ceras e lapis de cores, tomando como referencia unha medida, conservando para uso os que a sobrepasan, e reservando para outras actividades os que non chegan.
De seguro que estes cativos non precisarán facer unha ficha para comprender “máis grande que…” ou “máis pequeno que…”
Non é necesario deseñar sofisticadas secuencias didácticas para cada contido ou obxectivo que queremos abordar, senón máis ben de facer vida real na escola.
Nestes días grandes das letras parece que sempre se visibiliza máis aos que teñen por oficio a escrita, os escritores, pola súa grande achega á creación, á nutrición e á medra da lingua, pero case ninguén se lembra dos que se dedican a poñer en galego os textos que naceron noutras linguas.
Podería parecer algo complexo de entender para os nenos e nenas de infantil, pero sorprendéronos, coma sempre. Foi tan doado como poñer enriba das mesas libros que fomos atesourando nas nosas viaxes ou cos que nos teñen agasallado; así xuntamos publicacións en francés, inglés, italiano, portugués, alemán ou catalán, algúns dos cales recoñecían por estar xa traducidos ao galego e doutros facían anticipacións sobre os seus títulos axudados polas ilustracións.
Emporiso preguntámonos quen eran as persoas que se tomaban o traballo de traducilos ao galego ou ao castelán para que os puideramos ler.
Botamos man da axuda inestimable do amigo Xosé Antonio López Silva, docente, investigador do ILGA e tradutor -por riba, fillo dunha mestra de infantil- que lle explicou maxistralmente con exemplos en que consiste o oficio de tradutor.
Enganchounos a todos, felicitando na súa lingua de orixe a Rewda unha nena etíope que fala o galego de marabilla, e cantándolle o “Parabéns para ti” e “Happy birthday” foron entendendo como se expresa a mesma mensaxe nunha lingua ou noutra.
Deseguido viron as portadas dunha das obras traducida a máis linguas e dialectos (180), “O principiño”, coas que traballáramos nos días anteriores, así como con algúns fragmentos e vídeos do mesmo, tanto na lingua orixinal coma noutras. Como curiosidade dicir que as nenas nos seus debuxos reivindicaron a feminización desta figura universal, queren unha “Principiña”, que non princesa.
Logo leulles “Little Beauty”, de Anthony Browne, unha fermosa historia dun gorila que deprendeu a comunicarse coa lingua de signos e pide un amigo, polo que os seus gardiáns lle levan a un pequeno gatiño co que establece unha amizade por riba das diferenzas físicas, que nas ilustración nos remiten ao clásico King Kong.
En vista da versatilidade e coñecemento das linguas de Xosé Antonio, os nenos embaláronse e xa lle preguntaban como se dicían certas palabras noutros idiomas. El soubo saír airoso ata en xaponés ou chinés. Os tres irmáns que temos na aula, tiñan moita curiosidade por saber como se dicía “trillizos” noutras linguas.
Rematou a sesión cantándolles cancións en francés.
Con dous artigos on line ( I e II) sobre a tradución, vaia desde aquí a nosa particular homenaxe ás persoas que nos facilitan que poidamos ler en galego o escrito noutras linguas.
Coma sempre só nos queda agradecer a todas aquelas persoas que colaboran entusiastamente con nós, prestándonos libros, axudándonos, ou vindo á escola, como fixo Xosé Antonio López Silva. Grazas a todos e todas.
Galicia, nena e delicia,
con boca de piruleta
e lingua de regalicia.
Goza tanto coa xogueta
que anda a brincar moi coqueta
cantando o pasemisí
polas rúas do país.
Salta á corda na Coruña,
baila o trompo en Ferrol,
usa zancos en Ourense,
en Vigo tira ao brilé,
xoga ao marro en Santiago,
a estornela en Pontevedra,
en Lugo ao pano e ao aro.
Nos anos anteriores, insistimos na aridez para os nenos de infantil dos textos dos homenaxeados nas Letras Galegas, así como na necesidade de traballar coa lingua e coas letras cada un dos días do ano.
(Ver post do 2010, 2011 e 2012 con motivo da celebración das Letras Galegas.)
A nós a lingua danos para xogar, para gorentar, para ulir, para facer brincadeiras…, así escribimos palabras con regalicia a partir deste poema de Carlos Fontes que atopamos no libro “Poemas con piruleta” da editorial Galaxia.
Levábamos varios días preparando a visita ao centro de primaria ao que vai acudir a meirande parte do noso alumnado. Sepáranos unha distancia de aproximadamente 20´-25´camiñando; xa fixéramos o percorrido virtual con Google Maps para ver as dificultades, perigos e atractivos, pero as condicións meteorolóxicas fixeron que tivéramos que recorrer ao autobús.
Tamén pensamos en como agasallar aos nosos anfitrións. Tiñan moito empeño en mostrarlle o que xa saben facer, o que coñecen, o que aprenderon na escola infantil, dicíndolle que xa son nenas e nenos maiores. Porén pensaron nun texto escrito que demostrara todo isto.
O fermoso poema Son alfabeto do libro “Versos en flor” de Carlos Fontes foi o elixido, por varias razóns: porque é un acróstico feito coas letras do alfabeto galego; porque lles axudaba a demostrar que sabían das letras que hai galego e das súas diferenzas co castelán; porque dalgún xeito transmite a idea de que son “alfabetos/alfabéticos” e non “analfabetos”, e porque tamén é moi breve.
Decidimos copialo nunhas tarxetas coas que agasallaríamos ao profesorado do centro. Polo envés leva escrito o enderezo electrónico do blog de aula, no que poden saber todo o que fixemos ao longo destes tres anos na escola infantil, para así darlle unha idea ao seus futuros mestres/as de quen son e do que saben.
Canto á forma de facérllelo chegar, quixemos facelo ao modo da literatura de cordel. Nun tendal –que pensábamos poñer na carballeira/patio do centro- penduraríamos os poemas, así o profesorado e compañeiros poderían coller un exemplar.
