Nun día no que xa se notaba unha clara diferenza coa estación que vimos de deixar, hoxe estreamos o outono cunha saída escolar ao Pazo do Faramello.
Ver ao noso alumnado comendo uvas da parra, recollendo castañas, escoitando o cantareiro río Tinto ao tempo que camiñaba pisando follas secas pola lendaria senda da Traslatio Xacobea flanqueada por árbores centenarias, poida que sexa deses recordos que todos gardamos na caixa do ben feito. Certamente foi un deses días cos que nos agasalla a vida nos que todo parece estar ben.
Chegar alí foi froito desas casualidades que ás veces se dan, coas que nos deixamos ir e das que logo dicimos que sorte tivemos. En verdade temos que recoñecer que nunca alí foramos malia que sempre acariñabamos esa posibilidade pola conexión literaria que lle sabiamos ao Pazo e polas fermosas fotografías que lle viamos en Facebook ao longo de todo o ciclo do ano, pero por unhas ou por outras nunca chegaramos ir.
No comezo deste curso, cando andabamos programando as actividades a desenvolver no nivel relacionadas cun proxecto sobre unha horta froiteira, apuntamos posibles saídas que o complementaran enriquecendo a bagaxe experiencial do noso alumnado, entre outras ao Pazo do Faramello. Así foi como contactamos co seu dono, quen, xa nese mesmo día, nos convidou a coñecelo. Como nos queda moi preto alá fomos, e cando volvemos sentíamos vergonza por non ter estado nunca alí gardando tanta historia de Galicia e tanta lección de natureza entre os seus muros. Pero aínda nos agardaba outra sorpresa, en terreos de libre acceso do Pazo, o seu dono, Gonzalo Rivero de Aguilar, creou o Xardín do Recordo, un memorial ás vítimas do accidente de Angrois, plantando unha árbore por cada un dos falecidos. Coa intención de seguir embelecendo este espazo para a memoria, díxonos que o único que lle pedía aos grupos de escolares era unha achega para mercar máis árbores e deste xeito manter vivo un espazo que nacera dunha desgraza pero que, agora coa colaboración de todos, podíase converter nun lugar fermoso para o esparexemento da xente.
É doado supoñer que saímos de alí, ilusionadas coa idea de levar aos nosos pequenos a coñecer o Pazo e de contribuír cunha árbore ao Xardín do Recordo. Dende aquela fomos perfilando o que queríamos facer -pois permiten adaptar a visita aos intereses dos grupos de alumnado-, e hoxe, malia todas as nosas conversas, decidimos que o mellor para os pequenos sería andar polo monte escoitando os paxaros, descubrindo cogomelos, recollendo castañas, ulindo o recendo fresco do outono, mirando as reviravoltas do río e cruzando de pontella en pontella sen présas e sen demasiadas consignas. Gozar sen máis, poida que aí radique o éxito da visita.
Para remate da xornada, merenda na campa en forma de lúa do Xardín do Recordo e plantación dun magnífico exemplar de Cercis siliquastrum, tamén chamada a árbore do amor pola forma de corazón das súas follas.
Por ser a primeira vez que acollían a un grupo tan numeroso de nenos tan pequenos, acompañáronos unha técnico experta en reforestación de bosques con especies autóctonas e unha coñecedora dos cogomelos. Mención aparte merece o acompañamento agarimoso e discreto dunha parella, pai e nai dunha moza vítima do accidente do Alvia, xente que aínda na súa dor sen consolo apoian a Gonzalo na labor de seguir adiante co Xardín do Recordo, porque agora serán fermosas árbores as que lle lembrarán aos seus seres queridos.
Para nós, estes días previos foron de preparativos para a visita aproveitando todo o que hai na rede para saber do que íamos ver no Pazo. Desde que entramos no web os nenos viron un dos sinais do Faramello, o Sol e a Lúa, seica tomados das orixes do seu fundador, e dende aquela xa deron en chamarlle o Pazo do Sol e da Lúa.
Cando xurdiu a cuestión de como manifestarlles agradecemento ao noso anfitrión e aos acompañantes, eles tivérono claro: un cadro e uns libros. O tema do cadro non puido ser outro ca unha árbore do amor a carón do río cun sol e cunha lúa. Houbo un serio debate na clase sobre si o cadro debería titularse “Xardín do Sol e da Lúa” ou “Xardín do Amor”, como nin votando lograbamos acalar aos que non quedaron contentos, tiramos polo medio e integramos os dous. Agora, tocaralle ao anfitrión vir buscalo á escola e amosarlle “a nosa casa” ao igual que el o fixo coa súa. Os libros tampouco admitiron dúbida “O home que plantaba árbores” de Jean Giono e “A árbore xenerosa” de Shel Silverstein.
“Xardín do Sol, da Lúa e do Amor”, xunto con “Yeats no Faramello” -un collage marabilloso creado pola especialista de inglés cos nenos e nenas da escola-, darán inicio a unha nova colección de arte no Pazo do Faramello.
Desde aquí non podemos máis ca instarvos a todos e todas á visita, e como non, agradecer o cariño, profesionalidade e atención que se lle dispensou hoxe ao noso alumnado no Pazo do Sol e da Lúa. Para eles que traballan coa arela de incidir na formación ecoloxista e medioambiental dos máis novos, dedicámoslle esta cita de R.L Stevenson:
“Non xulgues o día polos froitos que recolles senón polas sementes que plantaches.”
“Para educar a un neno fai falla toda a tribo”, este proverbio africano debe ser dos más repetidos cando se fai referencia a que toda a sociedade contribúe -para ben ou para mal- na educación dos cativos. Aínda coincidindo plenamente con esa afirmación, nesta ocasión, nós, quixemos darlle a volta, porque tamén pensamos que para educar a tribo enteira fai falla un neno/a. Ás veces as persoas adultas precisan da mirada reprobadora dun pequeno recordándolle que esa non é maneira de comportarse ou de proceder.
Nós levamos tempo indignándonos cada vez que saímos ao exterior do centro: lixo, papeis, botellas, latas, excrementos de cans, cascas de pipas, cabichas …, así día tras día pensando no exemplo que nos están a dar os maiores. Cansos de comprobar que non se respecta nin o sitio onde se educa, decidimos actuar.
Pensamos en como facelo e decidimos poñer uns carteis na contorna da escola, pedindo a colaboración de todos para axudarnos na nosa educación como cidadás e cidadáns.
Pode parecer un feito irrelevante, nós non o cremos, porque unha chamada de atención dun neno ou dunha nena reprendéndonos pode ter máis efecto ca un bando municipal. En calquera caso o noso alumnado está convencido de que teñen que intervir activamente para a mellorar a súa contorna.
Foto de grupo de remate de ciclo, cos seus pequenos logros.
É cousa sabida por todas as persoas que seguen Innovarte que non somos partidarias das celebracións ad hoc e fastos varios que se estilan con motivo do fomento dos Grandes Valores. Pola contra, nós sempre apostamos polo seu exercicio diario, visibilizando e pondo en valor eses pequenos xestos que constitúen a base real da educación en valores. Cremos máis na repercusión educativa da cotidianeidade dos pequenos xestos que na de festivais, manifestos, declaracións, exposicións, aplicacións informáticas, etc, etc sobre un ou outro valor), máxime tratándose das idades coas que nós traballamos.
Así, desde hai tempo imos anotando esas pequenas accións, que están nas súas mans, e que nos poden axudar a mellorar a convivencia, o medio e a vida en xeral. Chamámoslle “Cousas pequenas de xente pequena en lugares pequenos que poden cambiar o mundo”, nunha especie de homenaxe ao autor deste pensamento, o uruguaio Eduardo Galeano, quen hai pouco nos deixou. Con elas fixemos agora un cartel para telo ben visible e saber dos nosos pequenos logros. Poden parecer cousas insignificantes, nimias, banais ou nada orixinais, é posible, pero concordarán connosco en que moito cambiaría o mundo se todos as leváramos a cabo: apagar a luz da aula cando saímos, acender só os focos que precisamos, non abrir a billa con toda a presión, saudar ás persoas coas que nos cruzamos e desexarlles un bo día, sorrirlle ás que nos atopamos na rúa ou nas tendas, consolar aos que o precisan, axudar aos que non poden, alegrarnos e felicitar polas súas boas accións aos demais…
Ben sabemos que hai quen di que estas cousas teñen un “tufo rancio” e parecen remitir a outras épocas e outras escolas, é posible, pero as cousas boas que nos fan a vida máis agradable a todos non teñen porque desaparecer nin porque parecer anticuadas. Agora, os que queiran ser modernos que lle chamen como queiran, asertividade, empatía, habilidades sociais, competencias emocionais…, etc, etc, tanto nos dá como se lle chame si se levan a cabo. En calquera caso, non poden ser froito dun programa senón dunha vivencia real e constante (como protagonistas e como espectadores), verbalizando continuamente cada unha desas accións, no momento no que se realizan ou no que se incumpren.
Para nós, non hai mellor educación para o consumo responsable, que o aproveitamento e reutilización de recursos, o uso de materiais cotiás excedentes, e o exercicio da austeridade, entendida como menos é máis. Cremos que non hai mellor educación medioambiental, ecolóxica e na sostibilidade que o coidado do patrimonio natural espertando a admiración pola súa beleza e coñecendo os beneficios que nos produce. Pensamos que non hai mellor educación para paz e a xustiza que a solución razoada e xusta dos conflitos que xorden na clase, a satisfacción polo cultivo da amizade e do intercambio de pareceres e vivencias. Por suposto, todo isto sempre razoando e dando motivos polos que debemos comportarnos así, non porque vaian acadar un “premio”, senón porque é a única maneira posible de ser persoa. Nós, desde o inicio do ciclo co grupo, tratamos de facer partícipes ás familias, de modo que na casa tamén se salienten estas conquistas dos nenos e das nenas; pedímoslle que nos envíen notas con esas pequenas cousas feitas polos seus fillos/as que os fan sentirse orgullosos deles.
Agora se vai achegando o final con este grupo, quixemos facer unha fotografía na que se recollesen todas esas pequenas cousas de xente pequena que poden cambiar o mundo, para que a leven unha copia para as súas casas, e recorden que houbo uns anos nos que eses pequenos xestos que están nas súas mans, nos axudaron a todos a vivir máis felices. Esta será a imaxe central da composición de fotografías do grupo coa que pecharemos o ciclo.
Como celebración do Día Mundial da Poesía, no centro no que traballa Isabel, optouse por botar a poesía á rúa. Enchéronse os muros e valados do CEIP A Maía con poemas escritos en carteis de lona fundida, coa intención de crear coma unha “zona poética” de grandes dimensións.
Hai que pensar que este colexio está nunha zona escolar (EEIM, CEIP, IES e pavillón polideportivo) moi concorrida, que ademais e un dos enlaces da autovía, porén é moi transitada, algo que se tivo en conta á hora de deseñar os carteis e de seleccionar os poemas, sendo breves e cunha gran tipografía para poder ser lidos polos transeúntes.
Agora, trala boa acollida que tivo a iniciativa entre as familias do alumnado, convidámolos a elaborar os seus carteis poéticos para sumarse á exposición na rúa. Isto manterase e irá medrando ata o mes das letras. Esperamos converter este recuncho da Maía nunha auténtica ZONA POÉTICA.
Velaquí a nosa iniciativa deste ano para celebrar o Día Mundial da Poesía. Un curso máis tratamos de poñer as poesías ao alcance de toda a veciñanza. Sabemos que temos ao noso favor que todo o realizado polos pequenos/as conta, cando menos, cunha boa acollida. Así, desta vez, puxémonos en contacto coa Asociación de comerciantes de O Milladoiro e solicitamos a súa colaboración para cedernos un recuncho dos seus escaparates para expoñer poemas seleccionados, escritos e ilustrados polos nenos e nenas de cinco anos para deleitar aos seus veciños.
Preparamos unha carpeta con 3 ou 4 poemas por neno/a acompañados dunha folla informativa para as familias nas que se lle explica a iniciativa (tamén se fixo a través dos blogs de aula). Os pais e nais terán que acompañar aos seus fillos/as ás tendas e negocios locais (amigos, habituais ou de cercanía) para deixar alí os seus poemas.
Na cartolina na que van escritos os poemas, indícase tamén a que se debe esta iniciativa, así como un enderezo electrónico de contacto, para que quen guste da lectura da poesía en lugares non habituais, como agradecemento que nos envíe unha fotografía. Estamos á espera do que nos envíen.
Para nós, a máis do que podemos lograr canto ao noso alumnado, estamos logrando abrir a escola á comunidade; posibilitando que se coñeza o que fan os pequenos nas aulas.
“Érase una vez seis hombres que viajaban por el mundo buscando un lugar donde poder vivir y trabajar en paz. Por fin encontraron la tierra que anhelaban. Pero ¿por cuánto tiempo se puede mantener la paz?
Malia ser este un dos primeiros libros de David McKee (1972), soubemos del grazas á nosa compañeira Mª José, que nolo recomendou. Tras adiantarnos a historia, de inmediato buscamos información na rede. É unha publicación da editorial El zorro rojo, en cuxo web din que “en Seis hombres, David McKee explora a través de la alegoría las causas de la guerra en una historia que incluso los adultos podrán comprender. Con esta obra ha creado un mito de nuestro tiempo.”
Pouco ou nada podemos engadir ao xa escrito sobre “Seis hombres” en distintos medios, así:
No web de literatura Papel en blanco, din deste libro que “‘Seis hombres‘ es una historia de corte antibelicista, con un final circular que nos hace pensar que el hombre termina tropezando, no una ni dos, sino siempre con la misma piedra. Una obra deliciosa, no sólo para los lectores más jóvenes, sino para cualquier edad y para el que sepa apreciar la poesía encapsulada de las obras de McKee.”
Na Revista Babar, “Seis hombres es una alegoría sobre la guerra y la condición humana. De manera sencilla, y elegante, David McKee nos narra la historia de seis hombres “que viajaban por el mundo buscando un lugar donde poder vivir y trabajar en paz”. Pero poco a poco, a medida que se iban haciendo ricos, empezaron a volverse temerosos, desconfiados, y formaron un ejército. De tener un ejército para protegerse pasaron a utilizarlo para invadir otros pueblos, y así hasta que la guerra estalló, acabando con todo el mundo, excepto con seis hombres…”
E na Revista on line sobre LIX El templo de las mil puertas, Seis hombres puede engañar con su dibujo sencillo y escasas páginas, pero dentro encierra una historia universal narrada con tal maestría que no podemos dejar de recomendar su lectura tanto a niños como a adultos, y por supuesto a los jóvenes. Es imposible que el final deje indiferente, y eso que McKee se basta de un puñado de frases e ilustraciones de línea para llevarnos a su terreno. En estos tiempos en los que el álbum ilustrado goza de tan buena salud, y que lo disfrutan tanto los más pequeños como los mayores, merece la pena quitarse los prejuicios de encima, leer Seis hombres en un descanso de tanta literatura juvenil y confirmar que las mejores narraciones no entienden de rangos de edad, sino que son para todos. «Me gusta pensar que escribo para el adulto que el niño será un día y para el niño que aún está en el adulto», dijo McKee una vez.
O final, que non adiantamos, ten o mesmo punto desacougante e circular co que McKee pechaba outro dos seus clásicos, “Negros y blancos”.
Agora que só nos queda un semestre xuntos, evidéncianse máis ca nunca as medras: o primeiro que fai 6 anos, a primeira á que lle cae un dente, o que deu un estirón nas vacacións, as zapatillas que son case o dobre de grandes que as que levaban cando chegaron ao cole…, pero hai moitas máis sinais do crecemento de cada alumno e de cada alumna. A quen non estea afeito a vivir con eles tres anos, poderían pasarlle desapercibidas, pero para nós son a mostra da pegada que vai deixando neles a educación. Acenos, palabras, accións que foron calando día a día e que nos fan percibir o sentido do noso traballo.
Emporiso nos gustou tanto o libro “Crececuentos. 10 cuentos para hacerse mayor” de Carmen Gil, magnificamente ilustrado por Anna Laura Cantone, publicado en Parramón. Dez historias centradas nas medras dos nenos e nenas: a caída dos dentes de leite, os estiróns, o recoñecemento das emocións, o gusto por compartir e rodearse dos iguais, o establecemento de hábitos de hixiene, o fortalecemento da perseveranza, o uso das palabras que fan brotar sorrisos ou ser quen de vestirse só, son o tema dalgunhas delas tocadas cunha admirable sensibilidade e intimidade cos nenos e nenas.
Deixamos como mostra unhas páxinas coas que se inicia e pecha o libro, porque son unha excelente carta de presentación do que atoparemos dentro.
Para os/as verdadeiros amantes das avaliacións, estes 10 contos poden dar pé a unha boa valoración do acontecido ao longo destes tres anos.
Gustamos moito desta iniciativa da editora Urco, sobre a que xa temos falado noutra ocasión, emporiso nos alegramos de que a colección “Os libros da merenda” medre con 4 títulos novos que seguen a manter o prezo de 2,50 euros.
Son uns libriños pequenos, cunha historia falangueira e unhas ilustracións sinxelas ao tempo que moi explícitas, que nos fan pensar noutras publicacións -de moito máis elevado custe- e que malia todo, non logran o que estas, engaiolar aos nenos e nenas. Unha ra lacazana, unha ovella sabia, unha cenoura sabichona, un polo valente, un burro larpeiro, un porco fedorento…, que teñen vida e calidades máis ou menos desexables, que conviven con outros animais, unha historia con ritmo e rima, ben contada nun galego moi preciso, nun texto alixeirado de todo o superfluo. Aínda levando dentro unha mensaxe potente (a alimentación, a amizade, a xenerosidade) aproveitable na escola, esta non se superpón á historia nin distrae no pracer de escoitala.
