Medindo o tempo coa lingua (III)

Nos ítems de avaliación de infantil sempre aparece si distinguen a noite do día, onte, hoxe e mañá. Isto é algo máis ca obvio, claro que o diferencian malia que ás veces confundan as palabras. Pero as expresións que falan do paso do tempo son moito máis variadas, mesmo máis metafóricas ou complexas, e tamén, máis habituais do que consideramos. Raro é o conto, poema ou lectura infantil na que non aparecen adverbios, locucións ou expresións adverbiais referidas ao paso do tempo:
Ao saír o sol; ao raiar o día; á primeira luz; ao amañecer; ao mediodía; ao anoitecer; entre lusco e fusco; ao alborexar; ao principio; sempre; hai moitos ano; hoxe en día; nun intre; de cabo a rabo; de vez en cando; ás veces; logo; daquela; moi cedo; agora; nunca; endexamais; mentres; devagar…
Non hai moito lemos “El ladrón de tiempo”, de Nathalie Minne publicado en Edelvives, que é unha delicia de libro no que todas as palabras fan referencia ao tempo, á súa brevidade, á súa elasticidade, á medida que cadaquén fai del:

“Antes del lunes, el chico no sabía que existiera; a partir de ese momento, lo quiso saber todo de ella. Cuando lo miraba, el tiempo pasaba volando, y cuando esperaba su próxima cita, parecía detenerse. Por eso, ambos decidieron robar un poco de tiempo a cada día solo para ellos. Así, siempre podían contar con ese tiempo robado que no devolverían jamás.”

Cómpre reparar en que as expresións que aparecen no libro van máis aló de día-noite, onte-hoxe-mañán e malia todo son comprendidas polos nenos e nenas, porque son empregadas no momento, na forma e no contexto adecuado:
“Después de clase”; “le pareció un instante pero duró una eternidad”; “antes del lunes”; “todos los días”; “había nacido una mañana de verano”; “¿cuántas veces había visto caer las hojas de los árboles?”; “más de lo que tardan los cerezos en florecer, la luna en hacerse redonda y las manzanas en madurar”; “era víspera del jueves”; “infinitamente corto”; “pronto”; “hace una semana que se conocen, es mucho o poco”;” hasta luego”…

Emporiso, nós avogamos porque se empregue unha linguaxe rica en expresións e matices referidos ao paso do tempo e a superar o reducionismo pueril co que ás veces se dirixen as persoas adultas aos nenos/as. A lingua ten que axudarnos a tomarlle as medidas ao tempo, e isto hai que facelo desde que son ben pequenos.

“As señoras cousas”

Que é o que fai que un poema lle guste aos cativos? Pregunta complexa con resposta difícil que supoñemos se farán todos aqueles que dun xeito ou doutro queren achegar os pequenos á poesía, quen a escribe, quen a edita, quen a vende, quen a merca e quen a escolma. As temáticas, a linguaxe empregada, a rima, as relacións que se establecen entre os protagonistas, o momento no que se lle presente …, son algúns dos elementos determinantes, pero, con todo, aínda na súa medida xusta, hai obras nas que todo iso logra un conxunto harmonioso e noutras non lles toca a sensibilidade aos nenos.

Son moitos os libros de poesía infantil os que se publican e poucos os que quedan preto para botar man deles en calquera ocasión.

Nós, temos nos andeis da clase, desde o mes de setembro, “As señoras cousas” de Helena Villar Janeiro porque sempre pode ser un bo momento para ler un dos seus poemas que nos falan do sabor da auga, dun trono que vai de voda, da neve morna, do castelo da chuvia, da cabeleira do mar, da maleta da andoriña ou da vasoira do vento. Como se pode intuír, falando do de sempre, o que varía é a mirada sobre as cousas. Helena Villar, fixa a súa atención nese punto lírico que ten o cotiá, o rutineiro. Ben se lle nota toda a súa traxectoria de creación literaria, o dominio da vertente irreverente da que tanto gusta a cativada, e por riba de todo, nótaselle que é unha avoa que quere engaiolar coas palabras á súa netiña Helena, que xa anda coas cousas.

Para abrir boca, deixámosvos unha boa mostra do que estamos a dicir, un poema que nos fala de como as señoras cousas e os señores nomes andan sempre xuntos de día e de noite.