Alá polos séculos XV e XVI as imprentas da época reproducían fragmentos de obras –populares ou clásicas pirateadas- en pregos soltos sen encadernación que se vendían a baixo prezo, en feiras e mercados, expoñéndoas ao público en cordeis. De aí o nome de literatura de cordel. Algo similar ao que se ve hoxe en día co top manta, ou como apunta alguén, como facemos moitos na época cibernética cos blogs.
Esta explicación da literatura de cordel tamén estaba pendurada no tendal que, finalmente, por mor da choiva, tivemos que poñer nos corredores do centro.
Os poemas Son alfabeto, E por que? de Carlos Fontes, xunto co”Libro dos Por que?”, foron os nosos agasallos para o centro no que en setembro comezarán outra etapa da súa escolaridade.
 |
| Poemas de cordel |
Moito temos falado estes días sobre o paso ao centro de primaria. Hai expectativas positivas e moito coñecemento transmitido por “voces autorizadas” de nenos con irmáns maiores xa en primaria. Hai mitos, realidades, absurdos e verdades. Tratamos de racionalizar todo ese coñecemento. Pensamos que a mellor maneira era recoller todas esas dúbidas nun Kartonlibro e preguntárllelo directamente ao profesorado e/ou equipo directivo do centro receptor.
Eles apuntaron preguntas como:
-Hai que facer exames? E por que?
-Hai que sentar de un en un ou de dos en dous? E por que?
-Xa non hai xoguetes nas aulas? E por que?
-Neste cole hai festas? E por que?
-Estaremos todos xuntos na mesma aula? E por que?
-Faremos cousas chulas para levar á casa? E por que?
-Teremos blog de aula para que os pais vexan o que facemos? E por que?
-Hai que facer deberes? E por que?
-Hai cole pola tarde? E por que?
-Pola mañá, ao chegar conversaremos e contaremos contos? E por que?
-Iremos sos no autobús? E por que?
-Hai seis campos de futbol? E por que?
-Como castigan aos que se portan mal? E por que?
“O libro dos E por que?”, completábase co poema E por que? de Carlos Fontes, que vén a resumir de forma extraordinariamente fermosa as cousas que aos nenos e nenas lles gustaría aprender na escola de educación primaria.
E por que a Terra é redonda?
E por que hai días e noites?
E por que reflicte o espello?
E por que o ceo é azul?
E por que hai solpor vermello?
(…)
Para nós é un momento de grande importancia na vida nos nenos e nenas, porén tratamos de mimalo e coidalo o máis posible, enchéndoo de ilusión e baleirándoo de ansiedade.
 |
| Libro dos Por que? |
O xogo coas palabras da pasada semana foi a procura das monovocálicas. Día a día coa axuda das familias fomos atopando moitas que cumprían cos requisitos de ter máis dunha vogal, podendo ser en galego ou castelán, mesmo tamén nomes propios.
Así fomos anotando:
Coa A
2: mamá, papá, caca, Ana, rata, Paca, pala, haba, faba, Marta
3: pataca, patata, palabra, batata, fantasma, pantasma, alpaca
4: salamandra, garrapata
5: anaranjada, abracadabra, azafranada, aplanada
6: agarabatada, acarambanada
Coa E
2: nene, efe, Pepe, bebé, verde
3: pedete, celeste
4: descendente, berebere, envejecer, enternecer
5: decentemente, ennegrecerse
6: excelentemente
Coa I
2: iris, pipí, Pili, mini, vivir
3: pitilín
4: pirimpimpín, kikirikí, pitiminí
Coa O
2: oso, mono, bongo, coco, yo-yó, loro, forro, coro
3: Pocoyó
4: cocorocó, horroroso, monólogo, zozobroso, protocolo
Coa U
2: Lulú, cucú
3: tururú
4: tuturutú
Logo, como curiosidade, amosámoslle textos e contos escritos cunha soa vogal. Neste caso só tiñan que atender por si aos autores se lle escapara algunha outra vogal.
Un libro dos que sempre botamos man é de “Tras, tras, cucutrás“, de Juan Clemente e Aitana Carrasco en Factoría K de libros, 2010, para divertirnos coa pronuncia, coa rima, coa linguaxe , coas palabras e coa súa sonoridade.
Os 28 poemas de “Tras, tras, cucutrás” son a materialización sonora e literaria da diversión; representan a dimensión lúdica do verso, ; compoñen un divertimento de rimas en hábil equilibrio.
Letras e sílabas agrúpanse nunha simpática compaña para dar lugar a palabras surrealistas e sin sentido, cando non son as propias palabras as que adquiren significados exóticos.
Cando fixemos o Kartonlibro acordamos que o encheríamos daqueles poemas galegos que máis nos gustaron ao longo dos tres anos que permanecemos xuntos; sería un recordo das poesías lidas na escola infantil para conservar e ler con gusto na casa na compaña da súa familia.
Esta foi a escolma:
–Rebumbio no galiñeiro, de Rosalía Morlán.
–Cantiga do mazarico, de Emilio Pita.
–Neniña, de Xosé María Álvarez Blázquez.
–Canción das tres cucharas, de Luís Pimentel.
–A lingua, de Helena Villar e Xesús Rábade.
–Canción para que un neno durma, de Xulio López Valcarcel.
–Arco da vella, de Manuel María.
–Tanto te escondiche, sol, de Antonio Noriega Varela.
–As froliñas dos toxos, de Antonio Noriega Varela.
–No país das bolboretas, de Antonio García Teijeiro.
–A araña tece, de Anisia Miranda.
–No bicarelo do bico do brelo e Canta o cuco, de Uxío Novoneyra.
Tomámolas de libros como:
“O que ben che quer”, de Xosé María Álvarez Blazquez en OQO Editora, 2008.
“Estrelas de azucre”, de Rosalía Morlán en Edicións Fervenza, 2012.
“O libro dos cen poemas. Antoloxía da poesía infantil galega”, de Xosé María Álvarez Cáccamo en Espiral Maior, 2002.
“Antoloxía da poesía galega para nenos”, de Celia Ruíz Ibáñez en Susaeta, 2000.
“Curros Enríquez para nenos”, de Xesús Alonso Montero en Ediciones de la Torre, 1988.
“Aire sonoro”, de Antonio García Teijeiro en Ir Indo, 2001.