Nalgún momento, cumpriría unha reflexión sobre a finalidade das historias infantís. En calquera caso, Urco abre unha vía nova no ámbito das publicacións dirixidas ao público infantil:
Os libros da merenda” é unha aposta moi na liña desta editora levada por xente nova, cunhas concepcións diferentes sobre as maneiras de proporcionar libros a mozos/as e nenos/as, primando o fomento da lectura sobre o negocio. Calquera das súas obras poderían publicarse noutros formatos –máis custosos-, pero eles prefiren chegar a todos os petos, alixeirando custes na edición. Por outra banda, prescinden de toda a parafernalia que supón a presentación dos libros, a publicidade e encontros cos autores; así, neste caso, agóchanse baixo os seudónimos de Martinho Terrafría e Vladimir Zatonski.
Como lectoras, sempre nos preguntamos por que as editoras -se queren facer lectores- non sacan os seus libros en edicións de peto –moito máis accesibles, e logo en función do éxito que teñan –e para quen os queira- en formatos máis custosos; e non ao revés como se fai habitualmente.
Nalgún momento,tamén cumpriría reflexionar sobre o que quedaría de moitos libros infantís si se lle quitaran todos os adobíos cos que hoxe se disfrazan; contaríannos algunha historia que pagara a pena recordar?
Sabemos pasear ou só nos desprazamos dun punto a outro? Alguén lle fala aos pequenos do que pode supoñer un paseo ou só se sacan á rúa para que desafoguen? Paseamos por pracer ou só porque hai que mover o corpo?
Algo tan sinxelo como é pasear non todo o mundo sabe como facelo, emporiso quedamos marabilladas con esta pequena xoia de Raimon Juventeny, “Manual do bo paseante. Descrición en vinte puntos”, publicada por Faktoría K de Libros. Quixémolo desde que o vimos reseñado no blog Biblioabrazo. Encargámolo na librería, e cando o tivemos nas mans o primeiro que nos sorprendeu foi o seu pequeno formato e unha tipografía que recorda a das máquinas de escribir antigas. As ilustracións, de seu, xa producen unha sensación de serenidade, de paz e tranquilidade, e o texto é algo tan sinxelo como pequenos principios, básicos, elementais e indiscutiblemente necesarios para poder gozar dun paseo. Mesmo deberían plasmarse en carteis para expoñer en parques ou rutas de sendeirismo.
Punto un: O bo paseante sae a pasear cando lle peta. Punto dous: O bo paseante nunca ten présa.
Estes dous principios dun bo paseante poderían resumir o exposto no prólogo polo xornalista canadense Carl Honoré, recoñecido internacionalmente polo seu “Elogio de la lentitud”, no que critica a actual sociedade obsesionada coa velocidade. Neste caso, defende que “camiñar é unha actividade que vén de lonxe unha actividade normal” “Non obstante, na actual era da impaciencia, a maioría da xente camiña cunha actitude equivocada. Movémonos polas rúas descargando a nosa xenreira contra calquera ao que se lle ocorra frear a nosa marcha. Utilizamos podómetros que, co seu reconto de pasos e calorías queimadas, converten o paseo nun exercicio físico; e mesmo imos facendo outras cousas mentres camiñamos, como comer, beber café ou xogar co móbil.” “O Manual do bo paseante é unha certeira crítica a esta tendencia de correcamiños. É un pequeno e enxeñoso canto ao pracer que proporciona un bo paseo.”
Nós levamos días traballando con el na clase. O noso alumnado entendeu polas claras a mensaxe que tenta transmitir; de feito, á volta da fin de semana, contáronos que estiveran paseando coma bos paseantes: sen présa, sorrindo, observando, abraiándose coa natureza, conversando, escoitando, ollando as nubes, recordando melodías, descansando cando querían, e durmindo moi, moi ben trala camiñada.
Agora, para sensibilizar ás familias, o primeiro é preguntarlles se saben pasear, de modo que elaboramos unha enquisa que lles facilitarán os seus fillos/as, na que en vinte ítems, valorarán se son bos e boas paseantes ou non. Deseguido elaboraremos ese cartel coas calidades que debe reunir un bo paseante.
Para rematar, dicir que nunha obra así, parece do todo lóxico que esta publicación sexa froito da colaboración de varias editoriais e que recolla o cálculo da mochila ecolóxica de cada exemplar.
Unha delicia de libro para ter á man e mesmo para agasallar.
Mafalda a eterna nena ocorrente, utópica e contestaria cumpre hoxe 50 anos sen perder un chisco da súa curiosidade inxenua e clarividencia reivindicativa. Malia que dende hai tempo se fan homenaxes e exposicións sobre este medio século da súa existencia, é o propio autor, Quino, quen no seu web se encarga de aclarar que Mafalda naceu o 29 de setembro de 1964 na revista Primera Plana.
Pouco ou nada podemos engadir a todo o escrito e mesmo estudado sobre esta cativa filla da clase media arxentina que cre nun mundo mellor, no que as mulleres teñen voz e no que ela pensa que pode contribuír á paz mundial. Tan só, dicir que Mafalda é un personaxe de ficción que reflicte a “descomplicación” infantil, sempre mirando as cousas ao dereito, sen os condicionantes adultos, porén, pregunta, afirma ou nega do mesmo xeito que fan os cativos das idades coas que nós traballamos: de fronte, sen eufemismos e sen as falsas cortesías ou convencionalismos sociais coas que se vai perdendo esa frescura da infancia. Cantas veces somos incapaces de dar resposta a cuestións que nos expoñen cunha claridade meridiana?
Fai pouco, a nosa amiga Malós que sempre se acorda de InnovArte cando anda polo mundo adiante, tróuxonos, como recordo da súa viaxe a Arxentina, o libro “Mafalda inédita”, unha publicación de Ediciones de la flor, na que se recollen 48 tiras aparecidas en Primera Plana, nunca antes compiladas. Asemade, contempla campañas ocasionais, posteriores a 1973, nas que Quino volve a retomar os seus personaxes, tal e como fixo en 1976, Ano Internacional do Neno, cando UNICEF lle pide que ilustre os 10 principios da Declaración dos Dereitos do Neno, ou en 1984, cando a Liga Argentina para la Salud Bucal, lle solicita unha campaña para que todos os nenos de Arxentina se laven os dentes con Mafalda. Calquera destas dúas campañas poden ser perfectamente utilizadas nas escolas na actualidade.
Unha das cousas que máis cohesiona a un grupo é aceptar as diferenzas de cada un dos integrantes, minimizando os puntos febles e salientando as potencialidades de cada un. Os nenos/as son plenamente conscientes das debilidades de cada un dos seus compañeiros, pero cústalles un chisco máis dicir algo positivo. Nisto pode que estean moi condicionados polas persoas adultas. Nós tamén temos moito que mellorar nese apartado, emporiso nos gustou tanto esta publicación da editorial A buen paso, “Los cinco desastres” de Beatrice Alemagna. Un álbum de escaso texto (pero dabondo suxestivo) e unhas ilustracións que foron o primeiro que chamaron por nós cando o vimos no escaparate da nosa librería de cabeceira.
Cinco personaxes desastrosos que viven coa sensación de que non serven para nada, o que lles vén a confirmar un ser perfecto, un tipo sensacional que chega non se sabe de onde belo, liso, co nariz no lugar do nariz, cun fermoso corpo ergueito e cunha fermosa melena. Cando este lles reprocha que non serven para nada, cada un deles descubre que teñen algo que el non posúe: un nunca se enfada, outro conserva todos os seus recordos, outro é tranquilo, o cuarto ve as cousas que os demais non ven, e o último ten a fortuna de satisfacerse co que lle sae ben. Non é pouca cousa, así deixan plantado coa boca aberta ao tipo perfecto.
Un tipo perfecto
Tiñamos dúbidas sobre se o noso alumnado entendería a mensaxe, pero deseguida a captaron. Agora estamos en pleno exercicio de recoñecemento de calidades persoais que ás veces quedan agochadas tralas “imperfeccións”: a alegría, a xenerosidade, a complicidade, a empatía, a sensibilidade, a afabilidade, a bondade …
Ninguén é perfecto nin tampouco un desastre absoluto.
Hai días nos que non se me vai da cabeza que algo estamos a facer mal. Penso, reflexiono, analizo e falo con outras compañeiras para descartar a posibilidade de que o que me preocupa só me suceda a min, no meu contexto e cos meus alumnos/as. Pero non, todas coincidimos no mesmo: os nenos e nenas (nomeadamente) urbanos xa non saben moverse no medio natural nin respectalo. A natureza non é arestora o seu medio ambiente. Criámolos en contextos artificiais, educámolos nos virtuais e perderon o contacto coa “natureza natural”. O que veño de dicir pode parecer unha redundancia pero é que non sei expresar doutro modo que, ata o medio natural que lle presentamos, é artificial e artificioso.
Esta semana, co meu grupo, estamos coñecendo a natureza na nosa contorna urbana (xa presentaremos a experiencia en vindeiras entradas no blog), motivo polo que fixemos saídas diarias. E asisto perplexa a:
1º Vese que non saben andar pola rúa, por unha corredoira ou por un campo. Sempre son portados, carrexados e levados con moita présa en coche dun “punto de repostaxe” a outro. Se saen ao exterior é para ir a actividades, a festas en ludotecas ou a xogar a parques que cumpren con todas as normas de seguridade infantil. Se algún ou algunha das lectoras é paseante habitual, pregúntense cantas veces se encontran con nenos/as nas súas camiñatas polo monte, pola praia ou polos campos: nunca, ou moi poucas se falamos da fin de semana. Os nenos/as teñen os seus propios circuítos artificiais ou naturais de ficción.
2º Ao meu alumnado linlle todos os contos, amoseille todos os albumes, reciteilles toda a poesía que considerei relacionada coas árbores, coas plantas ou coas estacións do ano. Seleccionei todas as cancións que pensei transmitían valores medioambientais, achegueinos a todas as representacións plásticas da natureza en todos os estilos artísticos. Saben dicir flor, árbore ou sol en galego, inglés e español (e nalgún outro idioma). Plantei con eles todo tipo de sementes, reproducín plantas, recollín froitos e elaborei pratos saudables a partir de produtos da natureza. Recendemos, observamos, gabamos e agradecemos todo o que nos brinda a terra. E, sen embargo, saímos ao medio natural e arrincaron flores, esgazaron pólas, déronlle couces ás árbores e deixaron un regueiro de formigas esmagadas. Eu non podía crer o que estaba vendo, é coma se tolearan. Non desistín, e ao día seguinte volvemos a saír trala reflexión sobre o feito. E ao seguinte tamén. Cada vez a cousa foi a menos. Poida que se fosen “adaptando” pouco a pouco ao choque que lles supuxo o contacto coa natureza natural.
Pero como é isto posible?
Podería “tranquilizarme” pensando que eu non sei facer ben a miña labor educativa, pero cando saio a dar unha volta por un lugar onde hai nenos e mozos, sempre acabo convencida de todos eles tiveron que tropezar con xente coma min “incapaces” de inculcarlles o verdadeiro amor pola natureza. Cando vexo que tiran latas de refrescos ao río, que apedran aos paxaros, que tiran ao chan as cascas das pipas, que queiman contedores ou que enchen as rúas de lixo sempre penso cantos deses rapaces ou mozos traballaron na escola os temas transversais, cantos a educación en valores, cantos as competencias sociais e a cidadanía, cantos realizaron obradoiros das 3 R, cantos soltaron pombas da Paz, cantos encheron os ríos de crías de troita, cantos clasificaron o lixo, cantos leron manifestos á Nai Terra, cantos axudaron nas hortas ou xardíns escolares, cantos foron a campamentos, granxas-escola ou parques temáticos da natureza, cantos …
Podería quedarme coa idea de que o home é un ser destrutivo por natureza, pero antes de aceptar a nulidade da acción educativa, prefiro pensar en que algo estamos a facer mal.
Podo pensar en que cargamos tanto as tintas no visceral, no efemerizante, no non real, que todo quedou nunha ficción. Falamos da natureza fóra da natureza, sen a natureza nin para natureza. Houbo moita abstracción, moita simbolización, moita representación, moita simulación e pouca vivencia real.
Tamén poida ser que estes nenos e mozos sexan fillos de xente activista coma nós, que nos comprometemos a golpe de click de rato (clicktancia ou miclicktancia) opoñendonos á deforestación dun illote perdido no medio do Pacífico ou á extinción da tartaruga raiada, e sen embargo, atentamos varias e consecutivas veces ao longo do día contra o medio natural máis inmediato, a nosa contorna.
Dicir de Anxo Moure que é “xente pequena” mesmo pode parecer unha falta de consideración á labor que leva desenvolvendo desde hai moitos anos, pero acubillámolo baixo esa lapela pola súa actitude de humildade. El é unha perfecta mostra do lonxe que chegan e o grande calado das cousas pequenas feitas por xente pequena en vilas pequenas.
Cando entramos no web Contos solidarios.org. Contos para construír un mundo mellor, xa nos damos unha idea da filosofía que hai detrás desta iniciativa, liderada por Anxo Moure (o do carballo con botas), na compaña de moitos amigos e amigas.
Contos Solidarios é un proxecto cultural, medioambiental e de solidariedade promovido polo contacontos galego Anxo Moure, que dende o ano 1989 percorre as terras de Galiza, Asturias, Portugal, O Bierzo…, contando historias solidarias coa terra e coas persoas que a habitan.
Contos Solidarios defende o conto como ferramenta educativa, de sensibilización e loita para construír un mundo en harmonía co ecosistema e garante da xustiza social.
Contos Solidarios leva xa máis de 6.600 sesións de contacontos en perto de 1.200 centros escolares,bibliotecas, e tamén en espazos abertos como bosques, parques, prazas, ríos… superando xa os 300.000 participantes, dende nenas e nenos de 0 a 3 anos ata os nenos maiores de ata 100 anos.
Contos Solidarios transforma o conto en bosque coa plantación de miles de árbores autóctonas ao longo destes anos e transforma o conto en solidariedade coa entrega de bicicletas e material escolar en proxectos decooperación en máis de 30 países de America Latina, Asia e Africa.
Contos Solidarios é unha proposta aberta a todas e todos os que queirades participar a través dun feixe de actividades diversas, dende achegarvos a escoitar un contiño enriba dunha árbore dentro dos Contos na Casa das Árbores, coñecer aos carballos que nacen dentro de botas vellas para transformarse en contos que lle dean vida ao bosque dentro das historias do Carballo con Botas, ata convidar á Ciclobiblioteca á vosa escola, vila, pobo ou mesmo á vosa casa para que roden contos e cantos e se espallen en liberdade.
Convidámosvos pois a que entredes no mundo dos Contos Solidarios.
Así podemos saber de actuacións que nun momento ou noutro se teñen desenvolvido en case todos os centros educativos de Galicia e arredores (Os contos do carballo con botas,Contos da ciclobiblioteca, A titiricleta, O pescador de contos), ou ben en Garabelos, unha pequena aldea onde, enriba dun carballo e dun castiñeiro, construíron unha “escola aberta á natureza, un auditorio entre as follas, un centro de educación ambiental, unha biblioteca forestal e sobre todo un lugar de lecer onde escoitar uns contos que viven nas árbores”
As visitas de Anxo Moure ás escolas son inesquecibles e indescritibles. Días atrás estivo no centro no que traballamos, e unha vez máis constatamos que malia ser complexas para nenos tan pequechos as mensaxes medioambientais que tenta transmitir, desde o mesmo momento do que se presenta lévaos a todos a “ritmo natural” coa “música do río ou das árbores” de modo que permanecen engaiolados durante toda a súa intervención “e máis alá”.
Do “home do carballo con botas” pódese dicir que vai plantando sementes de esperanza no corazón, e que malia o erma que sexa a terra, sempre queda algo.
E iso non é pouca cousa.
Este é un deses temas sobre os que non é grato escribir, pero, lamentablemente, é tamén cada vez máis necesario. A chegada do bo tempo con máis xogos no patio, o cansazo e alteración dos cativos, as piscinas e praias, e como non, os efectos da crise, dan lugar a que esta sexa unha época na que se incrementan os accidentes infantís.
As mestras, educadoras e familias, polo xeral non estamos suficientemente preparadas para reaccionar adecuadamente no caso de producirse dano ou lesión dunha criatura, pero tampouco para a prevención dos mesmos. Emporiso, queremos facilitar ligazóns a páxinas e recursos de interese.
No web do Ministerio de Sanidad, Servicios Sociales e Igualdad, atópase unha campaña de prevención de accidentes infantís realizada no 2007, na que recollen desde os factores que inflúen nos accidentes infantís domésticos, a recomendacións para previlos tanto dentro coma fóra do fogar.
Agora, entre os recursos Abalar, hai unha compilación duns vídeos de animación stop motion, elaborados no 2007 ao abeiro dunha colaboración entre as consellerías de Sanidade, Educación e Cultura, o proxecto ¿E por que?, magnífico traballo de Algarabía e Continental animación, que nós empregamos a cotío nas nosas aulas, porque en breves segundos e de forma moi achegada aos gustos infantís, transmiten información e mensaxes de prevención de accidentes domésticos. Están agrupados por temáticas:
-Obxectos cortantes e punzantes: cutter, tesoiras, ferramentas de xardín, coitelos, dardos, mesas de vidro, onde sentar, alfinetes e máquinas de barbear.
-O lume: os mistos, a cheminea, a cociña, o isqueiro.
-Inxestións perigosas: beber sen saber que hai dentro, os medicamentos, os botóns, as pílulas, bebidas alcohólicas, cosméticos, pilas e baterías.
-Ferramentas: o taladro, a serra, o martelo.
-Electrodomésticos: a batidora, a lavadora, o forno, a cociña de gas, o microondas, o radiador.
-Obxectos que non son xoguetes: as armas, os obxectos de vidro, os mobles con pecho, os pasamáns, as portas, as bolsas, os petardos, os caixóns.
-Electricidade: enchufes, cables, electrodomésticos no baño.
-Coidado con…: subirse a lugares arriscados, os obxectos tirados, asomarse ás ventás, tirar cousas ao chan, as cordas, os animais, o xeo, a auga quente, as esquinas dos mobles, o chan mollado, o sol, os pegamentos.