“As señoras cousas” está publicado en editorial Galaxia, acompañando os poemas de Helena Villar Janeiro coas ilustracións inconfundibles de Mª Fe Quesada.

Poesías para todos os días

Agora que se están a argallar as actividades para o vindeiro 21 de marzo, Día Mundial da Poesía, queremos compartir dous espazos nos que nós atopamos poemas infantís:

-No blog de Antonio García Teijeiro, Versos e aloumiños, onde, a máis das súas propias publicacións, ten un recuncho, Catavento de poemas infantís, no que vai escolmando aqueles que lle gustaron. Actualmente ten referenciados preto de cincuenta autores e de cada un deles publica cinco ou seis poesías. Hainas en galego, en castelán e noutras linguas, cumprindo todos elas coa condición que apuntaba a inesquecible Gloria Fuertes.

Si hay poetas que escriben bien

y no dicen nada

es que no escriben bien.

Lo dice Gloria Fuertes.

-No blog da biblioteca de Cocentaina, Bibliopoemas, un espazo do que xa temos falado noutras ocasións, así como do seu irmán Bibliocolors, dedicado á ilustración. Ambos os dous cunha actividade incansable, no que publican a diario poemas e ilustracións, organizadas por temas, por autores, por estacións, por meses, por celebracións, por países … Tamén teñen un apartado no que se poden atopar frases ou citas célebres sobre a poesía, para quen queira elixir un bo lema. De visita obrigada.

E ao que temos recollido neste blog sobre poesía infantil, queremos engadir unha descuberta que fixemos onte grazas a unha alumna que nos trouxo o libro “Versos de cuento”, de Carmen Gil, publicado en SM nunha colección na que se reunen outros seis títulos, entre os que atopamos “Versos para contar” ou “Versos de colores”.

Para rematar este apunte sobre poesía infantil, non queremos esquecernos dun libro co que nos agasallaron as compañeiras uruguaias Adriana e Doris durante a reunión da Rede Iberoamericana de Educación Infantil, “21 poemas raritos”/”Mirá vos”, un polo dereito e outro polo revés editado por Alfaguara.

“Dos libros en uno, al derecho y al revés. No importa cómo se mire. En Mirá vos se descubrirán pequeños mundos dentro del mundo: de grillos, bananas, elefantes, violines, globos con forma de corazones y hasta astronautas que pisan la luna. 21 poemas raritos es un divertido conjunto de poemas acompañados por coloridas ilustraciones donde hay canciones de cuna y anticanciones, gatos, cocineros y hasta un tiburón volador.”21 poemas raritos. Fernando González (textos) y Sebastián Santana (ilustraciones) Mirá vos. Fabio Guerra (textos) y Alfredo Soderguit (ilustraciones)Edición de Virginia Sandro. Montevideo, Uruguay. Editorial Alfaguara, 2006. Colección Alfaguara Infantil. 

Nós o pasado ano fixéramos a actividade Liberando poemas, que repetiremos este ano pero cunha pequena modificación para chegar a moito máis público. Manterémosvos informados, pero lembrade que se necesitan poesías para todos os días, porque,

La poesía es pintura que habla, la pintura poesía que calla. (Simónides de Ceos)

La poesía es el sentimiento que le sobra al corazón y te sale por la mano. (Carmen Conde)

La poesía es la pintura que se mueve y la música que piensa. (Émile Deschamps)

La poesía le da a la humanidad lo que la historia le niega. (Francis Bacon)

La poesía no quiere adeptos, quiere amantes. (Federico García Lorca)

La poesía tal vez se realza cantando cosas humildes. (Miguel de Cervantes Saavedra)

“Vagalume de versos”

Non todos os intentos de escribir poemas para nenos e nenas pequenas logran o seu obxectivo, uns por un exceso de abstracción, outros por ñoñería de máis, outros porque non atinan coas temáticas e outros porque a linguaxe non é a axeitada. Daquela, nós, preferimos desbotalos, pois fan más mal ca ben pola sensibilidade e gusto poético dos pequenos. Emporiso xa nos tardaba poder compartir con vós esta novidade de María Canosa, ilustrado por Yago Puentes e publicado en Galaxia.
“Vagalume de versos” é un deses libriños de poemas que todas as mestras de infantil queremos ter á man porque en calquera momento podemos tirar proveito del, tanto pola variedade de temas coma porque son desas pequenas “píldoras poéticas” que deixan bo sabor de boca e ganas de máis.
Un libro que nos recorda o que pasa nas noites de verán. Nas noites de verán, un dos espectáculos máis fermosos, ademais do ceo claro e estrelado, é ver os puntos de luz que desprenden os vagalumes, coándose entre as herbas, como tesouros agochados que chaman por nós. Así son estes poemas, sinxelos e naturais, coma se os versos estivesen voando entre as nubes, no aire, agardando ser atrapados por estas páxinas, para contarnos historias de todo o que nos arrodea.