“Bolboretas no papel”, de Antonio García Teijeiro en Tambre, 2008.
“Os nosos versos”, de Antonio García Teijeiro en Xerais, 2012.
Ao traballo de copia dos poemas e ilustración dos mesmos, hai que engadirlle o da comprensión da linguaxe metafórica, dos símiles, das rimas, da estrutura en estrofas en versos, da apreciación da beleza do cotián, da dozura da nosa lingua, do que é propio dos galegos, e moitas outras cuestións que foron xurdindo arredor de cada unha das poesías seleccionadas.
Para nós un traballo sobre a lingua e a cultura galega sobre textos do gusto dos nenos e nenas, a mellor homenaxe que se lle pode facer ás nosas letras, sen meter con calzador en infantil a obra de autores homenaxeados no Día das Letras Galegas (este xa é o terceiro ano que porfiamos co mesmo), de xeito que non lles deixan ningunha pegada no seu recordo.
 |
| Poemas galegos_Kartonlibro |
A LINGUA
Chegou unha nena labrega
coa boca cargada de mel
á porta pechada da escola
e non llo quixeron coller.
Dicía:Quixemos incluír este poema no Kartonlibro, porque malia que precisa dunha explicación da linguaxe metafórica, tamén cremos necesario darlle a coñecer ao noso alumnado que a lingua galega non sempre foi admitida na escola. Fíxose preciso aclararlles a razón de boca de mel, palabras de mel debido a dozura da pronuncia galega; foi doado facérllelo ver a través da comparación co son doutras linguas (alemán, xaponés…). Logo, devagariño, repetímolas en varias ocasións para aprezar o seu doce.
Como a eles -afortunadamente- lles parece imposible que a esa nena non lle deixaran entrar á escola coas súas palabras de mel; como homenaxe e representación simbólica de que a lingua galega si pode pasar a porta da nosa escola, enchemos a entrada de palabras galegas; mesmo levaron dicionarios para buscalas ben lindas. É un xesto, non máis ca un simbolismo, que ao noso entender, gaña sentido en conmemoracións arredor da lingua, como a da vindeira semana.
Este poema de Helena Villar e Xesús Rábade, de “Cantan os nenos“, publicada en 1983, forma parte da “Antoloxía da poesía infantil galega. O libro dos cen poemas“, realizada por Xosé María Álvarez Cáccamo para Espiral Maior en 2002. Recóllense poemas populares e tradicionais, así como outros dun total de 42 autores galegos, desde os clásicos aos contemporáneos. Completase cun capítulo de actividades arredor de 15 poemas que a modo de exemplo tratan de mostrar como traballar a oralidade e a expresión creativa.
 |
| Lingua de mel |
No Día do Libro 2012, con tal saturación de declaracións, vídeos, testemuños, etc, tan só dúas reflexións:
1º Ninguén dubida do que supón para a persoa o feito de ler, de ser lector, agora ben, todos estas celebracións e fastos arredor do libro van á procura de lectores ou de consumidores de libros? Ollo que non é o mesmo. Hai alguén que promova o pracer de ler e reler un libro que non sexa novidade editorial? Poida que estéamos esvarando perigosamente xusto polo lado contrario.
2º Nas idades coas que nós traballamos, o mellor fomento da lectura é lerlles en voz alta, tal e como vimos nun cartel exposto nunha das escolas italianas que visitamos recentemente, no que se recollía unha cita de Emilia Ferreiro, que vén a dicir algo así como:
Asistir a un acto de lectura en voz alta é asistir a un espectáculo máxico. Parte da maxia consiste no feito de que as mesmas palabras e na mesma orde volven repetíndose unha e outra vez, unha e outra vez cos mesmos signos.
A fascinación dos nenos pola lectura e relectura da mesma historia apoiase con este descubrimento fundamental: a escritura aprehende a lingua, contrólaa de tal xeito que as palabras non se poden evadir, non poden escapar nin se substitúen as unhas coas outras.
Para predicar co exemplo, propoñemos unha relectura, ou primeira lectura da conferencia que impartiu Emilia Ferreiro no 26º Congreso Internacional de editores (CINVESTAV) en México no ano 2000; que segue de plena actualidade e vixencia e no que, entre outras moitas cuestións relacionadas coa lectura, cos lectores ou co ilestrismo, lles dixo aos asistentes:
“Por más eruditos y humanistas que sean, LOS EDITORES PRODUCEN OBJETOS INCOMPLETOS POR NATURALEZA.
Un libro es un objeto en busca de un lector, y no puede realizarse como objeto cultural hasta que no encuentra un lector. Ese lector es muy mal caracterizado cuando se lo define simplemente como un cliente. Se puede comprar una colección de libros para exhibirlos en la sala de recepción de la casa o en el estudio profesional. Esos libros siguen siendo objetos incompletos: bibelots sin intérpretes. El libro se completa cuando encuentra un lector-intérprete (y se convierte en patrimonio cultural cuando encuentra una comunidad de lectores-intérpretes).
Por eso es tan singular la tarea de un editor: no solamente debe producir un objeto tan cuidado y acabado como sea posible, sino tener conciencia de que tal objeto, por más cuidado y acabado que sea, será siempre incompleto si no encuentra “el otro”/”los otros” que le darán completud. Ese “otro” (esos “otros”) deben ser lectores.”
Nunha destas reviravoltas que facemos ás veces, quixemos preparar algo especial para a entrada da primavera (20), para o Día da Poesía (21) e máis para darlle a coñecer a Rosalía de Castro (175 aniversario).
Tivemos a sorte de atopar o fermoso álbum “Parece unha rosa“, ilustrado por Isabel Pintado en Espiral Maior, no que toma a primeira parte do poema Vente rapasa de Rosalía de Castro na súa obra “Cantares gallegos”. No que Mariquiña e Minguiño son chamados a lavarse nunha fonte, e logo ela parece unha rosa e el un repolo. Desde aquí accedese ao poema completo.
As fermosas ilustracións inspiráronnos para facer un agasallo especial, no que lle demos forma de rosa ao poema que eles escribiron.
Non nos quixemos olvidar de ambientar musicalmente co álbum “Rosas a Rosalía” de Amancio Prada.