Malia que xa nos referimos a eles neste blog noutras ocasións, pensamos que sempre deben estar á man para empregalos en calquera das ocasións de perigo que poden xurdir no día a día da escola.
O 25 de abril é un día dedicado a recordar un feito sobre o que preferiríamos non ter que falar, o maltrato infantil, que por desgraza, e acentuado pola crise económica ten cada vez maior incidencia. Así o confirman tres informes recentes:
Nestes tres estudos preséntasenos unha situación cunha maior prevalencia da que estamos dispostos a admitir. En días como o de mañá, cando nos medios escoitamos datos relacionados co maltrato infantil, adoitamos pensar que iso sucede noutros contextos, pero lamentablemente cada vez témolo máis preto de nós: nos centros, na veciñanza ou no concello.
A meirande parte de nós non fomos nin estamos preparadas para afrontar esa situación. Nunca sabemos se nos movemos no terreo das percepcións subxectivas, das especulacións ou da realidade, pero a escola debera ser o primeiro ámbito no que se detectaran e denunciaran esas situacións que tanta dor e tan terribles consecuencias lle ocasionan aos menores.
Adoito dicir que cando se ten a sospeita é porque algo hai. Unha mestra que pasa cinco horas diarias cunha criatura, que a observa, que sabe dos seus cambios de carácter e dos seus silencios é quen dispón de máis información para poder detectar unha situación de maltrato. Pode ser que nos pase desapercibida, pero se temos a sospeita debemos afondar na pescuda porque a nosa prioridade é o benestar dos nenos e das nenas. Pero a verdade é que non fomos preparadas para iso, emporiso sempre nos xera unha mala conciencia pensar que nos poidamos estar equivocando nas nosas apreciacións, que poidamos facer acusacións falsas ou que conduzamos os nenos a situacións máis duras aínda que nas que viven.
O primeiro que debemos ter presente é que hai formas de violencia que non deixan marcas. Pode haber maltrato físico, psicolóxico, sexual ou maltrato por neglixencia; este último é precisamente o que ten maior incidencia nas idades nas que nós traballamos, e tamén o que máis se incrementou nos últimos anos. Para o olfacto dunha mestra hai moitos indicadores cotiás que nos poden apuntar se isto está sucedendo. Detrás de nenos “hiperactivos”, “rebeldes”, “introvertidos”, “misteriosos”, “asustadizos”, “con mutismo”, pode haber nenos que gardan un doloroso segredo.
En calquera caso, nada más ter a sospeita debemos comunicalo ao Departamento de orientación, ao Equipo directivo. Se logo hai indicios que indican a existencia desa posibilidade, trasladarase aos Servizos Sociais do concello.
Sensibilidade, confidencialidade, responsabilidade e compromiso serán as condicións que teremos presentes nas nosas actuacións, pero nunca silencio nin mirar cara o outro lado.
É lamentable pero temos que aprender a detectar esas situacións tan sutilmente recollidas no álbum “La niña silencio”, de Cécile Roumiguiére, magníficamente ilustrado por Benjamín Lacombe Edelvives, publicado por Edelvives no 2011, que trata sobre unha “nena silencio” das moitas que hai, xa que logo calan porque acaban sendo convencidos de que son merecedores dos castigos que se lle inflixen.
“No articula palabra porque no sabe qué decir.
Hay días muy rojos donde los lobos aúllan muy alto y sus mandíbulas se abren sobre ella babeantes, pero también hay días azules llenos de abrazos.
Tiene que protegerles, tiene que guardar secretos.”
Os/as docentes –entre outros- temos que ser os que lle deamos voz a eses silencios.
Ao longo destas vacacións e previo aos días fortes, aproveitamos para facer unha viaxe curta, desas case domésticas. Queríamos desconectar, deixar atrás esta larga invernía, cargar as pilas de cara ao tramo final de curso, e mesmo ter tempo para partillar e estar xuntas.
Pactáramos en silencio o non falar da escola nin da educación. Isto, sábeno todos/as os que se dedican á docencia, é case un imposible. Pero nós levábamos plans dabondo como para non deixarlle un oco de entrada ao tema. Ata evitamos mirar cara os colexios cando chegábamos a unha poboación. Non o conseguimos, porque para que xurda a cuestión educativa abonda con observar os comportamentos, relacións e maneiras de estar de nenos, nenas, mozos, mozas e persoas adultas. Ao igual ca nós, centos de pais e nais elixiron esa zona para viaxar acompañados de fillos e fillas. Así vimos pais con nenos, nenos acompañados de pais, nenos arrastrados polos pais, e pais lastrados polos nenos. Ao igual ca na vida diaria, ben se nota cando pais e fillos están acostumados a pasar tempo xuntos respectándose e cando non.
Acéptase comunmente que viaxar é enriquecedor. Todos e todas queremos amosarlle aos nosos fillos aqueles lugares que cremos poden abrir a súa mirada, ampliar a súa cultura e mostrarlle outras realidades. Moitas e moitos queremos que os nosos fillos/as teñan acceso a aquilo que nós só coñecemos xa de ben maiores. Adoitamos pensar que os cativos que poden viaxar son uns privilexiados.
Pois non. Non todos os nenos que viaxan nas vacacións son uns afortunados. Todo estriba no respecto que os pais/nais teñan polos cativos, polos seus intereses, polos seus gustos, polos seus tempos e polas súas características. Que os rapaces se poñen pesados a unha hora ou outra sábeo calquera. Que as veces hai que manter unha tensión continua con eles para facerlles interesarse por algo, tamén. Pero iso é unha cousa e outra ben distinta son algunhas das escenas que presenciamos en cada unha das paradas que fixemos, e que nos levaron a preguntarnos que é o que motivou esa viaxe, se os gustos dos pais ou o goce dos nenos. Berros, ameazas, castigos, reproches, acusacións e culpabilizacións, evidencian moito máis ca o cansazo dunha ruta.
A agresión verbal, a violencia dalgunha das expresións que escoitamos fixéronnos pensar no que é ser nenos afortunados ou desafortunados. Para estar así, ao mellor estaban máis a gusto na súa casa e no colexio.
O peor de todo é a evidencia constatada de que a meirande parte do colectivo que podemos permitirnos viaxar nesas datas prefestivas a eses lugares somos a xente que nos dedicamos á educación. Parece imperdoable e inxustificable que nós non saibamos que a mediación entre o coñecemento e os nenos/as é o afecto e o respecto.
Transcorrida unha semana trala solta de poemas, cada día seguimos recibindo mensaxes e fotografías dos seus particulares periplos e dos actuais posicionamentos en: semáforos, árbores, bambáns, nas murallas de Lugo, na neve de Manzaneda, no cine, na piscina… Esperamos que lles deran unha alegría a quen os atopou.
Ao noso alumnado gústalle que lle mostremos as mensaxes que nos van enviando, mesmo para felicitarnos pola iniciativa. Hai que dicir que, de partida lles custou un chisco, pois preferían levalos para a súa casa e non perdelos de vista.
Para convencelos da necesidade de liberar poemas encerrados, recorremos a dous poemas do orixinal libro “Versos del libro tonto”, de Beatriz Giménez de Ory, ilustrado por Paloma Valdivia, publicado por Factoría K de Libros, tras ser elixido gañador do III Premio Internacional de Poesía Ciudad de Orihuela (terra natal do poeta Miguel Hernández). Así comeza este libro:
Pero llevo cerrado tanto tiempo… que así me he vuelto tanto, me he vuelto tinta, me he vuelto… ¡tonto!
“Acrósticos, palabras e letras bailarinas que toman o papel, poemas fedellos que non teñen un pelo de parvos… pola contra do que indica o título. É un conxunto de 25 composicións estruturadas nun principio, nun final e, entre eles, tres partes dedicadas a “os versos que fuxiron” polo aire, polo mar e pola terra. Os primeiros foron tragados por un galo- catavento ; os segundos atopounos a serea Flora; e os últimos recollidos por un escaravello peloteiro.
Plantar, cultivar, regar, esperar a que agromen, observar a medra das plantas, ver os froitos, colleitar…, son accións que sempre deberían estar presentes nas aulas de infantil. Cousa difícil cando os “deseñadores de escolas” non deixan nin un milímetro de terreo con posibilidades, con boa orientación ao sol, con bo acceso á auga e protexido dos posibles “maltratadores da natureza”. Cultivar nas escolas, na meirande parte dos casos é unha cuestión de fe, que finalmente se acaba perdendo porque ir contra a adversidade faise un par de anos, pero logo, un cansa.
Agora, nós estamos co filón dos xardíns verticais. Non nos queda outra. Así, co alumnado de 3 anos montamos este de amorodeiras en bota. Unha lección de reutilización e do ciclo vital das plantas.
Está aberto o prazo para a solicitude do programa Voz Natura para o vindeiro curso 2014/15, centrándose nesta ocasión na creación de hortas ecolóxicas. Como non podía ser doutro xeito, aplaudimos a proposta, agora ben, tomar esta decisión debe ser algo ben meditado, xa que logo coñecemos moitos centros nos que se decidiu contar cunha horta ou xardín e mantívose mentres durou o entusiasmo ou mentres permaneceu alí a persoa que o dinamizaba. Coma case todos os proxectos escolares, detrás de cada un deles hai unha persoa que lle dedica horas e esforzo e os demais déixanse ir. Ademais, o calendario vexetal non adoita coincidir co calendario escolar, supoñendo sempre un problema o coidado das plantas nos períodos vacacionais.
Emporiso, nós, apostaríamos por unha combinación entre as hortas urbanas e as hortas escolares.
A día de hoxe en case todas as vilas se dedicaron terreos para o cultivo por por parte de todo tipo de colectivos: xubilados, persoas con discapacidade, mulleres…, sendo esa para nós unha das mellores opcións, unha horta compartida, ben nos terreos escolares, municipais, comunais ou mesmo privados no caso dalgunha cesión para a súa explotación. Entendemos que con nenos/as de infantil non pode ser doutro xeito, sendo esta ademais unha maneira de cooperación que produciría algo máis ca froitos ou hortalizas.
Un grupo de pequenos pode ir un día a sementar, a plantar, a regar, a sachar, ou a ver a medra das plantas, agora ben, sen outro tipo de axuda, sería moi dificultoso soster a horta ao longo do tempo. Pero concibidas como espazo de colaboración pode ser unha fonte inesgotable de aprendizaxes e de vivencias.
Facilitámoslle aos interesados dúas publicacións sobre os requirimentos dunha horta escolar:
-“Huerto escolar”, unha iniciativa da administración autonómica do País Vasco de 1998.
e unhas ligazóns sobre hortas urbanas ou iniciativas como a da vila inglesa de Todmorten no que converteron todos os espazos públicos en hortas logrando así un “pobo comestible” autosuficiente alimentariamente e onde educación e sociedade van da man en prol da sustentabilidade, así como no fomento de hábitos alimentarios saudables.
Recibimos con alegría a nominación da curta de animación “Aqua” para os XII Premios Mestre Mateo. De sempre temos debilidade polo traballo da produtora Algarabía porque en case todos os seus stop motion hai un fondo de valores con grandes posibilidades de aproveitamento didáctico. Non podemos esquecernos do seu Gato Tolo que a través de 50 capítulos escenificaba na serie “E por que?” moitos dos potenciais perigos domésticos aos que están expostos os pequenos da casa, ou de “O soldadiño de chumbo” ou da “Escola das areas”, entre outras moitas creacións de Virginia Curiá e Tomás Conde.
“Aqua” ten a súa inspiración na Celebración do Día Mundial do Medio Ambiente 2013, Ano Internacional da Cooperación na Esfera da Auga. Trátase dunha curta na que podemos visibilizar en 1 minuto o ciclo da auga. Magnífico para amosárllelo ao noso alumnado.
Parabéns e moita sorte.
Líamos días atrás un artigo de Manolo Rivas no que reflexionaba sobre a superabundancia de programas e concursos televisivos arredor da cociña, xusto neste momento de pobreza, e no que se preguntaba que é o que se pretende con esta oferta.
A min póñenme nerviosa e molesta polas flagrantes faltas de respecto que se perciben, porén non son quen de aturar un programa completo, pero o que me pareceu máis grave foi o traspaso do formato adulto ao mundo infantil. Así, ao longo deste Nadal todos tivemos ocasión de padecer/gozar cos chefs en miniatura. Ao meu entender un erro.
Desde as cadeas televisivas tentaron vendernos os valores positivos destes programas: a promoción de hábitos alimentarios saudables, a incursión dos pequenos no mundo adulto, a responsabilidade, o traballo en equipo…, bla, bla, bla. Mesmo lin artigos nos que se trataba a importancia de que os máis novos cociñaran nas escolas.
Totalmente de acordo. Hai anos que moitas e moitos de nós entendemos as posibilidades educativas da elaboración de receitas na escola. Pero non dese xeito. Non así. Non cremos que faga falla que un cativo de 8 ou 10 anos fale de “emplatar” unha “tembladera de huevo en su espejo de caramelo”, evidenciando que está sometido a unha situación de estres non propia da súa idade no caso de que o flan non calle. Non cremos que sexa necesario que toda a súa familia pareza que ten depositadas todas as súas apostas sobre a criatura, amosando grande desgusto se non resulta elixido “supercociñeiro do 2013”. Non parece profesional que os seus docentes se convertan no xurado que vai opinar sobre os pratos elaborados. Non é normal que estes nenos/as teñan que preparar comida para 20 ou 40 persoas controlando cantidades, tempos, cortes, equipos, competidores, e “tocanarices” de supervisores que comen desaforadamente esmagando ou esnaquizando en segundos o que supuxo horas de traballo e suores aos aspirantes a ser coma eles. Vaia exemplo! Non, non é así; as personas que gustamos de cociñar, de ensinar a facelo, de comer e de gorentar, ben sabemos que esa xente non pode ser exemplo para nenos.
Isto non é normal nin educativo. Non nos enganen, isto é unha ridiculez que promove xusto os valores contrarios ao que pretenden vendernos: a competitividad feroz, o despilfarro e a perda da nenez. Non nos enganemos o que queren é que merquemos os seus vídeos nos que se ven os nenos tan chuscos cortando en xuliana un palmito encurtido ou escalfando un ovo de paspallás nunha bolsa ad hoc. Unha parvada.
Nestes casos, nunca sei para onde miran os comités de contidos televisivos infantiles. Non sei para onde miran todas esas voces críticas contra leis educativas que fomentan a competencia e logo toleran estas parvadas televisivas, que, malia o que puidera parecer, teñen un fondo calado social. Cómpre lembrar que educa toda a sociedade, que todas as accións poden ser educativas ou deseducativas, que os rapaces aprenden máis do que ven que do que se lle di que fagan, e que a escola non é máis que unha mínima achega de toda a bagaxe que atesouran os cativos.
Incoherencias. Outra máis.
En troques de amosarnos unha imaxe infantil positiva, expóñennos miniaturas de adultos (seleccionados en función dun perfil) coas súas peores cualidades. Neste apartado tamén quero incluír un spot televisivo no que unha nai egoísta porfía cos seus fillos por un anaco de pizza. Bonita imaxe da entrega maternal! Xusto cando noutro spot dunha ONG -que nos informa de que 1 de cada 3 nenos pasa fame- vemos como unha nai quere disimular a súa pobreza con fantasía, preparándolle á súa filla un bocadillo de pan con pan, para que ela poida botarlle creatividade e imaxinar que está recheo daquilo que desexe.
Os paradoxos da sociedade actual, a gula fronte á fame, o sibaritismo fronte ao racionalismo, a tontería fronte á formación sólida dos máis novos. Supernanys, superchefs, supervoces…, supernecios, superefémeros e supersuperficiais, niso é no que queren converternos.
E o peor é que poida que poida que de pronto empecen a proliferar eses concursos polos centros nos que os nenos/as e mozos/as son público cativo.
Por el cinco de enero, para el seis, yo quería que fuera el mundo entero una juguetería.
Y al andar la alborada removiendo las huertas, mis abarcas sin nada, mis abarcas desiertas.
Estas poden ser as estrofas máis desgarradoras poema “Las abarcas desiertas” de Miguel Hernandez, que relatan unha situación que por desgraza volve a ser real. Emporiso, ademais de pola súa beleza, cremos necesaria a súa lectura e reflexión co alumnado. E sobre todo, non mitificar en exceso, nin potenciar desde a escola o consumismo que invade estas datas.
A ilustración foi tomada do senlleiro blog Bibliopoemas. E para quen guste del, pode escoitalo na voz de Joan Manuel Serrat.
Por el cinco de enero, cada enero ponía mi calzado cabrero a la ventana fría.
Y encontraba los días
que derriban las puertas, mis abarcas vacías, mis abarcas desiertas.
Nunca tuve zapatos,
ni trajes, ni palabras: siempre tuve regatos, siempre penas y cabras.
Me vistió la pobreza, me lamió el cuerpo el río y del pie a la cabeza pasto fui del rocío.
Por el cinco de enero, para el seis, yo quería que fuera el mundo entero una juguetería.
Y al andar la alborada removiendo las huertas, mis abarcas sin nada, mis abarcas desiertas.
Ningún rey coronado tuvo pie, tuvo gana para ver el calzado de mi pobre ventana.Toda gente de trono, toda gente de botas se rió con encono de mis abarcas rotas.
Rabié de llanto, hasta cubrir de sal mi piel, por un mundo de pasta y unos hombres de miel.
Por el cinco de enero de la majada mía mi calzado cabrero a la escarcha salía.
Y hacia el seis, mis miradas hallaban en sus puertas mis abarcas heladas, mis abarcas desiertas.
Arestora, case poderíamos asegurar que á porta de case todos os centros educativos hai unha caixa do correo para recoller cartas de Nadal. É un clásico.
Nós, malia que non podemos evitar as conversas que xorden espontaneamente, non promovemos aquelas que que teñan como pregunta xeradora o que lle van pedir aos Reis, nin ao Papá Noel, nin á súa familia. En verdade, na clase non “escribimos” ningunha carta peticionaria. Nin permitimos a entrada aos catálogos de xoguetes. Non cremos que a escola sexa lugar para eses menesteres.