Agustín Fernandez Paz, o deber do profesorado galego

Agustín Fernández Paz, asínándolle un exemplar do libro a Casilda

Viaxamos un ano máis á Casa Grande de Cimadevila para presenciar a entrega do Premio Trasalba 2014 a Agustín Fernández Paz. Pouco ou case nada podemos engadir ao alí dito e recollido no libro que se editou con motivo do acto e que leva por título “Na casa da esperanza”, tan só os nosos pensamentos e suposicións sobre o sentir do homenaxeado.
Certamente é moi grato ver como todos os asistentes glosan os méritos do premiado para ser distinguido cun galardón que recoñece unha traxectoria de traballo en prol de Galicia, pero a min neses casos sempre me dá por pensar o que hai detrás de dos numerosos premios, publicacións, intervencións, homenaxes, entrevistas, artigos, traducións, coordinacións editoriais, participacións en colectivos varios, etc. Con certeza absoluta podería asegurar que moitas, moitísimas horas de traballo, algunhas renuncias, uns poucos desgustos e mesmo un chisco de frustración ao ver que tanto esforzo ás veces parece non reflectirse na realidade. Daquela é cando me pregunto de que pasta están feitas estas persoas excepcionais e por que non abundan máis. Que é o que fai que sempre teñan aceso o facho da ilusión cando a inmensa maioría sucumbimos ao desánimo.
Agustín Fernandez Paz é un exemplo a ter presente. Un docente que desde a escola se implicou no fomento e consideración da nosa lingua; un mestre que se comprometeu coa renovación pedagóxica; un escritor que encheu un baleiro poñendo en valor a LIX; un persoeiro sempre disposto a participar en todos os actos nos que se requiría a súa presenza; por riba de todo, un defensor da educación pública de calidade. E en todas as súas facetas profesor, escritor, editor ou formador, non deixou de ser un home coherente cos seus principios. Isto, nos tempos que corren, non é o común. E menos aínda, levar o éxito e o recoñecemento coa humildade que o caracteriza, cando outros por moito menos parecen ser uns elixidos dos deuses.
Aproveitei para facer unha revisión do panorama actual e non atopei nin aos Susosjares, nin Finas, nin Agustines que dícía o noso amigo Francisco Castro na Laudatio referíndose a algúns dos compañeiros do homenaxeado nas batallas polo galego e pola educación. Nos tempos das redes sociais, dos colectivos virtuais, da non distancia, non hai grupos de renovación pedagóxica entusiastas como os houbo alá polos setenta e oitenta, cando, conscientes de que o cambio non caía do ceo, se dedicaron a poñer os alicerces para que o galego, a cultura galega e a pedagoxía galega foran a semente da mellora educativa e social. Hogano, case todo foi domesticado, financiado, encarreirado a través de liñas de subvención, o que acabou esganando a creatividade. Iso sábeo calquera, cando se marcan as pautas da innovación desde a administración, non hai verdadeira renovación.
Emporiso, nos alegramos tanto da elección do xurado do Premio Trasalba, distinguindo a traxectoria de Agustín Fernandez Paz, un docente que levou o seu maxisterio desde as aulas e desde a literatura abrindo novos vieiros polos que logo outros transitamos. E sobre todo, porque é un home con esa afouteza tranquila que distingue aos que deixan unha pegada que perdura ao longo dos anos. Un antídoto contra todos eses divos predicadores que arestora enchen foros latricando do que non saben, exaltando, terxiversando e portando bandeiras ou consignas que non dignifican coas súas actuacións. Grazas por valorar a honestidade profesional e persoal, tal e como sería do gusto de D. Ramón Otero Pedrayo.
Pechamos esta nosa persoal crónica da visita anual aos Chaos de Amoeiro cun parágrafo dun artigo de Otero Pedrayo, Un deber do profesorado galego, publicado en El Pueblo Gallego (16-VII-1919), do que soubemos grazas ao folleto que a organización do acto nos entregou aos asistentes, no que se recollían catro artigos relacionados coa educación, nos que se interpela ao profesorado galego, nun discurso absolutamente vixente a actual, personificado no labor de Agustín Fernández Paz.
“Mais estamos salindo fóra do tema d´istas liñas. Elas somentes se propoñen chamar a concenza do profesorado galego de tódol´os ordes pr´unha maor exempraridade do seu traballo diant´as necesidás propias de Galiza.
Pídese con elemental xustiza a incursión dos temas galegos nos programas escolares. Namentras ist´a arela non sexa conquerida o esforzo particolar pode facer moito, cuase todo, en cada cátedra. Ben mirado, a esquemática dos plans d´enseñanza soilo adequiren vidalidade c´a interpretazón e traballo do profesorado.
I-agora qu´unha Galiza coscentemente espranzada alumea nas cibdades e nas vilas i-é agardada nos agros com´unha redenzón, figura craro i-urxente o ditoso deber do que falamos. Calquera que sexan os programas oficiais o mestre ten espazo para eispricar ôs rapaces as grandes liñas da faciana xeográfeca e histórica da Galiza. Non se precisa material d´ensiñanza. Está nos montes d´hourizonte, nos ríos que debuxan o chan, no seo dos bosques, nos castros cinguidos de lendas, na portada esculturada feitucamente da igrexa, nos contos, nos refrás e nos ditos dos vellos, tan amados e simbólecos pr´a tenra intelixenza dos rapaces. As leuciós da escola deben compretar, eisaltar e cinguir c´o mundo aquela pedagoxía fonda de todol´os días do vivir e do traballo. Calquera acontecemento do día -a chegada d´un americano, a feira, a vendima – dá pé pra eispricar como son as terras i as xentes d´alén-mar, a siñificanza do comercio, o valor do traballo das viñas. E non digamos o que se pode facer c´os rapaces d´os grados superiores d´unha escola graduada. (…)