Velaquí o proceso de elaboración coas correspondentes explicacións.
 |
| Parece unha rosa |
Chegou un momento no que teñen interese por saber o significado de todo; agora tocoulle o a quenda aos seus nomes. Unha nena dixo que o seu nome era a palabra amor en maori, e iso espertou o interese de todos por coñecer a mensaxe que encerraba o seu nome.
Porén, ao estilo dos caligramas, unha vez buscado o significado do nome, representamos de xeito que aluda a esa idea.
Con algúns é máis doado, e con outros hai que botarlle moita imaxinación: O que vén do mar (Adrián); o das raíces fortes (Julio); a anduriña (Enid); o escultor (Héctor)…, e así con todos.
O que podemos asegurar é que ninguén se esquece do que representa o seu nome.
 |
| caligramas |
O momento no que un neno ou unha nena descubre que é quen de ler só un libro é algo único. Hai un antes e un despois. Ese brillo na mirada, esa satisfacción que sente, esa medra no seu desenvolvemento é inigualable e máxica.
A meirande parte do noso alumnado xa viviu ese intre, porén, o que queremos agora é ofrecerlle lecturas funcionais e do seu gusto que lles sigan proporcionando esa satisfacción. Emporiso, mercamos toda a colección El caballo alado da editorial Combel, xa que cumpre uns requisitos, para nós importantes:
1º Son versións breves de contos clásicos, moitos deles xa coñecidos polo nenos, o que lles axuda a facer anticipacións sobre o texto.
2º Xogan moito coas repeticións e coas onomatopeas. As sinxelas ilustracións acompañan e completan a mensaxe sen, neste caso, superar o peso do texto.
3º Hainos con letra tipo pau, imprenta e manuscrita. De tal xeito que, malia que preferimos comezar a lectura e a escrita con maiúsculas, pouco a pouco podemos ir introducindo outras tipografías.
4º Son relativamente baratos, tanto como para poder permitirnos mercar libros dabondo para todos.
Todas estas condicións fixeron que nos decantarnos por eles, aínda que lles obxectamos que non os haxa en galego. Compensaremos esta situación.
Agora, estableceremos un sistema de préstamo de fin de semana, para que estes libros poidan ser lidos e gozar con eles na casa, sos ou na compaña dos seus familiares.
“Saber ler é ser quen de transformar unha mensaxe escrita nunha mensaxe seguindo certas leis moi concretas. É comprender o contido dunha mensaxe escrita; é ser quen de xulgar e apreciar o valor estético…” (Mialaret, 1972)
Xogar coas palabras é unha constante nas nosas aulas (ver etiqueta C.Lingüística ou palabras engaiolantes). O noso último descubrimento foi a raíz do álbum “Mago Goma”, un excéntrico personaxe cuxo nome inverte as sílabas da actividade que realiza. Tralo cal, nos dedicamos a buscar outras palabras con significado que se dan da inversión das súas sílabas: tapa/pata, cala/laca, casa/saca, copa/paco… Demos con unhas que ademais do intercambio de posición das sílabas, tamén se produce a lectura ao dereito e ao revés (palindrómicas): acá, alá, oco… , e outras nas que empregando as mesmas letras teñen significados totalmente distintos (multianagramáticas): amor/ramo/roma/armo… E outras nas que se modifica só unha letra (paronomasias): acá/alá, alá/alí…
Pódese atopar máis información sobre estas “curiosidades da linguaxe e outras zarandajas”, no web Juegos de palabras.
Felicitar á familia e amigos nestas datas é un costume moi estendido e sempre agradecido polos destinatarios, porén empregaremos tres formas distintas de transmitir os bos desexos para deste xeito coñecer as súas canles, as mensaxes, o contido e a maneira de facérllelos chegar:
1º Por correo postal, para o que se fixo preciso que todos soubesen escribir o seu enderezo; esa era a condición ante o risco de que a felicitación non chegase ao seu destino. Para coñecer todo o proceso visitamos a oficina de Correos, onde fomos recibidos pola nai dun alumno que nos amosou todas as instalacións, pasos, funcións do persoal e das distintas operacións precisas para que os envíos cheguen ás casas. Ver presentación
 |
| Visita correos |
2º Por correo electrónico, para o se fixo preciso coñecer o enderezo electrónico dos pais; logo empregamos un sinxelo recurso posto a disposición pola Secretaría Xeral de Política Lingüística que permite elixir de entre seis modelos de postais, engadirlle un texto máximo de 130 caracteres co que cadaquén escribe o que quere, e remitilo.
3º A través do blog de aula, para o que fixemos unha breve gravación en vídeo da interpretación da canción “One love” de Bob Marley. Un traballo da especialista de inglés a partir do libro infantil do mesmo título de Cedella Marley. Unha mensaxe universal de amor para estas datas.
Tres maneiras, desde a máis tradicional ata a más actual, a mesma intención, e diferentes procedementos, requirimentos e códigos para retomar un xesto propio destas datas.
Xogar coas palabras é unha das nosas actividades preferidas (ver categoría AlfabetizArte), palabras curtas, palabras longas, palabras que nos aloumiñan, palabras que nos fan cóxegas no padal…, pásanos o mesmo que á protagonista de “La coleccionista de palabras”, de Sonja Wimmer, en Cuentos de luz.“Luna es una apasionada de las palabras. Adora su luz y se ríe con sus cosquillas. Pero un día se da cuenta de que poco a poco las palabras bellas, magníficas y divertidas están desapareciendo del mundo, y la niña decide que es hora de actuar. Un poético cuento sobre la magia de la palabra, sobre el poder que tiene cuando es positiva y que invita a lectores de todas las edades a seguir esta maravillosa historia de una forma original y divertida.”
Un libro para ler e para xogar despois da súa lectura, agora que os nenos/as cada vez xogan menos coa lingua.
O 8 de setembro, é o día marcado pola ONU e pola UNESCO para conmemorar a importancia da alfabetización
Poida que a definición máis acertada da alfabetización sexa a o pedagogo brasileiro Paulo Freire:”A alfabetización é máis, moito máis que ler e escribir. É a habilidade de continuar aprendendo e é a trabe da porta do coñecemento.”