Tentacións hai moitas; hoxe en día desde os concellos, desde organismos, desde empresas…, queren fomentar a escrita na escola, e logo mandar os seus “personajillos” a recollelas. Aquí habería que analizar se o fin xustifica os medios. Certo que se fai para promover a lingua galega, a creación artística, a redacción, a tradición, ou calquera outra cousa, pero tamén certo é que ao tempo promoven o consumismo desde a escola.
Sentímolo moito, non pode ser. Ese tipo de cartas sempre se escribiron na casa, “negociando” cos proxenitores. Agora, si lle facemos caso a todo ese tipo de convocatorias “creativas”, estaríamos en contra do que consideramos labor fundamental da escola: fomento da verdadeira creatividade, do consumo responsable e da solidariedade.
Temos dabondo a quen escribirlle cartas sen que isto supoña un incremento de desexos consumistas e de insatisfacción.
Haberá quen pense que somos moi raras, mesmo que estamos privando aos nenos/as da ilusión do Nadal. Pode ser. En calquera caso, non lles supoñerá un trauma, porque a nada que saian pola rúa, a cada reviravolta aparecen Carteiros Reais, Paxes, Renos, mesmo os axudantes do Apalpador! Este último, recuperado como figura autóctona, en vistas de que non podía competir, parece que se aplicou aquilo de “si non podes con eles, únete a eles”, e agora xa figura na troupe da man dos mercantilizados personaxes foráneos, así comparte escenario e momento glorioso cantando, recibindo cartas e concedendo desexos. Non imos continuar por aí, porque habería moito que dicir, e nestas datas non queremos ferir susceptibilidades.
Ilusión si, pero a nosa obriga docente é o desenvolvemento dun espírito crítico no noso alumnado, e certamente, en moitas ocasións estamos moi lonxe dese obxectivo que figura en todas as programacións.
Persoalmente, consideramos que hai moita confusión entre traballar o Nadal e celebrar o Nadal nos centros, pero a isto xa lle dedicaremos outra entrada.
Providencialmente, tralo episodio que narrábamos no post anterior, atopamos dous libros na biblioteca do noso centro que, a súa lectura, cremos que axudou a contrarrestar vivido naquel intre, ou mellor dito a reforzar os valores inherentes ao feito educativo: a amizade, a comprensión, a aceptación positiva das diferenzas, etc. Estes son:
Los polluelos de Cocorina son testigos en su escuela del rechazo que sufre un compañero e, incluso, ellos mismos son blanco de las burlas y la incomprensión. Sin embargo, ahí está su mamá con su puchero mágico para minimizar los malos sentimientos y… ¡acabar reciclándolos!
Un cativo entra na aula berrando e escorrentando a unha compañeira para que non se achegue a el. Alarmada polos seus gritos achégome e moi alterado explícame que non quere estar cerca da nena porque seica ten bichos na cabeza que lle saltan para a súa, así na noite anterior a súa nai tivo que sacarlle os piollos. Mentres, a nena, medio asustada, medio avergoñada, nega a acusación.
Que os pequenos se contaxien os piollos na escola, é algo tan natural como o pode ser o contaxio de calquera enfermidade vírica. É algo molesto pero tamén asumido polas familias como parte da experiencia escolar. Dicimos nos últimos anos, porque a vivencia de ter piollos é algo que foi mudando. Se houbo unha época na que eran un dos signos evidentes da miseria, co paso do tempo e coa mellora das condicións hixiénicas, parecía incomprensible, pero a xente acababa botándolle a culpa ás propias industrias produtoras dos xampús e tratamentos antipiollos. Dicían que precisamente ían para as cabezas limpas. Así ninguén ocultaba nin se vía aldraxado por ter piollos. Desde os departamentos de sanidade ou dende os colexios médicos e/ou farmaceuticos, téñense feito campañas de detección, prevención ou erradicación destas epidemias e calquera comentaba sen reparo que o seu fillo/a tiña piollos.
Pero agora algo mudou, polo menos na nosa contorna. Por mor da crise houbo un empobrecemento ostensible dalgunhas familias; as condicións de vida de moitos nenos son terribles: viven amoreados en pisos xunto con outras moitas persoas (familiares ou non), con escaso acceso ao aseo e a produtos hixienizantes. É algo visible e evidente aos ollos de outros pais e nais o que lles permite sinalalos como orixe da “praga” que logo se estende aos seus fillos/as. Non nos enganemos, os afectados polos piollos sempre trataron de buscar o foco do contaxio, pero agora sinálano, e pídenlle aos seus fillos que se afasten del.
Non é este o único síntoma do cambio que se está a producir nun contexto empobrecido. Vémolo tamén coas “merendas” que traen para o petisco de media mañá. Antes a ninguén lle importaba compartir cun compañeiro ou compañeira que se esquecera da súa. Agora, como todos van moi xustos, hai quen ven a preguntar porque ao seu fillo/a lle comen todos os días a merenda.
É dramático o que estamos a ver. Ademais, como docentes é moi complexo situarnos dun lado ou doutro. A nosa obriga é ensinalos a compartir, a aceptar as diferenzas, a non rexeitar, pero ao mesmo tempo facémonos cargo do receo e das inquedanzas das familias, que ao seu entender, miran polo ben dos seus fillos. Cando todos temos as necesidades principais cubertas non importa compartir, pero agora…
Unha amiga que ben nos quer agasállanos a final de curso cun pequeno conto de León Tolstoi, “Las tres preguntas”, publicado en Gadir, que queremos compartir con todas as persoas que nos seguides.
Na introdución dise que “Las tres preguntas” é un relato moi sinxelo, “unha parábola que case parece extraída da Biblia, aínda que podería moi ben ser un texto budista”. Comeza así: “Un zar pensó una vez que siempre supiera el momento en el que comenzar cada tarea; si supiera con qué personas hay que consultar y con cuáles no; y, sobre todo, si siempre supiera cuál de todas las tareas es la más importante, entonces nunca se equivocaría al tomar decisiones. En vista de esto, el zar anunció a lo largo y ancho de su reino que daría una gran recompensa a aquel que respondiera a estas tres preguntas: ¿Cuál es el momento adecuado para cada tarea? ¿Qué personas son las más necesarias? ¿Cómo no equivocarse al decidir qué tarea es la más importante de todas?”
Tres grandes preguntas que nos xorden a todas as persoas en diversos contextos, ás que se lle poden dar moi diferentes respostas, pero as que lle deu Tolstoi pode que sexan as máis certeiras: “Así que recuerda que el momento más adecuado es sólo uno, ahora, y es el más importante porque sólo en él somos dueños de nosotros mismos; la persona más importante es aquella con quien te encuentras ahora, porque nadie puede saber si podrá tratar con alguna otra persona; y la tarea más importante es hacerle el bien, porque sólo para eso ha sido enviado el hombre a esta vida.”
Desde aquí pódese ler unha versión do conto. Gozade con el.
Grazas Mercedes por todo o que nos achegas tanto no profesional coma no persoal.
Na biblioteca do centro no que traballamos fixeron unha escolma de libros infantís nos que os lobos rachan cos clichés habituais e son bondadosos. Velaquí algúns deses:
“El buen lobito”, de Nadia Shireen en Bruño, publicado en abril de 2013, premiado na recente Feira do Libro Infantil de Bolonia.
“Para ser un lobo de verdad: 1. Hay que aullarle a la luna.
2. Hay que derribar casas a soplidos.
3. Hay que comerse a la gente.
Al Buen Lobito le encanta preparar postres riquísimos, siempre se acaba tooooda
la verdura del plato y es encantador con todos sus amigos. ¡Es un lobito muy BUENO! Pero se supone que los lobos de verdad no son buenos, sino MALOS, muy MALOS… ¿Descubrirá el Buen Lobito en este cuento que hay que tener mucho cuidado con los lobos MALOS?
¡Una divertida historia con una gran sorpresa final que dejará a los lectores con la boca abierta! “
“Un lobo malo, hambriento y que habla de una forma rarísima espera en el bosque a que aparezca un delicioso bocado. Con tan mala suerte que se topa con un par de conejitos listos que le quitarán un pelo que tiene en la lengua y, sobre todo… ¡las ganas de comer carne!”
“Una historia protagonizada por dos viejos conocidos de los cuentos infantiles, el lobo y la oveja, pero esta vez con un giro argumental sorprendente y divertido. Un lobo hambriento recibe la inesperada visita de una pequeña e indefensa oveja. Su primera intención es comérsela, pero empieza a dudar ante la ternura que la oveja le produce. El lobo tendrá que decidir entre disfrutar de una suculenta comida o ayudar a su indefensa y tierna visita. Las ilustraciones de la obra reflejan la indecisión del lobo y la inocencia de la oveja con una humorística perfección.”
No blog Soñando cuentos podemos escoitalo en versión audioconto, así como un vídeo e unha presentación en kamishibai.
“Desde hace tiempo Lobo grande vivía allí, solo bajo su árbol en lo alto de la colina. Un día apareció Lobo pequeño. Ahora, bajo el árbol, eran dos. Para Lobo grande, el solitario, no era fácil aceptar a otro lobo, aunque fuera pequeño y también estuviera solo. Este libro sencillo y fácil de entender cuenta una historia muy madura y profunda sobre la soledad y el valor de la amistad. Las ilustraciones crean un mundo de vivos y profundos tonos rosas, amarillos, azules y verdes, que intensifican el contenido y la personalidad de sus personajes, dos lobos buenos.”
“Juan se ha perdido en el bosque, ¡un bosque que su mamá le ha dicho que está lleno de fieras feroces! Pero las criaturas que Juan encuentra parecen muy amistosas, aunque están un poco preocupadas por las fieras feroces que el niño les ha contado que hay en el bosque… Pero entonces escuchan un terrible rugido… ¿Quién será?”
“O lobo”, de Xan Rodiño e María Lires en Sotelo Blanco.
“En sencillos pareados y presentados con un trabajo de ilustración que combina el minimalismo de las figuras ingenuistas, a veces con el recurso a referentes fotográficos, con un fondo colorista que crea un ambiente amable, se explican algunas características elementales del lobo en un lenguaje sencillo. Así: El lobezno no creció en un nido sino en una madriguera, pero ahora está medio ciego porque un cura le atinó con una pieda. Como en el bosque no hay comida no le queda más salida que bajar a la aldea y cazar a cualquier animal. Antes, el monte era peligroso. Ahora no vive el oso ni case ningún animal, pero él vive con miedo y siempre huyendo para escapar de la batida.”
Nestes días grandes das letras parece que sempre se visibiliza máis aos que teñen por oficio a escrita, os escritores, pola súa grande achega á creación, á nutrición e á medra da lingua, pero case ninguén se lembra dos que se dedican a poñer en galego os textos que naceron noutras linguas.
Podería parecer algo complexo de entender para os nenos e nenas de infantil, pero sorprendéronos, coma sempre. Foi tan doado como poñer enriba das mesas libros que fomos atesourando nas nosas viaxes ou cos que nos teñen agasallado; así xuntamos publicacións en francés, inglés, italiano, portugués, alemán ou catalán, algúns dos cales recoñecían por estar xa traducidos ao galego e doutros facían anticipacións sobre os seus títulos axudados polas ilustracións.
Emporiso preguntámonos quen eran as persoas que se tomaban o traballo de traducilos ao galego ou ao castelán para que os puideramos ler.
Botamos man da axuda inestimable do amigo Xosé Antonio López Silva, docente, investigador do ILGA e tradutor -por riba, fillo dunha mestra de infantil- que lle explicou maxistralmente con exemplos en que consiste o oficio de tradutor.
Enganchounos a todos, felicitando na súa lingua de orixe a Rewda unha nena etíope que fala o galego de marabilla, e cantándolle o “Parabéns para ti” e “Happy birthday” foron entendendo como se expresa a mesma mensaxe nunha lingua ou noutra.
Deseguido viron as portadas dunha das obras traducida a máis linguas e dialectos (180), “O principiño”, coas que traballáramos nos días anteriores, así como con algúns fragmentos e vídeos do mesmo, tanto na lingua orixinal coma noutras. Como curiosidade dicir que as nenas nos seus debuxos reivindicaron a feminización desta figura universal, queren unha “Principiña”, que non princesa.
Logo leulles “Little Beauty”, de Anthony Browne, unha fermosa historia dun gorila que deprendeu a comunicarse coa lingua de signos e pide un amigo, polo que os seus gardiáns lle levan a un pequeno gatiño co que establece unha amizade por riba das diferenzas físicas, que nas ilustración nos remiten ao clásico King Kong.
En vista da versatilidade e coñecemento das linguas de Xosé Antonio, os nenos embaláronse e xa lle preguntaban como se dicían certas palabras noutros idiomas. El soubo saír airoso ata en xaponés ou chinés. Os tres irmáns que temos na aula, tiñan moita curiosidade por saber como se dicía “trillizos” noutras linguas.
Rematou a sesión cantándolles cancións en francés.
Con dous artigos on line ( I e II) sobre a tradución, vaia desde aquí a nosa particular homenaxe ás persoas que nos facilitan que poidamos ler en galego o escrito noutras linguas.
Coma sempre só nos queda agradecer a todas aquelas persoas que colaboran entusiastamente con nós, prestándonos libros, axudándonos, ou vindo á escola, como fixo Xosé Antonio López Silva. Grazas a todos e todas.
Chega un momento do curso no que se pon a proba a coherencia educativa dos centros escolares. Dito doutro xeito, como son compatibles as decoracións navideñas cos principios recollidos nos proxectos educativos dos centros? Como conciliar a educación para o consumo responsable, a sostibilidade, a formación estética do alumnado con todos os arquetipos decorativos propios destas datas? Debemos sucumbir ao espumillón, aos dourados e á charramangueirada das manualidades de Nadal, ou hai outra maneira de facelo sen traizoar a principal finalidade educativa do noso labor?
Non debemos confundirnos: non somos decoradoras, somos educadoras.
Velaquí algunhas propostas ao noso entender concordantes coa filosofía do Nadal e coa educativa, que poden camiñar da man inseridas nun proxecto a desenvolver ao longo das semanas que nos restan:
1ª Tomada do blog Arte y educación que dedica unha entrada magnífica ás instalacións artísticas en espazos escolares. Unha montaxe feita de globos con mensaxe..
2ª Tomada do blog de Michelle Brand, unha artista que crea esculturas con envases plásticos.
3ª Tomada do blog de Denise Carbonell, que tamén aproveita envases plásticos para crear móbiles.
4ª Tomada do web de Wendy Wahl, que crea instalacións con papel de refugallo; nós vémola moi realizable con papel de xornais inseridos en arames.
5ª Inspirada na decoración da cafetetaría La Campana do Museo D´Orsay de París. Unha montaxe dos irmáns Campana, dous deseñadores brasileiros que crean espazos e obxectos incribles empregando sempre material económico e de refugallo. Nós pensamos facelas sobre botellóns plásticos recubertos dos anacos de papel aluminio recollidos ao longo do ano dos envoltorios dos bocadillos, de bandexas de alimentos e mesmo coa cara interior dos tetrabrick.
Recordemos, ás veces os espazos din máis do centro ca calquera outro discurso. Contamos máis co que amosamos que co que escribimos nos documentos programaticos ou con discursos grandilocuentes de datas sinaladas (Día Medioambiente, Día do Consumo responsable, etc.), e refugallo non ten porque asociarse a cutrerío, xa que logo pode dar pé a decoracións cunha estética moi coidada e visualmente suxestivas.No Nadal non hai por que abrir a veda ao consumo desaforado e á chocalleirada, máxime nun momento social coma no que nos atopamos.
En datas coma estas é cando se visibiliza o compromiso do centro e do profesorado co desenvolvemento sostible.
Nós non imos facer nada especial na clase para conmemorar o día dos Dereitos dos Nenos, pola sinxela razón de que é algo que cremos debemos traballar cada un dos días que estamos xuntos: co exemplo, co trato que lles dispensamos, coa maneira na que os estimulamos fomentando a súa autoestima e conciencia dos outros.
Así que nin carteis, nin exposicións, nin grandes declaracións, nada … Nada máis e nada menos que co exercicio diario dos dereitos.
Hai tempo que temos na clase un libro que sempre nos axuda a suscitar algunha conversa da que tirar moito proveito. Trátase de “Érase otra vez un bosque”, publicado por Intermon Oxfam, no que a través dunhas fermosas ilustracións moi planas, se nos amosa un escenario, un bosque, no que os seus habitantes mostran total intransixencia cara calquera “intruso” diferente a eles.
Un máis para abordar esas cuestións que deben estar presentes na aula no día a día, non só un día ao ano.
Chegamos a un punto de sobreexposición ás miserias humanas que, cando emiten reportaxes na televisión sobre a vulneración dos dereitos das persoas, cando vemos imaxes na rede ou noticias nos xornais, somos quen de seguir facendo o que estábamos a facer coa mesma tranquilidade. Xa se nos inmunizou o sentir, xa nada nos impresiona; pódenos conmover no momento, pero pasado iso quedamos como estábamos; tan só nos provocan reaccións viscerais efémeras. Todo acadou un nivel de brutalidade, de realismo, de recreación na desgraza que conseguiu que nos afixéramos á ela.
Isto é o que nos pasa aos adultos, que vivimos outros tempos diferentes nos que nada sabíamos disto, pero aos máis novos, aos mozos e mozas que medraron con esas imaxes no telexornal á hora do xantar, déixaos totalmente indiferentes. É todo tan impersoal, tan anónimo que lles parece irreal, froito doutro produto da ficción, mesmo poderían ser mundos virtuais. Non son quen de poñerse na pel do que están vendo na pantalla.
Talvez hai que cambiar de estratexia, cando se quere mobilizar á sociedade en prol da defensa dos dereitos humanos. E isto é o que fixeron dous escritores comprometidos co tempo no que viven: Fina Casalderrey e Francisco Castro, que veñen de publicar “O neno can“. Comparten os dous, a mais desta obra, unha amizade de vello, moito oficio e unha sensibilidade exquisita. Con estes vimbios, con catro mans e vinte dedos foron quen de escribir cinco relatos que entre a lectura de cada un deles tíñamos que deixar pasar un tempo para sobrepoñernos. Agora, cando falamos de nenos con nome –Aakesh, Nadim, Altair, Leila ou Carlos- non hai escapatoria, tócanos a fibra sensible. Todos eles teñen ou establecen unha relación especial cun can, que parece ser o único toque de tenrura que se lles permite nas súas vidas privadas dalgún dos seus dereitos fundamentais.