Moito se tén feito e se fai pol´o profesorado galego. Cómpre máis: un acordo intenso e fecundo pra que en todal´as enseñanzas non esteña en ningunha cátedra ausente ista grande e vidal realidade da Galiza que nos envolve e na que alentamos como unha atmósfera nosa e insustituibre. “

Con Francisco Castro, presidente de GALIX

Rosalía Morlán no Castelo da Rocha Forte

A nosa compañeira Begoña ten moito empeño en que fagamos unha visita didáctica ao Castelo da Rocha Forte, a un tiro de pedra da nosa escola. Nós recoñecendo a importancia de tales vestixios arqueolóxicos do que foi no medievo unha das máis grandes fortalezas da Península, ata que foi arrasada na Revolta Irmandiña, tiñamos serias dúbidas de como presentárllelo ao noso alumnado de infantil. A solución ao noso problema veunos onte da man da poetisa Rosalía Morlán, grande amiga do centro, que xa nos ten visitado e deleitado en ocasións cos seus poemas.

Onte pola tarde, nun acto celebrado no Centro Galego de Arte Contemporánea de Compostela, presentouse o libro “O Castelo da Rocha Forte”, poemario de Rosalía Morlán, promovido pola Asociación Cultural Rocha Forte, abeirado pola Concello de Santiago e pola Secretaría Xeral de Política Lingüística.

Tal e como se dixo na presentación, este libro é unha ferramenta moi potente para darlle a coñecer aos nenos/as esta fortaleza a través da poesía de proximidade, da palabra amable e dos afectos, espertando neles o desexo de coñecer unha parte da nosa historia.

Nós xa temos solicitado a visita ao castelo para a volta de vacacións, porque o noso alumnado quedou engaiolado coas pequenas historias que nos conta Rosalía con aparente sinxeleza (o que precisa dunha técnica moi afinada), sobre “A fada do castelo”, “O sapo Rosendo”, “A princesa do castelo” ou “O dragón Antón”, moitas delas recitadas e musicadas no acto por Manuel de Felisa.

Información e visitas ao Castelo da Rocha Forte.