Porén, neste día tomamos imaxes de obras de Jaume Plensa, xa que estamos feitos de palabras, e as palabras conforman o noso ser.
Continuando co traballo da orientación na propia localidade, coñecendo enderezos, vecindario, rúas, edificios e singularidades, hoxe propuxémoslle unha misión segreda. Non terían máis datos que un plano que deberían copiar, entendendo os símbolos para logo orientarse cos seus pais/nais, e máis unhas pistas.
Tiveron que descubrir que hai no xardín dunha rotonda cercana ao colexio. Trátase da escultura dunha mosca realizada polo alumnado dun curso de soldadura dunha empresa do polígono industrial no que nos atopamos.
Non cremos que sexa necesario recoller aquí as competencias, obxectivos e contidos que se traballan nesta actividade que resultou tan motivadora para o alumnado e mesmo para as súas familias, e que van desde a alfabetización icónica ata a valoración das obras artísticas, pasando polo coñecemento e orientación no contorno próximo.
Agora tan só nos queda discernir si se trata dunha mosca ou dun mosquito, porque hai discrepancia nos “detectives”. Farase preciso coñecer as características dunhas e doutros.
A nosa pequena vila de caixas de cartón estanos dando moito máis xogo do que esperábamos. Están absolutamente engaiolados/as con ela.
Agora demos en deixarnos cartas na casa de cadaquén. Minicartas con minimensaxes. Unha maneira de que vaian aprendendo o formato deste medio de comunicación, identificando as casas dos compañeiros e a escribir o texto das mensaxes.
Imaxes Rag&Bone
O noso alumnado está fascinado coa realización artística das letras dos seus nomes, están chegando a un alto grado de virtuosismo. Comezaron imitando moitas das tipografías dos albumes ilustrados existentes na aula; deron un paso máis cando descubriron as paxaroletras e peixeletras de “A árbores de follas DIN A4”; desde aquela facilitámoslle moitos dos novos libros de alfabetos que se teñen publicado, e imaxes doutros orixinais que atopamos pola rede.
-No espazo Tamtam de Educared, 20 abecedarios distintos: de chucharías, de flores, de pinzas da roupa…
-No blog Biblioabrazo unha escolma de libros-abecedario
-En Pinzellades al món, abecedario de paxaros, abecedarios ilustrados e abecedario de profesións.
-A compilación do blog Mirades
–ABC en 3D sobre o libro de Marion Bataille para Kökinos
–Alfabeto de Seda Vermella en Flickr
-Deseñador de monogramas, con centos de modelos de abecedarios
–Alfabeto de flores en Flickr
–Typogami , letras de origami.
A raíz do visionado da ópera buffa ‘Duetto buffo di due gatti’ de Gioacchino Rossini, durante a cal tan só se pronuncia a onomatopea “miau”, e do que hai innumerables versións, de entre as que salientamos:
–Teresa Berganza e Cecilia Lavilla Berganza
–Montserrat Caballé e Concha Velasco
–Les Petits Chanteurs a la Croix del Bois
decidimos traballar coas onomatopeas, pronuncialas, idenficalas, e escribilas; deunos pé a unha interesante proposta de lectura e escrita. Empregamos as táboas das admitidas polo Diccionario da Lengua Española, a recompilación de José Martínez de Sousa e máis un vídeo.
E como non, unha chiscadela final co xa clásico libro de Manuel Bragado, “Dona Carme”.
A FGSR vén de presentar unha canle informativa dirixida ás familias con suxestións de lectura para persoas adultas, nenos e mozos. Conta cunhas seccións fixas a través das cales se propoñen a lectura dun artigo e unha monografía relacionados coa promoción da lectura desde o fogar; recomendacións de lecturas para distintos tramos de idade, e unha sinxela actividade para realizar cos fillos e fillas.
Nós xa lle facilitamos a ligazón ás familias do noso alumnado, pero de cando en vez iremos enviándolles algún deses artigos sobre a lectura na casa, como o do boletín 4, “El hogar como caldo de cultivo en la formación de lectores”, de Luis Bernardo Yepes Osorio, publicado na revista Educación y Biblioteca, nº 140 de 2004.
Gustounos ilustrar esta entrada co cartel da Fundación para o Fomento da Lectura, obra de Óscar Albeiro Soacha.
Desde que vimos este traballo da artista Sarah Morpeth andivemos dándolle voltas para ver como facer algo semellante nas nosas aulas. Pensamos que poderíamos facer cortinas de palabras:
-Como conmemoración das Letras Galegas, ir xuntando todas aquelas palabras galegas que nos gustan.
-Polo día da Infancia pedíndolle as familias que nos escribiran palabras que asociaban á infancia.
-Para ir recollendo todas aquelas palabras que serven para expresar os nosos sentimentos e emocións.
Finalmente, decatámonos que as nosas aulas están cheas de carteis con palabras: con personaxes dos contos, cos nosos nomes; con alimentos, con emocións, con acontecementos, coas palabras que non fan rir, con palabras difíciles de pronunciar, con descubrimentos…, polo tanto non tíñamos máis que cortalas e facer cortinas temáticas. Cada vez que temos unha nova listaxe de palabras, tecemos un novo fío da nosa cortina. Imos tecendo a nosa vida escolar con palabras.
Imaxes de Rag&Bone.
Cando escoitei ao Nobel Mario Vargas Llosa dicir –no seu discurso na Academia Sueca -que aprender a ler fora o máis importante que lle pasara na vida e que conlevou a paixón pola escritura, pensei que teríamos que recollelo no blog. Pero, tamén, de inmediato veume á cabeza o libro de Daniel Pennac, “Como una novela”; poida que non sexa unha estraña asociación de ideas. Neste libro publicado no 1992 -un clásico sobre a paixón pola lectura-, Pennac, cuestiona as actitudes dos pais, a imposición da lectura que fan os benintencionados mestres, e nomeadamente o seu dogma conxunto e categórico de que ler é unha obriga porque nos fai mellores persoas. O autor desafía e desarma esta aseveración e ofrece argumentos ler é algo que podemos facer polo simple pero inmenso gusto de facelo.