Con todo, aquí radica a mestría de Fina e de Francisco, non se recrean nos detalles escabrosos ou sórdidos, eles colócannos na situación, sen darnos drama de balde e deixan que sexa a imaxinación do lector a que lle bote o resto. Póñennos o maxín a funcionar; agora non somos meros espectadores nin consumidores de imaxes nos parques temáticos da pobreza. Non; eles souberon apelar á nosa humanidade, aos nosos afectos e facernos reaccionar contra esas situacións inxustas nas que viven tantos nenos e nenas.
Non sabemos ben onde empeza e onde acaba a man de cada un deles; crearon un estilo distinto: directo, lixeiro e claro, de frases curtas que ás veces hai que volver sobre elas cando se repara na beleza que encerran.
“O neno can” é un libro a favor de UNICEF, así, cada un dos contos é introducido cunha interpretación dos artigos da Convención dos Dereitos dos Nenos/as, que logo veremos vulnerado na historia que nos relatan. Igualmente, péchase cada un deles cunha cita. A soberbia capacidade de Patricia Castelao para retratar expresións infantís, fai o resto. Preséntase cunha coidada edición, nun formato que o afasta dun típico libro de contos (algo que repele a lectores adolescentes), e agocha unha brincadeira dos autores nas lapelas. Mírese por onde se mire, estamos ante un libro diferente.
En definitiva, é un libro para ler, para gozar cunha boa lectura e, sobre todo, para reflexionar. Porén, considerámolo altamente recomendable, para lectura de centro, de aula, de biblioteca, con alumnado de dez ou doce anos en diante. Co alumnado da ESO daría para o traballo dunha materia ao longo de todo o ano. Cumpre todos os requisitos para ser unha obra de referencia nos institutos, sacudíndolle aos mozos e mozas a capacidade -que teñen adormecida- de compadecerse e dándolle a forza para rebelarse contra as inxustizas.
Francisco Castro e Fina Casalderrey con este libro denuncian a mala vida de moitos nenos e nenas. Eles non calan, non cumpren con aquilo do que se laia Mahatma Gandhi e que lle pon punto final ao primeiro conto, “O neno can”, e que di:
O máis terrible das cousas malas da xente mala é o silencio da xente boa.
Hai poucos días unha amiga tróuxonos un fermoso agasallo da Arxentina, un exemplar dos libros de Eloísa Cartonera.
Eloísa Cartonera é unha cooperativa arxentina das chamadas editoriais cartoneiras, sita no popular barrio porteño de La Boca. Unha iniciativa alternativa que xurde no ano 2002, trala crise do país, e que quere competir coas grandes editoras. Venden libros con textos dos autores que lles ceden os dereitos de edición e fanlle as tapas con cartón mercado a un prezo xusto aos cartoneiros que recollen cartón pola cidade; logo son ilustradas e coloreadas por nenos en risco de exclusión social. Os libros, finalmente, véndense a baixo prezo, porque tamén cren que hai que poñer a cultura ao acceso de todo o mundo, mesmo, para os con menos posibles. Os ingresos axudan a mellorar as condicións de todas esas persoas de vida marxinal. Tras 10 anos da creación de Eloísa Cartonera, existen na actualidade, máis de 50 editoriais cartoneiras en todo o mundo, mesmo en Galicia.
O libro titúlase “1000 gotas”, e foi especialmente escollido pola nosa amiga porque lle pareceu que a historia era “moi InnovArte”. No peculiar estilo de escrita automática e surrealista que caracteriza ao seu autor César Aira, cóntanos que un día, sen saber como, desapareceu a pintura de “La Gioconda” do Museo del Louvre; a fina capa de óleo transformouse en 1000 gotas que fuxiron por uns microburatos que apareceron no cristal blindado que a protexía. Unha aventura trepidante e hilarante que non é máis ca un pretexto para contarnos outras moitas historias.
Gustounos tanto a iniciativa, que tardamos moi pouco en decidir facer algo similar co noso alumnado. Agora, xusto neste tempo de libros, de letras, de tantas e tantas celebracións arredor da lectura, quixemos facer algo que tamén nos permitira que en cada casa houbera un libro con aqueles poemas que máis nos gustaron ao longo destes tres anos que pasamos xuntos. En vindeiras entradas do blog iremos presentado esa escolma. Nesta preferimos centrarnos unicamente na elaboración do “libro cartoneiro”. Queremos falar do traballo matemático que supuxo o corte do cartón aproveitando ao máximo cada caixa; do coñecemento dun libro por dentro, dos detalles nos que habitualmente non se repara, como a función das gardas, a necesidade de recoller datos identificativos –lugar e data de edición-¸da paxinación, da ilustración, etc. Elaborouse un libro cartoneiro en toda regra.
Resultou un libro de poemas galegos; podería ser de un conto escrito en cada casa para logo poder intercambiar entre todos os nenos; podería ser calquera tipo de texto que lles fixera entender que o valor dun libro non radica nunha custosa edición, senón no proxecto que hai detrás del, máxime como é o caso das editoriais cartoneiras.
Escena ficticia 1: un grupo de mestras de infantil conversa sobre o momento do petisco de media mañá; do mal que comen os nenos; de canto se lles nota que non están afeitos a mastigar; de que aínda hai pais que en vez de froita mandan potitos; dos que sempre traen bolos industriais, etc. Unhas expoñen as vantaxes de ter as merendas pautadas día a día, e outras din que lles parece unha intromisión na vida familiar. Mesmo algunha afirma que asumiu que se introducira ese momento nos tempos escolares, agora ben, apenas intervén, xa que non é a súa función como mestra analizar a variedade da dieta ou a forma na que comen no comedor escolar, e que non vai ter problemas coas familias ou cos nenos polo que comen.
Escena ficticia 2: Desde as 7:30 da mañá van chegando a unha escola os nenos e as nenas cos ollos aínda cheos de lagañas. De inmediato son introducidos no comedor escolar onde, como aos polos dun criadeiro, lle dispensan con apuro e eficacia a dose equilibrada desa hora. Deseguido póñense a ver a televisión. Ás 14:00 repítese a mesma situación. Arengados como as tropas, van sendo carrexados cara o comedor. Previamente tiveron que facerse cargo dunha equipaxe digna dunha viaxe transoceánica (a roupa da mañá, o mandilón do comedor, a carteira de hixiene dental, a axenda do comedor, as vestimentas que empregarán nas actividades extraescolares, e outros moitos “complementos”). Hai un breve tempo limitado para toda esa operación de comer equilibrada e saudablemente, xa que logo, hai que ir a ver unha película que fala da alimentación san.
Escena ficticia 3: unha mestra de infantil sinala nunha lámina, ou mesmo nunha PDI os alimentos que conforman a dieta equilibrada; nunha ficha colorean o cuberto axeitado a cada prato, e riscan un X aquelas formas, usos ou actitudes non adecuadas mentres se está a comer. Ao rematar, e sen limpar previamente as mesas, comen como lles peta, sen asearse, collendo a culler coma se fose unha moca, e así, aínda cos fociños enzoufados, saen para o recreo.
Escena ficticia 4: nun obradoiro dos que se desenvolven no comedor escolar trala inxesta apurada e mediada por ameazas, realizan uns orixinais disfraces de “alimentos” que lles transmiten aos nenos/as importantes consignas ou lemas relacionadas coa alimentación e cos hábitos saudables.
Escena ficticia 5: vese que hai celebración no centro, con mesas cheas de doces, lambetadas, bebidas edulcoradas a esgalla e os nenos ante tal desproporción comen desaforadamente, non respectando ningún tipo de convencionalismo social, malia estar diante dos seus condescendentes proxenitores e mestras. Logo, xa que é día de festa, corren entolecidos polo patio ata que algún vomita.
Escena ficticia 6: un nutricionista ou un responsable municipal de comedores glosa perante as cámaras de televisión as bondades nutricionais dos menús que dispensan nos centros; ao tempo emítense imaxes de criaturas amoreadas unhas enriba das outras, comendo nun deses comedores, -nesas espantosas bandexas nas que serven a un tempo o potaxe, coas croquetas, co iogur e coa auga-, collendo os garfos ou as culleres de calquera maneira, falando coa boca chea; e todo con presa, con moita presa.
Afortunadamente son escenas de ficción escolar, porque se fosen reais cabería preguntarse:
-Cal é a función dos servizos complementarios que se dispensan nos centros escolares? Son un complemento educativo como indica o seu nome, ou só se trata de “conciliar” e nutrir?.
-Onde está a responsabilidade dos docentes canto á hábitos saudables?; -para facernos entender imos a empregar unha terminoloxía xa en desuso-, só se teñen que encargar do conceptual deixando de lado o procedimental e actitudinal?
-Por que nos Consellos Escolares, onde están os responsables de todas as actuacións que se desenvolven nos centros, non tratan de coordinar a función educativa de todos os servizos que interveñen coas criaturas? Deberían decatarse de que somos moitas as persoas que atendemos os nenos, pero os nenos son sempre os mesmos, e viven as nosas incoherencias ao longo de todo o día. Sempre dicimos que a educación dos cativos é responsabilidade de moitos, pero por desgraza e por comodidade, agora acordouse facer todo na escola, nun único espazo no que ao longo do día imperan distintas normas.
Confundímolo todo; non é o mesmo nutrir ca alimentar, non é o mesmo darlles de todo ca darlles o que precisan, non é o mesmo calidade das escolas que contedores de nenos. E que ninguén veña dicindo que, aínda así, algúns comen mellor que na casa, porque podendo sendo certo, non é para conformarse, xa que logo, estamos educando persoas, e debemos procurárllelo mellor.
Comer non é facer unha parada técnica para repostar; non é encher o depósito con combustible con moitos octanos e volver á pista a seguir dando voltas a toda velocidade. Comer é unha necesidade que tamén precisa de calma, de cariño, de normas da vida real, non de normas que só valen para o comedor. Comer tamén é saborear, gozar coa comida, coa súa presentación, coa forma na que se sirve, que importa tanto como o seu equilibrio nutricio. Comer require dunhas formas e dun tempo para relacionarse cos outros. E trala comida, o máis aconsellable é un repouso.
A alimentación, a mais dunha necesidade vital é un feito social, cultural e humano e iso si o saben entender nas Escolas de Reggio Emilia, onde a cociñeira, a pinche, a camareira ou a monitora teñen unha función tan educativa como a da mestra; onde cada día os nenos colaboran tanto na cociña coma no comedor servindo aos compañeiros; onde os tempos de comida son espazos de relax, de compartir, de falar, e onde trala comida, sempre se lles reserva ás criaturas un descanso reparador.
Ás veces preocúpannos estas nosas críticas a cuestións que outra xente gaba compracida, pero en ocasións tamén atopamos opinións na mesma liña, como sucede no artigo “El trato en los comedores escolares” publicado no nº 64 de Aula de Infantil.
Dicir que temos unha teima co consumo responsable non é unha novidade para as persoas que habitualmente seguen este blog, porén tratamos de coñecer, entender e eludir as estratexias que emprega o mercado para facernos caer unha e outra vez nas súas redes, tanto por motivos persoais como, e sobre todo, por motivos profesionais; consideramos que unha das aprendizaxes máis importantes que debe ter lugar na escola é a das implicacións da actual sociedade do consumo.
Emporiso, interesounos o título e referencias do libro de Martin Lindstrom “Así se manipula al consumidor”. A súa lectura arrepía e satura por igual, xa que logo, segundo imos descubrindo como as empresas nos lavan o cerebro, sentímonos totalmente indefensas e incapaces de facerlles fronte. O primeiro capítulo “Compra, bebé, compra. Cuando las empresas empiezan con el marketing en el útero”, fainos comprender o marcadas que chegan xa as criaturas á idade escolar, e algo sobre o que temos alertado en varias ocasións: o potencial perigo de moitos xogos on line que se ofrecen de balde.
Recomendámolo, non para que deixedes de mercar, xa que o mesmo autor recoñece que é imposible, senón “co propósito de concienciar e capacitar aos lectores para que tomen decisións máis intelixentes, sensatas e con máis fundamento sobre que mercan e para que. Despois de todo, xa é dabondo!”
Felicitar á familia e amigos nestas datas é un costume moi estendido e sempre agradecido polos destinatarios, porén empregaremos tres formas distintas de transmitir os bos desexos para deste xeito coñecer as súas canles, as mensaxes, o contido e a maneira de facérllelos chegar:
1º Por correo postal, para o que se fixo preciso que todos soubesen escribir o seu enderezo; esa era a condición ante o risco de que a felicitación non chegase ao seu destino. Para coñecer todo o proceso visitamos a oficina de Correos, onde fomos recibidos pola nai dun alumno que nos amosou todas as instalacións, pasos, funcións do persoal e das distintas operacións precisas para que os envíos cheguen ás casas. Ver presentación
2º Por correo electrónico, para o se fixo preciso coñecer o enderezo electrónico dos pais; logo empregamos un sinxelo recurso posto a disposición pola Secretaría Xeral de Política Lingüística que permite elixir de entre seis modelos de postais, engadirlle un texto máximo de 130 caracteres co que cadaquén escribe o que quere, e remitilo.
3º A través do blog de aula, para o que fixemos unha breve gravación en vídeo da interpretación da canción “One love” de Bob Marley. Un traballo da especialista de inglés a partir do libro infantil do mesmo título de Cedella Marley. Unha mensaxe universal de amor para estas datas.
Tres maneiras, desde a máis tradicional ata a más actual, a mesma intención, e diferentes procedementos, requirimentos e códigos para retomar un xesto propio destas datas.
Tras a lectura do libro “Troco” de Roberto Castro e Margherita Micheli, publicado por OQO, quedaron moi interesados nese tipo de transaccións que non precisan dos cartos. No caso da ovella Catarina, a protagonista do conto, acaelle máis o título que lle puxeron á versión en castelán “Cambalache”, dado que hai un chisco de intencionalidade enganosa, polo tanto non é un troco equitativo.
Vimos que esta foi, e aínda é, unha forma de intercambio de propiedades, moi utilizada nalgunhas sociedades, coñecendo as súas vantaxes e inconvenientes.
Gustounos tanto a idea que acordamos facer na clase un pequeno “mercado de troco”, no que cambiaríamos pequenos obxectos de escaso valor económico (cromos, debuxos, lapis, poemas, adiviñas…). Estes son os pasos que se deron:
1º No día convido, tras informar ás familias con notas e a través do blog de aula, todos trouxeron os obxectos de troco, que foron presentando ao grupo, coas súas prestacións e cualidades. Deseguido etiquetaban o “lote”, para quedar exposto na mesa onde podería ser admirado polos interesados no seu posible troco.
2º Comprobamos que había equilibrio entre os obxectos de troco, de tal xeito que substituímos dous que non eran proporcionais ao resto do grupo.
3º Tras a observación e toma de decisión individual do interese de troco, bótase a sortes a quenda de intervención para evitar que queden relegados os nenos/as máis tímidos.
4º O interesado/a colle o obxecto da súa propiedade e di “Troco…, polo … de…”, ao que o interpelado/a responde “Troco, trato feito!” ou “Non hai troco”.
5º Cun apertón de mans e intercambio de obxecto péchase o troco, sabendo que é irreversible.
Tras o inicio con dúas tentativas falladas de troco, pensamos que isto non ía funcionar polo apego que cadaquén lle tiña ás súas propiedades, pero só foi unha impresión inicial errónea , pois o troco desenvolveuse dunha forma extraordinariamente áxil e satisfactoria para os participantes, que reclaman unha nova sesión de troco. Tamén se baralla a posibilidade de facer como a ovella Catarina: cos mesmos obxectos, realizar o troco en varias ocasións. Mesmo algúns poderían retornar aos seus propietarios iniciais.
Falábamos na entrada anterior da necesidade de volver a mirada e o traballo diario sobre os “pequenos valores”, base do que nos fai persoas de ben: a colaboración cos demais, a xenerosidade, a capacidade de compadecerse dos outros (padecer con…), de poñerse no lugar dun igual, etc.
Que aprendan a preguntarse sempre, en cada momento, e diante das inxustizas e necesidades, “E que podo facer eu?”
Porén botamos man do libro e da curta de animación baseada nel, do álbum de OQO “E que podo facer eu?” de José Campari e Javier Cisneros.
Asemade, recomendamos a lectura da secuencia didáctica deseñada a partir desta publicación, recollida no libro “Medrando sans: de sentimento en sentimento…, de emoción en emoción” (pax. 154-159), que pode dar pé a un fermoso proxecto de solidariedade, de axuda, de colaboración e de humanidade, tanto para estas datas como para desenvolver ao longo de todo o curso.
O Día dos Dereitos Humanos, a máis de toda a parafernalia das celebracións, declaracións oficiais e xestos emotivos, tamén pode ser unha boa ocasión para reflexionar sobre tres cuestións:
1ª Temos a completa seguridade de que os nenos e nenos que temos nas escolas teñen garantidos os seus dereitos na actualidade e de que poderán exercelos no futuro?
2ª Podemos estar completamente satisfeitos dos logros que se teñen acadado desde a súa aprobación?
3ª Cal é a mellor maneira de facer conscientes ás criaturas destes dereitos inalienables das persoas?
Véñennos ao recordo as palabras de Fernando Gonzalez Lucini a quen coñecemos hai anos con motivo da presentación do seu libro “La educación como tarea humanizadora. De la teoría a la práctica educativa”, prologado por Juan Carlos Tedesco. Para este experto en educación – primeiro mestre de infantil e logo profesor de futuros docentes, a máis de recoñecido musicólogo-, na escola temos que volver a mirada cara os pequenos valores: a responsabilidade, o esforzo, a compaixón, a esperanza, a gratitude, a xenerosidade, e sobre todo, a tenrura, como base para a concreción dos grandes valores democráticos como a liberdade, a igualdade e a solidariedade.