Rúas con nomes de árbores

Para nós, o traballo de coñecemento da propia contorna é previo a calquera outra saída didáctica que se poida facer co alumnado de infantil. Co cambio do tempo, de estación, da paisaxe e mesmo co gallo do mes das Letras e do Día do Medioambiente, decidímonos a coñecer un pouco máis o que temos ao noso carón.

Na localidade na que traballamos, O Milladoiro, especialmente na zona onde esta ubicada a escola, O Novo Milladoiro, as rúas, avenidas e travesías levan o nome de especies arbóreas coas que tamén engalanaron as beirarrúas. Isto é algo que lle pasa desapercibido á meirande parte da poboación. Aínda non sabemos ben se fai referencia a nomes dos agros que deron lugar ás urbanizacións ou se foi unha atinada ocorrencia de alguén, o caso é que nos gustou moito e decidimos tirar proveito diso.

Tras facérllelo saber aos rapaces (moitos, por exemplo, nin repararan que viven na rúa Palmeiras na que hai palmeiras nas rotondas, parques ou beirarrúas), buscamos nos seus enderezos familiares referencias a árbores.

Rúa Palmeiras, Rúa Figueiras, Rúa Oliveira, Rúa Xesteira, Rúa dos Cereixos, Rúa Camelias, Rúa do Buxo, Rúa das Hedras, Rúa da Pereira, Rúa Codeseira, Rúa Castiñeiras, Rúa das Espiñas …, As Mimosas ou Raíces, puxéronos na pista do que podíamos atopar. A toponimia galega está chea de referencias ao mundo vexetal.

Ver presentación.

Rúas con árbores

As procuras na rede, a consulta de catálogos de árbores e, como non, á recente publicación “Inventario das árbores” de Virginie Aladjidi e Emmanuelle Tchoukriel en Factoría K de libros, axudáronnos a recoñecer as especies que daban nome a todas esas rúas achegadas ao centro escolar. Árbores grandes ou pequenas, perennes ou caducas, froiteiras ou ornamentais, autóctonas ou foráneas, deron lugar a non poucas conversas e elucubracións arredor dos motivos dunha elección ou doutra. Tamén valoramos as vantaxes de nomear así as rúas de cara a quen non sabe ler ou non entende o escrito.

Comunicacións ás familias (escritas e no blog de clase) nas que os informábamos desta nosa nova actividade e para o que solicitábamos o seu coñecemento e colaboración, proporcionáronos moita máis información. Os pais e nais implicáronse a fondo na nosa proposta, así cada día enviábannos suxestións de “recantos segredos de árbores” que eles coñecen e aos que levaron aos seus fillos. Mesmo houbo quen nos enviou mostras da vexetación organizada por rúas. Hortas privadas, hortas urbanas, xardíns, árbores senlleiras ou exóticas …, foron algunhas das propostas que sinalaban no plano que cada neno/a levou para a súa casa e ao día seguinte compartían cos compañeiros.

Follas por rúas

Daquela comezou a planificación de paseos diarios nos que chegábamos a 2 ou 3 rúas para coñecelas e comprobar a concordancia do nome coas árbores alí plantadas (con Google Maps). Estes paseos quedaron recollidos no plano e nunha especie de caderno de viaxe, “Paseos polas rúas con árbores”, que se complementaba coas fotografías que íamos tomando, das placas co nome das rúas, das árbores, dos seus froitos, do seu estado, dos danos que se lle inflixen (lixo, excrementos de animais, pólas esgazadas, etc).

Ver presentación.

Libro paseos polas rúas con árbores

1º Día 2/06/14: “Paseo dos Plátanos”- Rúa dosCereixos- Rúa das Camelias- “Costa das Ameixeiras”.

2º Día 3/06/14: Rúa Palmeiras- Rúa do Buxo- “Aparcadoiro dos Liquidamabar”.

3º Día 4/06/14: “Paseo dos Plátanos”- “Monte dos Piñeiros”.

4º Día 5/06/14: “Paseo dos Plátanos”- “Camiño dos Eucaliptos”- “Costa das Ameixeiras”.

5º Día  /06/14: “Paseo dos Plátanos”- Hortas urbanas.

 Lugares significativos, a sinaléctica, a numeración dos edificios, a orientación e o coñecemento do lugar onde viven, son mostra do moito proveito que tiramos desta actividade.