Para Pennac o lector ten uns dereitos que resume en dez:
Non sei cales serían as tretas que empregou o frade Justiniano con Vargas Llosa para cativalo de tal xeito aos cinco anos, pero o que si sei, e Pennac sabe é que:
“Hay que leer, hay que leer…¿Y si en lugar de exigir la lectura, el profesor decidiese de pronto compartir su propia dicha de leer?”
Cómpre recordar que o verbo ler ao igual que o verbo amar non admite imperativos. Non se pode forzar a curiosidade, débeselle espertar, é unha das máximas que atravesa o libro, ao que se pode acceder na rede.
Estamos probando as posibilidades de dous programas gratuítos xeradores de nubes de palabras, con distintos formatos visuais, Wordle e Tagxedo.
Wordle. No blog Educacontic recollen os pasos a seguir para a elaboración dunha nube, titoriais e incluso aproveitamento didáctico desta ferramenta. Úsanna en niveis superiores pero nós consideramos de utilidade para o traballo coa lingua escrita e probamos a facer:
-Os nomes de todo o alumnado da clase, posteriormente xogan a recoñecelos, ao poñer o cursor enriba resáltase.
-Os nomes dos membros da súa familia ou amigos.
-Palabras que nos gustan.
-Palabras difíciles.
-Familias de palabras, ou campos semánticos.
-Poemas
Tagxedo é similar, coa diferenza de que pode elixir as formas das nubes de palabras –froitas, flores, animais, mans, pés…-, en Wordle tan só podía decidir a orientación –horizontal, vertical, H/V. En ambos os dous pódese elixir a fonte, tamaño, cores, etc.
Nas primeiras reunións coas familias do alumnado de 4 anos, xurde unha pregunta/inquedanza constante “Cando empezaredes a ensinarlles a ler?”; xa podemos expoñer as razóns que queiramos, que isto é do que máis preocupa aos pais e nais, de tal xeito, que moitos deles “toman as súas propias medidas”: compran un método e veña a machucar aos pobres coitadiños co de “la eme con la a…”. Se aprenden a ler, mérito dos sufridos pais, e se non aprenden, culpa da mestra.
Por isto de facer escola, facilitámoslles a todos a copia dun artigo “Café con los vecinos”, de Daniel Cassany e Cristina Aliaga, publicado polo Centro Internacional del Libro Infantil y Juvenil da FGSR. Comeza así:
“Por fin encontré la oportunidad para tomar el café que me habían ofrecido mis vecinos de rellano. Son padres desde hace tres años y se preocupan por Litang ―su preciosa hija de origen chino y ojos negros. Al ver mi buzón cargado de libros se enteraron de que soy investigador sobre la escritura y les faltó tiempo para invitarme. Después de mencionar alguna novedad del barrio, atacamos el asunto: —Leí que hay muchas más posibilidades de que un niño sea un buen lector si de pequeño sus padres le cuentan cuentos, si le leen en voz alta en la cama —dijo Miguel, el padre—, pero no creo que también tengamos que ayudarle a escribir, ¿cierto? Eso lo hace la escuela: es allí dónde aprenden a escribir, dónde se enseña el abecedario. —No se puede hacer nada hasta que la niña sepa las letras —confirmó Montse, la mujer. Ambos hablaban con convicción. —¡No es tan simple! —repliqué―. Podéis hacer muchas cosas. Escribir requiere mucho más que anotar las letras, que redactar. Hay que reconocer los diferentes textos: una carta, un cuento, una receta… Hay que saber para qué sirven, cuándo se usan, cómo; hay que aprender a ser “autor”… Empezamos a aprender a escribir mucho antes de copiar la primera letra. Litang puede empezar “a escribir” antes de que le enseñen “las letras”, si la ayudáis, antes de que sepa redactar. ―Del mismo modo que le leéis cuentos en la cama, antes de acostarse, podéis ayudarle a escribir, aunque todavía no pueda trazar letras ―aclaré―. Podéis ponerle título a sus dibujos. Le preguntáis: “¿cómo se titula?” y escribís el título por ella. También podéis anotar su nombre en sus libros, en su incipiente biblioteca. Lo podéis hacer siempre ante ella, contándole lo que hacéis y mostrándoselo. Podéis escribir alguna dedicatoria para los regalos que haga a sus amigos… Siempre sugiriéndoselo a ella y esperando su aceptación y sus palabras… o negociando con ella lo que pueda ser más adecuado. ―¿Sería como ser su “escriba”? ―preguntó Montse. (continúa)Bastante esclarecedor.
Vendo o interese que espertou a nosa suxestión, a próxima será un artigo de Kepa Osoro titulado “Cómo ayudar al niño a convertirse en un lector feliz”, no que o autor trata da importancia de lerlle libros aos nenos.
Esta mañá tivemos a enorme honra de escoitar a Emilia Ferreiro na súa intervención no 32º Congreso Internacional do IBBY. Soubemos que se vai facer unha publicación coas actas do congreso e un CD que conterá as gravacións das distintas intervencións. Esperaremos ata daquela. Recomendamos a visita á exposición de ilustración de albumes infantís, unha marabilla, e máis aos distintos stands das editoriais nos que puidemos coñecer as últimas novidades que, supoñemos, estiveron preparando para a ocasión. A visita ben paga a pena, asistentes de 56 países, conferenciantes vidos de todas as partes do mundo para falar da literatura infantil e as mellores publicacións en distintas linguas. Iremos contando pouco a pouco.
Emilia Ferreiro comezou amosando a súa satisfacción por atoparse en Compostela xa que o seu avó seica era destas terras. Agradeceu, tamén, que nun congreso sobre literatura lle deran un espazo ás investigacións sobre psicolingüística. Coa forza que a caracteriza, empezou falando de que cando ela elixiu como campo de traballo a alfabetización había interminables debates e unha grande confusión sobre os métodos de ensinanza da lectura e da escritura e sobre como se desenvolvían os seus procesos de aprendizaxe. Actualmente estas teses non se manteñen nos discursos, malia que desafortunadamente, si nas prácticas.