Para Lucini, estes valores están en crise porque o horizonte da felicidade está marcado polo ter e polo mercar e non por un san vivir democrático e porque vivimos nunha cultura de dereitos e non de deberes que prexudica ao próximo e por ende á convivencia; así mesmo, sostén que cada dereito ten a súa contrapartida nun deber, xa que logo, dereito e deber son as dúas caras dunha mesma moeda.
Os dereitos humanos e os deberes humanos, así xuntos os dous no día a día da escola, en todos os xestos, actuacións e actividades que nela se desenvolven. Tanto para os nenos e nenas como para os proxenitores, docentes e demais persoal do centro.
Só a vivencia activa dos dereitos e dos deberes pode garantir a súa asimilación e asunción por parte dos nenos e nenas. O resto, bonitas declamacións, lecturas ou exposicións para un día.
No Día dos Dereitos Humanos unha mirada ás condicións sociais e educativas da infancia iberoamericana.
Dentro da colección Metas educativas 2021, a OEI editou “La primera infancia (0-6 años) y su futuro”, coordinado por Jesús Palacios e Elsa Castañeda, prologado por Álvaro Marchesi e no que atopamos colaboracións como a de Vicenc Arnaiz. Parte dunha análise da situación da infancia e deseguido ofrece un completo panorama das direccións nas que deben orientarse os cambios de futuro coas perspectiva de fondo dos dereitos da infancia.
Malia que recomendamos a súa lectura completa, hai dous artigos que veñen ao fío no día de hoxe:
– Primera infancia: una agenda pendiente de derechos, de Nashieli Ramírez – ¿Qué hace Blancanieves por aquí? Derechos humanos, discriminación y diversidad en la primera infancia, de Michael Feigelson
“Los animales salvan el planeta” é unha serie animación de Discovery Channel con 11 breves vídeos que axudan aos nenos/a a decatarse do impacto no planeta de pequenos acenos cotiás como apagar os aparellos que non se usan, racionalizar o gasto de auga na ducha, non empregar bolsas plásticas na compra, usar lámpadas de baixo consumo ou reciclar.
Nos previos ao Nadal vén sendo bastante habitual que desde as bibliotecas escolares ou desde as ANPAs se preparen folletos para as familias con recomendacións de libros infantís.
Unha compañeira suxírenos que nesta ocasión os libros seleccionados poderían ser os recollidos no proxecto “Dálle a volta” do Instituto Galego de Consumo, xa que logo, deste xeito, a máis da lectura, poderíase aproveitar para fomentar o consumo responsable. Así se fixo tamén, recentemente, na Escola de Pais do suplemento semanal “La Voz en la Escuela”.
Alí escolmamos 30 libros agrupados arredor de sete eixos temáticos, que son os que seguen e que se poden consultar no proxecto (páxinas 22-50), así como as propostas de traballo para a aula ou coas familias.
1.- Unha festa diferente. Alternativas ao consumismo nos aniversarios e noutras celebracións infantís.
“Area fai seis” (versión interactiva), “A memoria das árbores” e “Cumpleañeros”.
2.- Quero isto, isto, e isto tamén! O fácil acceso dos máis novos aos catálogos publicitarios de xoguetes.
“A caixa dos recordos”.
3.- Mércame. Os caprichos consumistas dos pequenos. O valor dos cartos e das pequenas cousas que non se poden mercar. O máis grande ou o máis custoso non sempre é o mellor.
“La palabra que se fue de vacaciones”, “Coas mans baleiras”, “El regalo del pescador”, “El coleccionista de momentos” e “A casa máis grande do mundo”.
4.- Espello, espelliño. A imaxe persoal; influenza das series e persoaxes televisivos. Moda e publicidade. Estereotipos de sexo/xénero. Traspaso de hábitos estéticos adultos á infancia.
“Petra”, “¿Hay algo más aburrido que ser una princesa rosa?”, “Sapo Manuel Quenorrana”, “Ranilda”, “Nariz de ouro” e “Cuervo”.
5.- Como como. Estilos de vida saudables, alimentación e actividade física. Doces, snacks e lambetadas.
“Picurruchos”, “Nicolás cocina sin fuego”, “Una cocina tan grande como un huerto” e “O incrible neno devorador de libros”.
6.- Como consumo. As implicacións do consumo no medio natural e nas relacións humanas.
“Misterio na selva de Ngorongon”, “León y el medio ambiente”, “Que fai falta?”, “Non é unha caixa”, “Caixa de cartón”, “Xaime e as landras” e “A árbore de follas DIN A4”.
7.- Gargalladas sen cartos. Actividades alternativas que non incrementan o consumo irresponsable.
“Un agasallo diferente”, “Russell y el tesoro perdido de Valderranas”, “Te regalo un cuento” e “El mejor regalo del mundo”.
No proxecto atoparedes información sobre cada unha das publicación e ligazóns a ás páxinas web das súas editoras.
O 20 de novembro conmemórase o Día Universal do Neno/a, os dereitos e benestar da infancia,algo aínda lonxe de acadar á vista do Informe UNICEF “Estado mundial de la infancia 2011”. Aconsellamos botarlle unha ollada á Táboa 9-Protección infantil (pax.120-123) onde recollen indicadores como traballo infantil, matrimonio infantil, actitudes de cara á violencia doméstica, disciplina infantil e mutilación/excisión xenital feminina.
Con tal motivo queremos recomendar dous libros de Alain Serres, director editorial de Rue du Monde, que deberían estar presentes en toda biblioteca de centro, malia que están aconsellados para idades superiores (6-9):
“Yo seré 3000 millones de niños”, no que o autor seleccionou un conxunto de fotografías que reflicten a realidade dos nenos/as do planeta. Unha reflexión sobre os dereitos dos nenos con textos de grande beleza e ilustracións de intensa luz xunto a fotografías en branco e negro que amosan rostros de nenos sen infancia.
“Tengo derecho a ser niño”, unha clara mensaxe en defensa da infancia que se expresa neste libro con vistosas ilustracións que compoñen un mundo ideal, alegre e luminoso ao que teñen dereito todos os nenos do mundo.
As persoas adultas non adoitamos ver os espazos televisivos dedicados á infancia é adolescencia e salvo que haxa algunha emisión que suscita a polémica non sabemos nada das historias que ven os nosos fillos/as ou alumnos/as. Na meirande parte dos casos falamos por referencias. Ao mellor cómpre que lle dediquemos un pouco de tempo para saber que estereotipos se están transmitindo a través deste medio, ben na publicidade como nas series ou outros programas. Si pensamos que a televisión é un dos primeiros axentes de socialización do noso tempo, cómpre saber que valores se trasladan nese proceso de inculturación.
Malia a variedade e diversidade de espazos hai unha serie de aspectos que a televisión aborda de modo predominante. Velaquí os recollidos no Informe do Defensor do Menor, “¿Qué menores ven los menores en la televisión?” do 2008. 1.- A infancia recuperada, esta é a visión doce e idealizada dos adultos sobre a nenez. Xa non é a visión prioritaria nos espazos televisivos. Presente en series como Cuéntame ou Águila Roja. 2.- O menor como vítima, onde a transgresión dunha norma adquire unha dimensión dramática asociada ao perigo, ameaza ou mesmo castigo para o transgresor. Preséntase o medo como elemento de control social. Atópase en series como El Internado ou en telenovelas iberoamericanas. 3.- O menor como heroe, aquí mestúranse elementos vinculados co universo ético, estético e moral do guerreiro da tradición oriental con elementos extraídos da ciencia ficción. En series como Pokémon, Bola de Dragón, ou debuxos animados xaponeses de estética manga, nos que cómpre analizar o papel da violencia neste tipo de produtos. 4.- A infancia como simulacro e coartada, presente especialmente en debuxos norteamericanos (South Park) que reflicten a perda da inocencia na construción da identidade infantil. Propostas claramente adultas, sen sentenzas nin modelos de conduta imitables, cunha visión agre, descarnada, sarcástica e cínica, malia que o adulto pode intuír unha defensa de determinados valores positivos cívicos e éticos. Entreteñen por igual a pais e fillos, o problema radica en como son descodificados polos pequenos.
Tamén adoita aparecer un tratamento do menor como “el buen salvaje”, ao estilo de Shin Chan, cunha visión crítica da familia, deslexitimada da súa función tutelar, caricaturizada e ridiculizada, tanto na súa vertente familiar coma na profesional e de adultez e xeral. 5.- Individualismo altruísta, en series nas que se cuestiona a norma xa que é entendida só como regra ou imposición, máis, menos arbitraria do poder. É común, polo tanto, que os personaxes traten de saltarse as regras impostas; salvo polos actores secundarios “chapóns” atemorizados cumpridores desas regras. 6.- Actividades extraescolares: sexo, drogas, hip-hop. É curioso que en moitas series ambientadas en centros escolares (Al salir de clase,Física y Química) os problemas non teñen nada que ver co intelectual, senón máis ben con aspectos relacionais. Os rapaces cognitivamente capaces son sempre marxinais á trama.
Hai unha visión normalizadora das relacións sexuais que obvia as consecuencias que poden derivarse delas. O consumo de drogas ou alcohol preséntase como conduta habitual e cotiá. Tamén aparece un consumo compulsivo (fashion victim, shopping), especialmente feminino que se presenta como actividade de lecer frívola e divertida. 7.- Simbiose interxeracional. Hai un claro cuestionamento da xerarquía familiar a través de figuras parentais deficitarias: pai egoísta ou débil (Simpsons), nai angustiada e histérica. Hai unha falta de lexitimación ou de ascendente moral dos adultos na imposición de normas. 8.- Tradicionalismo na modernidade; nalgunhas series os estereotipos infantís ou adolescentes asócianse a elementos moi convencionais e pouco transgresores. Os roles de xénero correspóndense cos estereotipos clásicos: o feminino como sensibilidade ou debilidade, de fácil manipulación; e o masculino como franqueza ou falta de complexidade. Os roles negativos principais son : chicos/as malos/as e os “pringados” ou “pagafantas”, algo que obviamente fai moito máis atractivos aos personaxes malvados.
A grandes trazos isto é o que consumen os rapaces e os mozos a diario.Espello ou construción da realidade. Ao que hai que sumarlle o que reciben pasivamente porque a televisión está enchufada mentres eles andan por alí: telelixo, realitys, tertulias con contertulios do máis infame, telenovelas, etc.
Xa diredes se pesa máis ou menos que o que podemos inculcar desde a escola.
Que facemos? Seguimos coma se isto non fose connosco?
Hai uns días, unha nai manifestábanos as súas dúbidas canto ao consumo televisivo por parte do seu fillo. Por unha banda era coñecedora de todo canto se di sobre o uso abusivo da TV, dos seus efectos nocivos, e das súas consecuencias, entre elas o sedentarismo; pola outra dicíanos que dada a súa situación familiar, tampouco dispoñía de moitas alternativas para o tempo de lecer, sobre todo, nos días de inverno nos que non é posible saír á rúa. Esgrimía ademais que o neno aprendía moito da televisión, de feito, parte do vocabulario que empregaba non podía ter outra orixe que non fose a televisión.
Sabemos que estaba tratando de tranquilizar a súa conciencia, non dispuña de tempo nin de recursos, a televisión está aí á man, é do agrado do neno e polo tanto quería ver o positivo diso. Que responder nestes casos?, mantémonos na nosa postura totalmente contrarios á TV, aínda que na nosa casa non nos apliquemos o conto?, martirizamos a esta nai por ser unha irresponsable ou dámoslle unhas claves a ter en conta á hora de seleccionar programas?
Malia a competencia das TIC, a televisión segue ocupando parte do tempo de lecer do noso alumnado. E os medios de comunicación poden ser unha ferramenta de enorme utilidade para a educación e formación de menores pero faise preciso protexelos perante os contidos inadecuados e usos abusivos. Cómpre recordar que o audiovisual ten unha grande incidencia na construción da identidade infantil e xuvenil.
Agora, cada vez máis empezan a aparecer estudos que xa non demonizan a televisión, senón que salientan as vantaxes deste medio. Apuntan tamén que o problema radica na programación e nos produtos televisivos que se lle ofrecen aos máis pequenos, e isto si é unha responsabilidade dos gobernos, non das familias.
Os responsables da programación infantil deberían velar por si:
– As imaxes que os menores reciben de si mesmos a través dos relatos televisivos contribúen positivamente á súa comprensión do mundo, dos demais e de si mesmos?
– Inscríbense en modelos pedagóxicos determinados ou compadécense dos estadios de evolución psicolóxica nestes segmentos de idade?
– Como se prové aos menores de coñecementos e de habilidades para a convivencia e a resolución axeitada dos conflitos vitais?
– Existen asociacións claras entre valores positivos e personaxes atractivos, ou pola contra, téndese á disociación?
– Búscase unha representación realista do menor ou pola contra utilízase simbolicamente a súa imaxe para trasladar determinadas mensaxes?
– Cal é a proposta de interacción entre iguais entre os diferentes segmentos de idade, con pais/nais, profesorado e outras figuras de referencia?
Dito de outro xeito deberían facer unha análise das mensaxes que se transmiten, tanto a nivel temático, semántico e actancial, no que se vexa o seu sentido narrativo (personaxe presentado como positivo, negativo ou neutro); as actitudes e comportamentos na narración, os asuntos cos que aparece vinculado e involucrado; as relacións familiares que establece (paternofiliais, fraternais, etc), as relacións extrafamiliares con adultos e con menores; e as súas actitudes e comportamentos en espazos públicos e privados.
Repetimos, isto é unha responsabilidade dos gobernos. Non se lle pode ir con contos ás familias dicíndolle que deben ver a televisión cos fillos/as, que deben supervisar previamente os programas que consumen, que deben charlar sobre estes programas…, e un longo repertorio de boas intencións, porque se as familias tiveran tempo para facer isto, ao mellor non tiñan que recorrer á televisión.
Un pai espera ao seu fillo á porta do colexio, non pode resistirse e come o apetitoso bocadillo que lle levaba para a merenda, algo que logo nega perante a mirada benévola do neno. Un neno emperrenchase en meter no carro do supermercado unha bolsa de snacks, ante a negativa do pai, tírase ao chan montando un cisco; o pai reacciona facendo o mesmo. Catro homes mozos metidos nun coche descobren que o bebé que os acompaña fixo as súas necesidades, de seguido todos se poñen a berrar coma tolos ata que llelo levan á súa nai. (curiosidade, son varóns, de seren mulleres as protagonistas xa sería obxecto de denuncia)
O 21 de novembro conmemórase o día Mundial da Televisión, e dado que o 20 é o Día Universal do Neno, nesta ocasión non imos a falar do abuso televisivo dos menores, como xa fixemos o pasado ano– senón da presenza dos nenos/as na publicidade televisiva.
Acotamos na publicidade porque senón pola contra tamén teríamos que falar dos realitys nos que unha profesional da psicoloxía/educación acode á casa de familias que malcrían aos seus retoños e logo vense desbordados polo seu comportamento; teríamos que falar tamén doutros nos que pais superados polos seus rebeldes fillos/as, mándannos a granxas reeducadoras onde lles fan facer o que ninguén lles ensinou nunca na súa corta vida; teríamos que dedicarlle un tempo á nova ola das series televisivas, en moitas delas, pais/nais inmaduros son atendidos, coidados, comprendidos por fillos/as condescendentes coa súa falta de responsabilidade parental, asumindo estes menores o rol de proxenitores; teríamos que falar tamén deses programas nos que dúas nais “intercambian” as súas funcións e pasan unha semana na casa da outra, coa súa familia, cos seus fillos, cos seus malos hábitos… Destes casos non nos atrevemos a falar porque parécennos tan lamentables as situacións que se evidencian que dubidamos de si se trata da realidade ou son actores. Non porque non creamos que hai pais e nais que crían aos seus fillos así, senón porque nos parece imposible que deixen que os telespectadores o vexan.
Se partimos da premisa de que a televisión, a publicidade non inventa a sociedade senón que a recrea, o panorama non poder ser máis desolador. Hai escenas que deberían da pé a intervención dos servizos sociais.
Un terzo dos anuncios que se emiten na televisión contan coa presenza de menores (anuncios con menores), agora ben, en máis da metade deses anuncios non se xustifica a presenza do menor, nin por ser consumidor do produto anunciado (anuncio de menores), nin por ser destinatario (anuncios para menores). Dedúcese que na actualidade se utiliza abusivamente a imaxe dos menores nas mensaxes publicitarias, coa finalidade de crear unha corrente de simpatía cara o produto anunciado empregando valores simbólicos asociados á infancia: fraxilidade, seguridade (no caso de automóviles, seguros), confianza ou tenrura (no caso dos servizos), suavidade e pureza (no caso da limpeza).
No 2005, JM Gómez Espino e J. Blanco López levaron a cabo o estudo “Niños en la publicidad. Una categorización de las representaciones sociales sobre la infancia en los anuncios televisivos”; entendían os autores que malia que é frecuente que o neno se reflicta na publicidade como referente de valores positivos porque “contaxia” ao produto dos seus atributos, non sempre persegue ese obxectivo senón que os nenos se amosan na trama dramática na que desempeñan un papel que tende a coincidir co que a sociedade lle outorga: suxeitos fráxiles, instintivos, problemáticos, etc. Neste suposto, o valor do infantil non trata exclusivamente de impregnar o produto senón de conectar co espectador quen recoñece significativamente a situación que se presencia. Con tal motivo analizaron 102 anuncios nos que os nenos eran presentados como personaxes relevantes.
Nun primeiro momento identificaron os seguintes arquetipos infantís: o neno adulto, o neno atravesado, o neno sobreprotexido, o neno consumista, o neno cousificado, o neno fráxil, o neno suxeito, o neno enxeñoso, o neno incertidume, o neno instinto, o neno instinto, o neno infalible, o neno familiar, o neno etapa, o neno saudable, o neno innato, o neno receptor, o neno problema, o neno inocente, o neno éxito. Estes arquetipos foron agrupados en cinco discursos que identifican as representacións sociais da infancia na publicidade televisiva:
-o discurso do neno natural: o neno como produto orixinal da natureza en tres dimensións, física, de comportamento e innata.
-o discurso do neno problema: o adulto recoñece dalgunha forma a súa incapacidade para asumir o control sobre as accións do neno ao adoptar este un comportamento difícil de asumir.
-discurso do neno vulnerable: aparece con frecuencia representado como suxeito protexido no que a acción adulta oriéntase a proporcionar os discursos que garanten o mínimo benestar requirido.
-discurso do neno familiar: preséntase á criatura como unha prolongación existencial dos adultos que conviven no seo familiar.
-discurso do neno actor: neste caso o neno é autor de condutas autónomas distantes dos control dos adultos.
De todos discursos identificados, do que máis nos preocupa a súa presenza nos medios é o do neno problema, tanto polo que representa como pola posibilidade de ser imitado por parte dos cativos.
Hai países nos que xa se tomaron medidas con respecto á presenza de menores na publicidade, noutros prémianse anuncios que deberían estar prohibidos, e noutros esperamos unha lexislación clara e actual que defenda os dereitos dos nenos.
Hai certas frases feitas que se empregan cos nenos coas que non coincidimos tales como “Os nenos/as son crueis por natureza”, “Os nenos/as sempre din a verdade”, “Os nenos/as gustan das charramangadas”. Os nenos e as nenas non son máis ca un reflexo da sociedade na que viven, porén cando vimos este libro no escaparate da nosa librería de cabeceira non tardamos un minuto en entrar a mercalo. É certo que temos debilidade polas estes temas, máxime cando falan de como levalos ao ensino. “Verdade, beleza e bondade reformuladas”, asinado por Howard Gardner, xa é de por si unha garantía. O seu subtítulo “La enseñanza de las virtudes en el siglo XXI” fíxonos recordar outros dos que tanto aprendemos como “Virtudes públicas” de Victoria Camps, nos que os seus autores se esforzaban por definir estes conceptos á tenor dos cambios que se produciron na sociedade axudándonos a trasladalos á escola.
Non podemos máis que recomendar a súa lectura, que en palabras do autor foi redactado con dúas finalidades. En primeiro lugar, está concibido para promover a reflexión sobre o estatus actual das tres virtudes humanas esenciais: a verdade, a beleza e a bondade, e á luz desa revisión, ofrecer suxestións para pais/nais, docentes e a outras persoas que sopesan como educar as vindeiras xeracións.
Cada curso tentamos establecer un fío condutor de todas as nosas actuacións nas aulas; non nos gusta repetir nada do xa feito, malia todo, sempre hai unhas constantes no noso traballo que van a marcar todas as actividades. Se o pasado curso foi o proxecto EnlatArte o que nos permitiu meternos, a través das latas, no consumo responsable ou na arte e en todos os ámbitos e áreas do currículo, este ano serán os proxectos NaturalizArte e FotografArte os que nos brindarán as posibilidades de traballo para o ano académico.
Con NaturalizArte vincularemos a natureza e a arte, natureza e grupos humanos, natureza e sostibilidade, natureza e saúde física ou mental, natureza e xeometría, natureza e literatura, natureza e celebracións tradicionais relacionadas co calendario vexetal, etc, tendo sempre presente a intención de inculcarlle ao noso alumnado a idea de que non é preciso dispor de materiais comerciais para ter ricas experiencias educativas.
Desde o comezo das clases a pasada semana, tendo á man todos os “recordos” que trouxemos das praias (pedras, algas, area, cunchas, paus, herbas…) e tomando como inspiración obras que beben da filosofía do movemento artístico do Land Art.
Con motivo da celebración do Día Mundial dos Dereitos do Consumidor o pasado 15 de marzo, a Escola Galega de Consumo presentou o proxecto educativo “Dálle a volta”, para introducir a perspectiva do consumo responsable en infantil. Integrado por un conto interactivo e material didáctico dirixido ao profesorado, educadores, monitores e familias, dispoñible desde o web do IGC.
Agora a editorial Galaxia presenta “Area fai seis” a versión libro do conto interactivo. Escrito por Araceli Gonda e ilustrado en plastilina por Mª Noel Toledo, fálanos dunha cativa moi graciosa, á que lle falta un dente de diante, e a piques de cumprir 6 anos. Ela quere unha festa como a de todos os seus amigos: con invitacións, con piscinas de bolas, nun centro comercial, con paiasos, con tortas de tres pisos e cunha morea de regalos. O seu pai e a súa nai decidiron que ela tería unha festa diferente; sen agasallos e sen gastos innecesarios que finalmente non deixan ningunha pegada. Area case está decidida a non cumprir os seis anos e a quedar con cinco para sempre, pero algo fai que cambie de idea…
O realmente importante non se consigue con cartos.
Un simple paseo nestes días polos corredores das escolas infantís fainos ver nas portas das clases sacos e sacos de “lixo” acumulado ao longo do curso pasado, o que nos fai pensar que atesouramos máis do que precisamos, que non somos capaces de racionalizar o uso de recursos comúns do centro, e que hai moitas persoas con psicopatoloxías obsesivo-compulsivas tales como o trastorno de acumulación e co síndrome de Dióxenes. Tamén pode darse, e dáse, unha mestura de todo o anterior.
Aquí poden aparecer dúas xustificacións: a de que somos moi comprometidas coa sostibilidade e extremadamente creativas – mesmo –coma Mc Giver- cunha caixa de mistos construímos un coche de carreiras, e a de que temos un desmedido afán pola posesión de “riquezas”. Non toda a culpa é nosa; somo froito da nosa sociedade e acostumámonos a ver que as aulas bonitas están cheas de obxectos, xoguetes, materiais, mobiliario…, ao igual que nos parece que as casas bonitas están cheas de cousas, que os cuartos bonitos teñen multitude de obxectos á vista e que os coches bonitos teñen que estar cheos de accesorios. Malia que logo, na práctica renegamos de todos os cachivaches que non nos deixan espazo na aula nin para movernos e que esa abundancia é contraproducente porque satura e dispersa aos rapaces, non sendo capaces de elixir.
Como cada curso, imos facer un propósito, se ben logo non o acadamos. O ano pasado foi do da slow education, e no presente será o do decrecemento: vivir mellor con menos. Comparten intencións e filosofía de fondo.
O decrecemento é unha das correntes actuais máis en boga que pretende a transformación social a través da simplicidade voluntaria; un cambio de mentalidade de cara a unha austeridade no consumo que leva a unha reconceptualización do desenvolvemento, do traballo e da riqueza, así como ao rescate da xustiza social e ambiental. Un novo paradigma acabado o mito do crecemento económico como condición sine qua non do benestar.
Paga a pena; aprender nós e transmitírllelo ao noso alumnado. Pódese vivir mellor con menos. Unha das aprendizaxes máis importantes que se poden adquirir na escola.
Para ilo, e atendendo á importancia do exemplo, non poderemos manter esas aulas abotargadas de “riquezas”, tan só o imprescindible, o que se vai empregar nese momento; non poderemos empregar materiais custosísimos que nunca xustifican o investimento; non poderán vernos porfiando coas compañeiras empregando posesivos –a miña mesa, as miñas cadeiras, os meus armarios…-; trataremos de ceder ás titoras doutros niveis os materiais que non empregamos no que nós impartimos; e poremos en funcionamento un espazo de almacenaxe de material de refugallo ao estilo do Remida nas escolas de Reggio Emilia.
A coxuntura social é a idónea para levalo á práctica.
Se formulamos esta pregunta poden darnos varias respostas, afirmativas todas elas.
Haberá quen nos diga que nas titorías imos sabendo de pais e nais que neste momento están no paro, das excesivas cargas económicas das familias, e como iso se nota nas vestimentas dos nenos, nas merendas e noutros pequenos detalles que apreciamos no día a día.
Tamén poden dicirnos que por suposto, que hai recortes económicos nas diferentes partidas orzamentarias dos centros educativos.
Alguén comentará que a escola sempre está en crise, os modelos educativos imperantes están demostrando día a día o seu anacronismo e desaxuste coa realidade social.
Outros falarán da perda de poder adquisitivo dos docentes, da minoración dos soldos, etc.
Pero ao que nos referíamos con esta cuestión é a como actúa a escola na concienciación dos rapaces e rapazas sobre o limitados que son os recursos e de que hai que transmitir outro modelo de consumo más acorde coa situación actual. En definitiva, os momentos de crise económica son ocasións idóneas para facer aflorar a creatividade e a responsabilidade no uso dos recursos. Pero estase facendo algo disto?, nótase a crise nas escolas?
Non, non se nota. Sei de poucos Claustros que abordaran esta cuestión máis alá de charlas informais en momentos puntuais. Se fósemos coherentes cos nosos discursos hai certas actividades, xestos e accións que precisarían un cambio de rumbo. Velaí unha mostra:
-É razoable que se propoñan saídas cun custe elevado para as familias que dificilmente chegan a fin de mes?, non haberá outras posibilidades?, é absolutamente necesario facer saídas polas que hai que pagar o desprazamento, a entrada, e outros? Recordemos que na educación infantil, hai poucos, moi poucos motivos pedagóxicos que xustifiquen esas saídas “exóticas” con moitos quilómetros, moitas horas, moita espera, para logo ver unha exposición ou un pony nunha granxa. Unha saída polos arredores da escola, pode ter máis aproveitamento didáctico e menor custe ca iso. E non sei que lle pasa ao voso alumnado, para o noso, o mellor das saídas e o que recordan delas, é o bocadillo, a mochila, e a sensación de ser maiores. Iso pode facerse sen gastar nada.
-Pénsase algo na mermada economía das familias cando se lle fai mercar un monllo de materiais impresos –carísimos, por certo- e que logo se infrautilizan?
-Estamos transmitíndolle hábitos de consumo responsable cando desde a escola non lles aprendemos a ser austeros no gasto dos bens comúns, e cando se lle fan mercar adobíos para disfraces, para agasallos –día do pai, da nai, e do tataravó-, para festivais de fin de curso, para…, cando por calquera motivo se mercan materiais no canto de reutilizar os existentes?
Aínda que haxa quen diga que non lle fai pagar nada ás familias, porque o finanza todo coa dotación económica do centro, é para reflexionar un pouco. Recordemos que sempre se aprende máis do que se ve ca do que se di.
Velaí a pequena colaboración que fixemos esta semana para o blog da editorial Galaxia, titulámola “Contos curriculares”, porque malia que pensemos o contrario publícase moita pseudoliteratura infantil de corte absolutamente didactista, e isto non cremos que favoreza nin a literatura nin a infancia.
“Contos concibidos in vitro ou nun ventre de aluguer, froito dun cruce de valores e contidos curriculares, que nacen no momento preciso, con escaso peso literario, cun recendo a didactismo rancio, bendicidos con nomes e reseñas que nos espertan a vena programadora aos mestres e mestras.”
Precísase unha reflexión longa e profunda sobre cales son os motivos que levan a que se publique ese tipo de material, a que se merque, a que se empregue, e sobre todo, arredor da función da literatura na escola e na infancia.
“Hay casas” da editorial Sleepsyslaps é unha das nosas últimas adquisicións.
Hay casas abandonadas que aún sostienen el latido. Hay casas pequeñas pero con el corazón grande. Hay casas llenas de color y otras apagadas de emoción.
De inmediato pódese establecer un paralelismo entre as persoas e as casas, das que sen dúbida son o seu fiel reflexo.
Gustounos porque é deses libros nos que o texto está en perfecta comuñón coas ilustracións, neste caso mérito de Mª José Alavarría e Gemma Capdevila. Tamén é dos que che brinda mil posibilidades, mil miradas, mil poemas, tantos coma casas hai, descubrindo que é o realmente importante nas casas mái alá do seu aspecto.
“El corazón de una madre no es solo un músculo que late sin parar. Es un lugar mágico donde suceden las cosas más extraordinarias. El corazón de una madre está unido al corazón de cada hijo por un hilo muy fino casi invisible. Gracias a ese hilo todo lo que le sucede a un hijo hace que algo pase también en el corazón de una madre.”
As mamás son eses seres perfectos que de pequenas comían toda a comida, ordenaban os seus xoguetes, non desobedecían…, non!!! Foron nenas coma todas as nenas, ao igual cas nenas de agora.
No blog “Soñando cuentos” fixeron unha excelente escolma de libros sobre as nais con motivo do seu día.
Empezo a estar un pouco farta de oír falar da conciliación e da socialización de comenencia e de pacotilla. Porque vexamos, que é a conciliación da vida familiar-laboral-social-comercial: darlle a posibilidade ás familias de pasar máis tempo cos seus fillos e fillas, ou sacárllelos de riba sexa como sexa. Nunca me gustou esta falacia, pero cada vez menos. Agora nos centros comerciais teñen un recuncho para deixar aparcados os cativos e así os pais e nais poder mercar mellor; nos mercadillos dos sábados se fas unha compra superior a X€ estacionas as criaturas gratuitamente nun garito con piscinas de pelotas; nestas datas, xa poñen garderías nas praias para que os pais poidan descansar tranquilamente nos chiringuitos mentres os nenos están vixiados e “socializándose”; hai concellos que ofrecen un servizo de gardería para os venres/sábados pola noite, e así outras moitas ocorrencias conciliadoras.
Pero somos parvos/as ou que? Iso é conciliación da vida familiar ou promoción comercial? Chamémoslle ás cosas polo seu nome, do contrario desvirtuamos as intencións iniciais.
Conciliación da vida familiar e laboral é poñer as condicións para que os pais ou nais poidan ocuparse persoalmente da crianza dos seus fillos/as, nomeadamente nos primeiros anos da súa vida, ofrecendo para iso subvencións estatais, garantías de non perder o emprego, axudas para escolarizar aos pequenos; posibilidades de ausentarse do traballo cando hai que levar as criaturas ao médico, etc, etc. O resto é conciliación dun país de titiriteiros, nada que ver co que é a conciliación nos países avanzados nas prestacións sociais e atención á infancia, por exemplo os nórdicos.
O peor de toda esa “conciliación” de escaparate, é que os pais e nais deixan os seus retoños tan alegremente nas mans de calquera. Aos docentes das escolas téñennos debaixo dunha lupa de 4000 aumentos, vennos todos os defectos, perdes a súa confianza se extravías a lazada do pelo da nena, e sen embargo neses furanchos infantís, nin se lles pasa pola cabeza que o alegre pallaso pode ser un pederasta ou un dexenerado, ou que habilitación profesional ten para facerse cargo de 40 nenos e nenas de entre 2-10 anos. Mesmo os/as profesionais da animación coincidirán comigo en que hai moito intrusismo e irresponsabilidade nese campo.
Gústenos ou non, os cativos falan do día do Pai (só hai un sitio de onde pode saír), porén, e para manternos ao marxe do circuíto dos agasallos, preferimos reflexionar sobre a figura paterna (con delicadeza polas diferentes situacións que se dan na aula). A resposta máis común á pregunta de por que lle queren ao seu pai é “porque xoga comigo”; seguido no ranking de “porque me compra cousas e chucharías”. Pois será preciso facerlle ver outras “prestacións” dos pais.
Recorremos á literatura, e estas son as recomendacións que lle fixemos ás familias.
Tamén recomendamos ver o especial sobre o “Día do Pai” que preparou El Biblioabrazo.
No Día Mundial dos Dereitos do Consumidor, vén de presentarse “Dálle a volta”, un proxecto de Ángeles Abelleira e a editorial Galaxia para a Escola Galega de Consumo.
“Dálle a volta” é un programa para introducir a perspectiva do consumo responsable na educación infantil. Una proposta novidosa, centrada, na educación emocional e cun enfoque desde as competencias básicas que pretende darlle a volta a todo aquilo ao que nos arrastra a actual sociedade de consumo. Está integrado por:
“Area fai 6” un conto interactivo, co que os nenos e as nenas poderán xogar.
“Dalle a volta. Proxecto de educación para o consumo en educación infantil” Neste documento establécese o marco teórico e referencial de como levar a cabo os obxectivos da educación do consumidor ofrecendo orientacións e exemplos de como tratar o consumo responsable desde o proxecto educativo do centro infantil, desde cada un dos equipos de dinamización presentes nas escolas, desde a biblioteca escolar ou desde a aula, en estreita colaboración coas familias e con outros servizos que atenden ás nenas e nenos galegos no seu día a día. Así mesmo, recolle tres exemplificacións didácticas (BicArte, EnlatArte e EncaixArte) nas que se amosa como traballar a educación para o consumo en cada un dos niveis do 2º ciclo de EI. Todo ilo con unha morea de ligazóns que amplían e complementan a información.
Pódese acceder ao material desde o web da Escola Galega de Consumo ou desde “RecomendArte“, apartado no que recollemos as publicacións de infantil neste blog.
Vimos estas impactantes imaxes nalgún dos nosos blogs de referencia, Trafegando Ronseis e Nosololibros, e reservámolas para unha data coma hoxe. Non tanto para amosarlle ao noso alumnado senón para velas as persoas adultas que somos, realmente as “culpables” de que suceda o que Dietrich Wegner denuncia coas súas obras.
O vindeiro 8 de marzo, Día Internacional da Muller Traballadora, é día non lectivo, cousa que non nos preocupa, pois como vimos dicindo en repetidas ocasións, estes son temas que hai que tratar no día a día non nunha data puntual no ano.
As editoras xa nos enviaron as súas listaxes de albumes infantís que poden ser empregados para conmemorar esta data; as webs institucionais fan o mesmo, os medios de comunicación atóannos con noticias –sobre todo ingratas- ; hai fermosas presentacións sobre as mulleres na arte, poemas, música, vídeos e curtas…, hai de todo e sen embargo segue a haber diferenzas, discriminación laboral e social.