Preguntounos en que idioma se alfabetiza hoxe aos máis pequenos, anticipou que responderíamos na materna, algo que ao seu entender non se pode responder tan á lixeira por varias razóns, entre elas, as reivindicacións do sexo masculino e, por outra banda, pola actual e complexa situación social plurilingüe. Máis ben teríamos que falar de “lingua de berce”. Puxo varios exemplos de fillos e fillas de familias con membros de distintas nacionalidades –algo bastante habitual en moitos contextos- atendidos por persoas doutras culturas, e que interaccionan a diario con persoas con outras linguas. Hai casos de nenos e nenas con 4 ou 6 linguas maternas. Isto é un alegato a favor do multilingüísmo xa que cada unha desas linguas representa unha cultura.
As investigacións sobre a “lingua de berce” na psicolingüística aínda son moi incipientes. Que pasa cando na escola escolarizamos na lingua materna e nos esquecemos da lingua de berce? Que pasa coa diversidade cultural e lingüística? Que pasa nos centros cheos de nenos procedentes do estranxeiro? Segundo ela a escola aprendeu a negala. As diferenzas individuais non modifican a ideoloxía escolar; as diferenzas que máis afectan á ideoloxía escolar non son as individuais, senón as colectivas, de grupos sociais e culturais que puxan por facerse un sitio. A integración destas diferenzas na escola faise máis das veces con tinxes folclorizantes; averíguase un pouco sobre as súas comidas, sobre as súas festas, etc., pero esquecémonos de indagar sobre como se apropian do mundo nas súas culturas, como realizan o conteo, cal é o calendario que empregan… Tense en conta a oralidade deses nenos e nenas?, non, a escola é impermeable e imperturbable á oralidade, imponse a lingua dominante, e ben sabemos o que sucede cando hai unha distancia moi grande entre a oralidade cotiá e a lingua na que os rapaces se apropian do código escrito.
Se a función dos sistemas educativos é a de producir coñecementos e desafiar ao descoñecemento, que facer na escola para desbotar a idea de que a diversidade é un obstáculo pedagóxico e transformala nunha vantaxe educativa?. Neste punto do discurso amosounos unhas gravacións feitas a pequenos grupos de nenos de escolas infantís de Reggio Emilia, nenos de distintas nacionalidades que facían as súas anticipacións sobre o que diferenza a unhas linguas escritas das outras, e vimos como as diferenzas axudan a discriminar a escritura propia dunha lingua da allea –nas escolas reggianas existe a figura da mediadora lingüístico cultural da que xa falamos noutra entrada do blog– , de como esta diversidade xera riqueza de coñecementos sobre todos naqueles ausentes de prexuízos, ao tempo que suscita a curiosidade intelectual. Falou de como se as minorías son postas en relevo positivamente todos gañamos.
Emilia Ferreiro rematou maxistralmente a súa intervención dicindo que “a forza das minorías consiste en facer pensar ás maiorías”. Toda unha declaración nos tempos que corren nos que parece haber máis interese por buscar a confrontación que por aproveitar o que nos fai medrar a todos.
O 8 de setembro de cada ano celébrase o Día Internacional da Alfabetización, declarado como tal polas Nacións Unidas e a UNESCO co obxecto de espertar a conciencia internacional e xerar un compromiso en materia de educación e desenvolvemento. É un recoñecemento de que a alfabetización e a educación son os alicerces de todas as sociedades. As persoas que saben ler e escribir están capacitadas para entender e elixir o seu destino.
O concepto de analfabetismo e de persoa analfabeta varía en función das distintas culturas, e na actualidade significa moito máis ca ser competentes en lectura e escritura, hai outras moitas linguaxes que precisan ser entendidas, comprendidas e empregadas polos individuos. A definición de analfabetismo establecido pola UNESCO, cremos que a día de hoxe debe ser ampliado, pois implica moito máis ca ler ou escribir unha frase breve sobre a súa vida cotiá. Xa o dicía Paulo Freire: “A alfabetización é máis, moito máis que ler e escribir. É a habilidade de ler o mundo, é a habilidade de continuar aprendendo e é a chave da porta do coñecemento.”
Na actualidade unha de cada seis persoas é analfabeta; e no primeiro mundo, cunhas elevadísimas taxas de escolarización da poboación, increméntase ano a ano o número de analfabetos funcionais, con todo o risco de exclusión social que isto conleva.
O día 8, tamén, arranca en Santiago o 32 Congreso do IBBY. Como xa anunciáramos contará coa presenza de Emilia Ferreiro, unha autoridade a nivel internacional canto á alfabetización e adquisición da lingua escrita, que non se cansa de recordar que “a alfabetización non é un luxo nin unha obriga: é un dereito de todas as persoas”, así o podemos ver nun artigo titulado “Leer y escribir en un mundo cambiante” ou en “Diversidad y proceso de alfabetización: de la celebración a la toma de conciencia”. Aproveitando a súa estancia en España, onte mantivo un encontro con responsables educativos no Centro Virtual Leer.es. No blog podemos atopar algunha das súas reflexións sobre os problemas da alfabetización na era dixital, así como unha ligazón á súa publicación referencial “Los sistemas de escritura en el desarrollo del niño”.
“Animación en plastilina, baseada nun texto de Frei Martín Sarmiento. Frei Martín Sarmiento vén a Pontevedra para buscar un remedio para a varicela. Alí discute cun mestre sobre a necesidade de lles ensinar aos nenos o galego. Para demostrar a súa tese en favor do noso idioma, Sarmiento aposta que pode ensinarlle a un rapaz, Alfonsiño, a ler e escribir en tres días co seu propio método educativo. “
Curta do ano 2002, de Virginia Curiá e Tomás Conde, producida por Algarabía Animación. Pódese ver en Flocos TV.
Para pensar un pouco na lingua na lingua materna, a do berce, a dos arrolos, a das primeiras palabras … , sexa a que sexa.
Preme sobre a imaxe para ver a curta.