Nós, inspiradas no libro de Gemma Lienas “O diario violeta de Carlota”, agora traducido ao galego por Galaxia, faremos como a protagonista e autora do diario, tentaremos que o noso alumnado se poña uns lentes violeta que lle axude a ver as diferenzas, os estereotipos de sexo xénero presentes en todo aquilo que está ao seu alcance:
-Nos contos que lles lemos, non queremos dicir con isto que haxa que vetar determinadas lecturas, senón máis ben ensinarlle a entendelas na clave que corresponde.
-Nas series televisivas que consumen, que máis ca nunca reproducen uns modelos de muller-complemento-adobío do home.
-Nos roles que asumen no xogo simbólico, representación do que ven e do que viven.
-Nas expectativas de futuro que se xeran sobre eles e sobre elas.
“Al dente” é unha curta de animación que conta a historia dunha nena vagabunda famenta que entra nunha cociña chea de comida na que hai un chef que canta ópera. Teñen un web onde se poden ver as imaxes, a música o story board ou o poster.
Vímoslle grandes posibilidades de traballo co alumnado, desde as desigualdades sociais, ata a alimentación.
No programa 669 de Preescolar na Casa TV, entrevistaron a Carmen Loureiro, mestra e psicóloga, integrante do grupo Filosofía para Nenos de Pontevedra. (a partir do minuto 10)
Falou do recentemente presentado “Proxecto Miroscopio” e da necesidade de fomentar o pensamento coidadoso desde a máis tenra infancia, algo que levan facendo hai bastantes anos, desde que coñeceron os traballos e publicacións do maestro Matthew Lipman, finado o pasado mes de decembro, e a quen Cuadernos de Pedagogía nº 449 lle dedica un artigo asinado por Irene de Puig, no que se analiza a súa achega ao mundo educativo.
Finalmente, Carmen falou do que é de educar para vivir, de educar para a vida, para vivila de forma consciente e plena. E coma sempre, foi un pracer escoitala.
Antes das vacacións de Nadal pedímoslle ás familias que gardaran as caixas de cartón dos agasallo e que nolas trouxeran ao reinicio das clases.
Imos comezar o proxecto EncaixArte; nesta ocasión queremos coñecer a trazabilidade doutro elemento cotiá: as caixas de cartón. Investigaremos desde antes de ser caixas, ata cando deixan de conter aquilo para o que foron concibidas; veremos outros usos que se lle poden dar, tanto desde a reciclaxe como desde a reutilización, convertidas en xoguetes, bloques de construción, caixas de recordos, etc. Pasaremos polo proceso de elaboración do cartón, pola variedade de produtos que poden conter, polos establecementos e profesionais que as dispensan; polas etiquetas de cada unha delas; polas súas imaxes publicitarias, entre outras moitas posibilidades.
Un proxecto, coma sempre con custe O e que pode dar xogo para moito tempo.
Xa nos viñeron preguntar se íamos facer esculturas coas caixas, se unha instalación artística…, cremos que non, non nos gusta repetirnos. Neste caso trataremos de desenvolver fundamentalmente a competencia social é cidadá -as achegas individuais ao non deterioro medioambiental- e a competencia en iniciativa e autonomía persoal -a capacidade de cadaquén de buscar as súas formas de entretemento, fomentando ao tempo a creatividade e a imaxinación. E como non, o consumo responsable.
Comezamos coa lectura do libro “Non é unha caixa”, de Antoinette Portis en Kalandraka, no que un pequeno coello atopa unha caixa de cartón e empeza a xogar con ela.
E isto é o que fixemos nós estes días, tan só, deixarlles xogar coas caixas. Xa contaremos.
Unha amiga recomendounos a lectura do artigo de María do Cebreiro, “A República dos nenos”, publicado onte no xornal El País.
Nel, ao fío do último traballo de Jean-Luc Godard para o cinena, o “Film Socialisme”, lanza algunhas preguntas ao ar e algunhas reflexións sobre o pouco que escoitamos á infancia, que reproducimos textualmente, invitando á súa lectura.
“Qué acompañados e ao mesmo tempo qué sós están os nenos. Qué pouco os escoitamos, para alén das súas necesidades e dos nosos intereses. E qué pouco sabemos realmente acerca do que pensan e do que senten. Non é de estrañar que cada vez vexamos menos rapaces xogando polas rúas.”
Cando apunta que “o sentido político da infancia implicaría que os rapaces puidesen interpelar a todos os habitantes da cidade e non únicamente aos seus parentes”, lembrámonos da obra de Francesco Tonucci, “La ciudad de los niños: ciudades a escala humana”. Onte mesmo, outra amiga enviábanos a ligazón a un documento elaborado pola Asociación Pedagógica Francesco Tonucci “El Consejo de Alumnado del centro educativo”. Comeza dicindo que cando nun centro educativo o primeiro sexan os nenos, todo será diferente. Por este motivo proponse a creación dun Consello de nenos e nenas como órgano de participación con carácter consultivo no que estes teñan voz, aporten ideas e sexan escoitados. Nos estatutos deste consello –que se pode crear ao abeiro do Decreto 328/2010, polo que se establece o Regulamento Orgánico das escolas de segundo ciclo de EI-, e que se inspiran na Convención dos Dereitos do Neno, recolle como obxectivos:
-Involucrar á infancia na toma de decisións que lles afecten facéndolles partícipes destas.
-Promover a participación infantil, para facer oír as súas opinións, tomando conciencia da participación como un dereito.
-Impregnar a vida do centro educativo desde o punto de vista da infancia.
Pois non estaría mal probar, non? O esforzo que nos podería supoñer ás docentes sería o equivalente ao que investimos nas celebracións/conmemoracións/romarías do Día dos Dereitos do Neno, do día da Paz, do día da Constitución, do día dos Dereitos Humanos, do día de…, e os resultados desde o punto de vista da adquisición de actitudes de respecto e de participación, de habilidades sociais, de capacidade de diálogo, seguro que mellores. Cando menos seríamos coherentes con todas as declaracións que tratamos de darlles a coñecer e facerlles respectar.
Que conmemoramos nos centros de educación infantil o día 30 de xaneiro? O día das Pombas? Con tanta representación do seu símbolo, -máis-menos artístico, máis-menos artesán-, con tanta declaración, tanta lectura de poemas, murais –coa palabra paz en todos os idiomas do orbe- a e ata performances, mesmo creo que lle estamos facendo perder o sentido. É outra romaría máis, das moitas que facemos; ata hai quen, adiantándose ao calendario, xa se disfraza.
Volvamos ás orixes. A educación para a paz pretende acadar a construción dun novo orde mundial, baseado nun concepto de paz positivo, de modo que as relacións en calquera nivel –individual, familiar, social, nacional, internacional- teñan como resultado a solución non violenta dos conflitos e a xustiza. É dicir, a aplicación e a práctica dos dereitos humanos.
Ben, e como lle explicamos isto ao noso alumnado? –facer pombiñas, ou poñer mans de cores nun mural, pode ser una forma bastante abstracta- poida que a única maneira sexa vivenciándoa no día a día, facéndollelo entender, verbalizando, analizando, cuestionando, enxuiciando, razoando, argumentando…, de maneira intelixente, xa que logo, estamos a falar de seres intelixentes capaces de aprender, nomeadamente co exemplo.
A orde e conflitos a nivel nacional, mundial, internacional, universal, antóllaseme un pouco elevado para os coñecementos previos que teñen os nenos e nenas destas idades, a non ser que o limitemos a un trato superficial, anecdótico e sensacionalista que procure reaccións de tipo visceral. A min, chégame dabondo con traballar a educación para a paz na miña aula e nos espazos comúns do centro os tres anos que as criaturas permanecen comigo, en todo momento, e desde todas as competencias básicas nas que debo inicialos.
Porén, e dado que é o día grande dos equipos de dinamización de convivencia escolar, eu suxeriría que máis que centrarse nos fastos da celebración amén de toda a parafernalia artesanal que a rodea, sería conveniente facer una análise da convivencia no centro, sen enquisas de por medio, que non fai falla nun centro de infantil, tratar una base de datos para saber onde se producen o maior número de conflitos, as maiores discrepancias entre alumnado, profesorado, outro persoal de servizos e familias, cada un deles entre si e cos outros. Temos entre mans nenos e nenas de 3-6 anos, preguntémonos e reflexionemos se nos diriximos a eles con respecto, se berramos, se todos facemos o que logo lles obrigamos a cumprir…, ou teñen que ir coñecendo as filias e fobias de cada una das persoas coas que se topan no mesmo espazo. Poida que iso sexa o que hai que facer pola convivencia escolar, máis alá de buscar contos, poemas, imaxes, manualidades ou xogos para o día.
Como isto pode que non lle guste a moitas persoas, ao mellor cómpre que explique os motivos da miña aversión a este tipo de rituais. Hai moitos, bastantes anos, tiven unha “revelación” cando estaba ensaiando co alumnado unha representación teatral dirixida ás familias, sobre a obra de David McKee, “Brancos e negros”. Escoiteime a min mesma gritando moi alporizada: “Que non!, que non é así!, que agora estades todos mortos; tirádevos polo chan!!! Que non me facedes ningún caso!!!” Quedoume gravado. Logo reflexionei moito sobre isto e sobre se pagaba a pena estresarnos, berrar, pedirlle aos rapaces que actuaran coma monos amestrados, para amosarlle ás familias a importancia da paz e do respecto das diferenzas. As familias poida que entenderan a mensaxe; as criaturas non o teño tan seguro.
Desde aquela, négome aos festivais, ás representacións teatrais e ás pombiñas. Confésoo miro para outro lado. Tan só me queda sufrir as imaxes tan “vistosas” que se emiten ese día na televisión, de centos de escolares axitando ao vento a súa pombiña, ou a outros mesmo soltándoas. Isto na TV, vende moito e queda moi ben; logo, non importa que nas 24 horas de emisión non se vexa a un neno correcto, educado, solidario, colaborador e con bos modais –eses son un repipis-, e a televisión gústanlle máis os nenos maleducados e malcriados.
Remato, porque se non corro o risco do desbarre. Deixémonos de tanta simboloxía e traballemos pola PAZ -así con maiúsculas-, cada día do ano, pero con sentidiño.
E PAZ tamén para as pombas, que xa teñen dabondo co seu.
Na mesma liña de reutilización de “Pequenas caixas de agasallos”, cando vimos as construcións de cartón en Cardboardia, pensamos en comentalo coas familias do alumnado, por si se nos ocorre facer algo semellante no centro a pequena escala.
Cardboardia é unha vila toda de caixas de cartón. Un evento que xa se realizou tres veces en Moscú, no que participaron grupos de artistas. En Flickr pódese ver a galería de imaxes. Velaí o plano e web da vila.
Vin este vídeo en Trafegando Ronseis e de inmediato faciliteille a ligazón á mestra especialista de inglés do noso centro, unha excelente profesional que conta coa miña admiración e respecto desde que nos primeiros días do curso do ano pasado, me axudou no período de adaptación, e a miña sorpresa foi cando vin que se dirixía aos rapaces en inglés, e estes respondíanlle facendo o que lles pedía ou contestando ao que lles preguntaba. Nunca se dirixe a eles máis que en inglés, e eles son quen de entendela, de cantar, de moverse, de facer o que lles pide. Ben unha especialista que non dá inglés en castelán ou en galego, que habelas, hainas….
Electric Car é un vídeo musical de animación cunha canción de estrutura sinxela, repetitiva, circular e moi, moi pegadiza, que fala da alegría da amizade.
Recentemente tivemos ocasión de coñecer o libro “O país dos mandóns” que forma parte da colección A igualdade conta. Están dirixidos a nenos e nenas de entre 3 a 8 anos, editados pola editorial Émbora e en breve completaranse con materiais didácticos que permiten traballar a igualdade en educación infantil.
Cunha linguaxe sinxela, con imaxes con moita carga simbólica –mesmo o uso da cor non é arbitraria-, a través da narración, explican como as mulleres e os homes teñen os mesmos dereitos. Ás súas autoras Paloma Rodríguez e Cristina Justo nótaselles que dedicaron boa parte da súa vida profesional ao ámbito da igualdade na educación.
Unha excelente recomendación para reflexionar sobre a igualdade de homes e mulleres.
Integran, polo de agora, a colección outros dous títulos: “A urna dos desexos”-sobre a democracia participativa e a paridade- e “O segredo de Flora” –arredor da convivencia e do rexeitamento de calquera tipo de violencia.
Somos froito do que comemos. O noso estado físico garda unha estreita relación co que temos comido ao longo dos anos; coa nosa dieta. O mesmo sucede coa nosa dieta cultural, mediática e televisiva; si consumimos boas lecturas, bos programas, bos entretementos ou “televisión basura”, ao cabo dos ano reflectirémolo. Isto é o que di no programa Redes, Pablo del Río, psicólogo investigador dos efectos dos medios de comunicación no desenvolvemento das persoas. Neste resumo apunta tres ideas clave: a influencia da televisión é moi grande; non é única, exerce máis influencia canto menos a exercen outros aspectos (lectura, lecer, xogo…); pode ser boa ou mala; a boa televisión ten efectos positivos, o problema está no déficit de programas positivos para o desenvolvemento.
No Día Mundial da Televisión, quixemos traer aquí o “Informe Pigmalión”, un estudo publicado na revista Comunicar sobre o impacto da televisión na infancia española. Analiza como a exposición a este medio afecta á imaxinación infantil, á identidade, ao desenvolvemento moral, e á vida cotiá. Conclúen que poida que o erro radique en preocuparse máis do impacto negativo que de asegurarlle ás familias e nenos alimentos culturais de calidade cos que poder cociñar unha dieta san e saudable. A modo de epílogo salientan algunhas ideas para unha actuación creativa:
-O nome Pigmalión fai referencia a que a televisión que temos para os nosos fillos é unha feitura nosa; un ideal concibido á nosa imaxe e semellanza.
-Debemos ter un enfoque positivo, non pensando que estamos fronte a un gran problema, senón vendo as grandes potencialidades e alternativas abertas e aínda sen desenvolver para buscar solución.
-Cómpre reenfocar os esforzos cara a investigación sobre contidos e dietas audiovisuais de calidade para a infancia.
Estamos totalmente de acordo en que hai que procurar solucións; pero tamén hai Códigos de Autorregulación de Contidos Televisivos que non se están cumprindo. Son inadmisibles os estereotipos e modelos que se están transmitindo a través de moitas das series televisivas de máis audiencia infantil e dos que ninguén parece ou quere decatarse.
E falando de escolas, a dieta televisiva que reciben os nenos e nenas na escola é saudable ou abusamos un pouco dos alimentos Disney Factory?
O Blog Biblioabrazo fixo unha excelente compilación de lecturas infantís que versan sobre os dereitos dos nenos e das nenas. Atoparedes tamén carteis e presentacións con fotografías que poden dar pé a unha charla sobre os dereitos e deberes da infancia. Unha vez máis, Ana Nebreda e os seus compañeiros fannos unha demostración do que é a dinamización da biblioteca escolar, ou mellor aínda, de como a biblioteca é o “corazón do centro”.
Hoxe chegou ás nosas mans un fermoso álbum de Félix Albo, “Si un día juntásemos todas las camas del mundo”; unha proposta orixinal cunhas suxestivas ilustracións. A través dunha agarimosa narración, introdúcenos en distintas problemáticas sociais: os sen cama, as camas altas e as camas baixas, as camas frías…
Un libro da editorial Palabras del Candil, nacida coa intención de ofrecer libros e contos de narradores orais, os que viven do conto. Editan, tamén, a colección Escrito en elaire, de contos para persoas adultas.
“Yo puedo llegar a ser como las personas mayores, que sólo se interesan por las cifras. Para evitar esto he comprado una caja de lápices de colores”, con esta cita de “El principito” de Saint-Exupéry, comeza “Los colores olvidados y otros relatos ilustrados” de Silvia G. Guirado. Un libro que recolle quince relatos que versan sobre temas universais, a amizade, o amor, a ecoloxía, etc. Recomendable para aquelas persoas adultas que non queren mundos sen cor.
O libro parte dun proxecto de camisetas solidarias da empresa Play Attitude, comprometida con varias ONGs, entre elas Educación sin Fronteras, ás que cede parte dos beneficios das vendas. No web, a máis de poder ler un extracto do libro, atopamos o making off das ilustracións (interesante para amosarlle ao alumnado como se orixinan as imaxes); un blog Diario del gato negro, no que se desvelan anécdotas e detalles ocultos dos relatos; e unha guía educativa, para o seu uso nos centros educativos. Tamén podemos escoitar o conto de “Carmesina” nunha gravación do programa de radio “Mundo solidario”.
“El cuento del lunes”, “Agua”, “No creo en la mala suerte”, “Hazme el humor”, “Los pequeños placeres”, “Futuro imperfecto”, son relatos que nos fan volver a mirada sobre os “pequenos valores” como a responsabilidade, a nobreza, a honestidade, a perseverancia, a esperanza, a ilusión e sobre actitudes como a empatía e a superación dos prexuízos. Os grandes valores xa se desgastaron de tanto empregalos nos discursos grandilocuentes.
Na cartolina na que van escritos os poemas, indícase tamén a que se debe esta iniciativa, así como un enderezo electrónico de contacto, para que quen guste da lectura da poesía en lugares non habituais, como agradecemento que nos envíe unha fotografía. Estamos á espera do que nos envíen.
Dicir de Anxo Moure que é “xente pequena” mesmo pode parecer unha falta de consideración á labor que leva desenvolvendo desde hai moitos anos, pero acubillámolo baixo esa lapela pola súa actitude de humildade. El é unha perfecta mostra do lonxe que chegan e o grande calado das cousas pequenas feitas por xente pequena en vilas pequenas.
Unha amiga que ben nos quer agasállanos a final de curso cun pequeno conto de León Tolstoi, “
Nós non imos facer nada especial na clase para conmemorar o día dos Dereitos dos Nenos, pola sinxela razón de que é algo que cremos debemos traballar cada un dos días que estamos xuntos: co exemplo, co trato que lles dispensamos, coa maneira na que os estimulamos fomentando a súa autoestima e conciencia dos outros.
O 20 de novembro conmemórase o 
Ángeles Abelleira e Isabel Abelleira