No nº 53 de Aula de Infantil, lemos unha experiencia realizada na Escuela Infantil Cigüeña María de Madrid, que levaba por título “Las piedras: el peso del nombre”. Consistía en que para que os nenos se foran decatando de que hai nomes máis longos ca outros, con máis letras, decidiron visibilizalo asociándoo ao peso dunhas pedras onde os gravaron; a máis letras, pedras máis pesadas; menos letras, as pedras máis liviáns. Gustounos moito, e decidimos facelo na aula de tres anos. Primeiro unha clasificación dos nomes, en función do número de letras -4, 5, 6 ou 7- e logo clasificación das pedras. Finalmente adxudicación das pedras a cada nome. O que posteriormente se pode facer con estas pedras, deixámolo ao criterio de cadaquén. Posibilidades, moitas.
O traballo co nome propio e co dos compañeiros é unha maneira de introducilos na lectura e escritura con sentido. Pero os nomes dan moito xogo. Queremos propoñer darlle a coñecer a orixe do seu sinal de identidade. Facilitamos a ligazón ao web Significado de los nombres, onde podemos atopar o de cada neno e nena de entre os 25.000 que recompilan.
Facemos unhas propostas de “xogos con palabras” para os nenos e nenas que se están iniciando na lectura.
Os ambigramas son palabras ou frases escritas ou debuxadas de tal modo que admiten, ao menos dúas lecturas diferentes. A segunda lectura poderase facer tras realizar algún tipo de movemento sobre o orixinal; na meirande parte dos casos, xírase 180º. Neste blog hai una listaxe de nomes para os que se elaboraron ambigramas, de seguro que case todos os do noso alumnado. Nesta ligazón pódese acceder a un xerador gratuíto de ambigramas a partir de calquera palabra.
Un palíndromo é unha palabra, número ou frase que se le igual cara diante que cara atrás. Se é un número chámase capicúa. Neste web atopamos un documento que recompila 42424 (capicúa) palíndromos. Descubriremos moreas de palabras que nos permiten xogar a lelas ao dereito e ao revés. Os números palindrómicos son simétricos en base a. Existen 9 números capicúa de dous díxitos: 11, 22, 33, 44, 55, 66, 77, 88, 99.
Un acróstico é unha composición poética na que as letras iniciais, lidas en sentido vertical forman un vocablo ou unha locución. A nós gústanos facer acrósticos cos nomes dos nenos e nenas a partir de adxectivos que os describen.
Robotype é unha aplicación que permite xogar coas letras, especialmente indicado para o encerado dixital. É moi sinxelo, pero gústanos polas posibilidades que brinda para o achegamento ao código escrito. Preferimos estas opcións nas que serán os nenos os que dirixirán a forma de escribir, compoñer, xogar coas letras, etc, a outras moi sofisticadas pero que nos remiten a unhas actividades pechadas e nada creativas.
Acceso á ferramenta e á galería de composicións.
Cando estamos achegando o noso alumnado á lingua escrita e á lectura, é de grande importancia que comprendan a
funcionalidade dos textos escritos. Noutras ocasións temos falado do traballo con textos descritivos, narrativos, expositivos, argumentativos ou instrutivos. Agora queremos facer unha suxestión que xorde a raíz da exposición do CVC, EPHEMERA- La vida sobre papel, coa colección da Biblioteca Nacional que reúne máis de 100.000 imaxes. A palabra ephemera aplícase ao que dura só un día, e no que se refire a obras impresas sobre papel, engloba materiais tan dispares como felicitacións, carteis, tarxetas comerciais, cromos, postais, etiquetas, estampas, papel de cartas, entradas a museos, concertos, teatro…, todo aquilo que non pretende sobrevivir; o que sería o “pequeno impreso”.
Cantas e que variadas posibilidades de traballo cos textos nos xorden no día a día da vida da escola ou da vida do noso alumnado; amosándolles a estrutura dunha invitación a un aniversario, do menú dunha celebración, ou das entradas de espectáculos aos que asisten, será unha maneira de ver a importancia da comprensión e da creación de textos, dos usos e das formas da comunicación escrita.
Facilitamos tamén o artigo “Usar la lengua en la escuela” de Liliana Tolchinsky, onde expón evidencias a favor de que a inmersión no uso de materiais auténticos favorece a aprendizaxe da lectura e da escritura en sentido amplo.
RedKid.net é un espazo dedicado ao entretemento educativo. Aí atopamos un xerador de palabras en sitios como un prato de sopa de letras, nos encerados do menú do día, en sinalizacións das estradas, etc, e vímoslle grandes posibilidades de traballo coa lingua escrita, en especial co propio nome.
Lingua escrita e arte, unha combinación suprema. Cando andamos a aprenderlles aos nenos a funcionalidade e posibilidades expresivas das distintas linguaxes, a linguaxe escrita e a linguaxe artística coinciden nunha exposición organizada polo Centro Virtual Cervantes, Palabras pintadas … pintar palabras. Precisamente agora, cando tanto se debate se “vale”máis unha imaxe ca unha palabra, pensemos na publicidade. Pero esto non é nada novo, xa nas grafías abstractas dos abrigos prehistóricos a imaxe a a palabra coincidiron nunha dimensión única.
A presenza de palabras ou textos na superficie visual de obras plásticas, ben como elemento icónico ou como representación dun concepto, isto é o que recolle esta exposición con obras dun século, de Picasso, Juan Gris, Equipo Crónica, Miró, Dalí, Tàpies, Millares, Plensa, Perejaume, etc.
Tikatok é unha aplicación que lle facilita ao alumnado de infantil escribir en liña todo tipo de historias, contos,
descricións etc…Dispón de imaxes e debuxos infantís para ilustrar a historia pero tamén se poden incorporar debuxos dos nenos. Vaise creando o libro engadindo texto e imaxes, e unha vez rematado pódese gardar, e permitir que outros o vexan e imprimir. Hai formatos definidos para libros de aniversarios, de vacacións, de escola e familia, de xogos e deportes, de animais, princesas, fadas… Está en inglés.
StoryJumper é outra opción para crear libros a partir de debuxos e textos. En tan só sete pasos xa pode estar creada a historia coa posibilidade de engadirlle as ilustracións dos nenos e nenas. Posibilita a creación de mapas do tesouro, de calendarios, catálogos de disfraces, etc.
Ángeles Abelleira e Isabel Abelleira