Polo camiño, descubrimos outras rúas que non levando o nome de árbores, ben poderían levalo, así a Travesía do Porto (onde está a escola) podería ser o Paseo dos Plátanos, o Agro do Medio podería ser a Rúa dos Alfaneiros, etc. E tamén vimos outras aínda non “bautizadas” ás que perfectamente poderíamos poñerlle nome: Costa das Ameixeiras, Camiño dos Eucaliptos, Rúa das Silvas.

Coma sempre, unha cousa leva á outra, e así tratamos de saber quen decide o nome das rúas. Soubemos que se fai no Concello, polo que en vista de que hai dúas rúas novas ao carón da nosa escola que aínda non teñen placa co nome, decidimos poñérllelo nós e enviarlle a proposta á Alcaldía.

Grazas ao material co que nos agasallou unha empresa sita no Polígono do Milladoiro, elaboramos estas placas para algunhas das nosas rúas.

Puxémoslle son a esta actividade coa canción “Cos pés na terra” de Paco Nogueiras Nodar, recollida no libro CD/DVD “Brinca vai!”

Carballo … cos pés na terra.

Ameneiro … cos pés na terra.

Buxo … cos pés na terra.

Se queres podes plantar.

Nogueira … cos pés na terra.

Castiñeiro … cos pés na terra.

Figueira … cos pés na terra.

Se queres podes plantar.

As conversas sobre os beneficios que nos proporcionan as árbores quedaron perfectamente resumidas coa lectura do fermoso libro “Árbores no camiño”, de Régine Raymond-García e Vanina Starkoff en OQO, que nos conta a historia de Karim que nunha visita ao mercado perde de vista á súa nai, e cando se encontran baixo un baobab cóntalle A árbore vermella deume forzas ,a palmeira deume de beber, a mangueira deume de comer, o baobab, os seus pans de mono…

Cando volve para a súa casa, a modo de despedida pregúntalle ás árbores.

—Estarás aquí cando sexa maior?–preguntou Karim.—Se ninguén me corta, estarei. —Aínda lles darás de comer aos monos? —Se ninguén me corta… —E daraslles lambonadas aos nenos? —Se ninguén me corta… Vouche contar un segredo: todo está en equilibrio…un equilibrio perfecto, pero fráxil!

 Preservar o equilibro do sistema só pode facerse desde o coñecemento real, e iso é o que intentamos facer nesta actividade.

Para rematar queremos recoller as palabras de Antoni Reyes, director do Arquivo Municipal de Blanes, que nunha charla dirixida ao alumnado sobre “El porqué de los nombres de las calles” dixo:

“El nombre de las calles refleja la manera de ver el mundo de la sociedad que les ha dado nombre, y que las calles de un pueblo son como páginas de un libro de historia”.

Gustaríanos que así fose en O Milladoiro.

Contos solidarios.org. Cousas pequenas de xente pequena en vilas pequenas (II)

Dicir de Anxo Moure que é “xente pequena” mesmo pode parecer unha falta de consideración á labor que leva desenvolvendo desde hai moitos anos, pero acubillámolo baixo esa lapela pola súa actitude de humildade. El é unha perfecta mostra do lonxe que chegan e o grande calado das cousas pequenas feitas por xente pequena en vilas pequenas.
Cando entramos no web Contos solidarios.org. Contos para construír un mundo mellor, xa nos damos unha idea da filosofía que hai detrás desta iniciativa, liderada por Anxo Moure (o do carballo con botas), na compaña de moitos amigos e amigas.

Contos Solidarios é un proxecto cultural, medioambiental e de solidariedade promovido polo contacontos galego Anxo Moure, que dende o ano 1989 percorre as terras de Galiza, Asturias, Portugal, O Bierzo…, contando historias solidarias coa terra e coas persoas que a habitan.

Contos Solidarios defende o conto como ferramenta educativa, de sensibilización e loita para construír un mundo en harmonía co ecosistema e garante da xustiza social.

Contos Solidarios leva xa máis de 6.600 sesións de contacontos en perto de 1.200 centros escolares,bibliotecas, e tamén en espazos abertos como bosques, parques, prazas, ríos… superando xa os 300.000 participantes, dende nenas e nenos de 0 a 3 anos ata os nenos maiores de ata 100 anos.

Contos Solidarios transforma o conto en bosque coa plantación de miles de árbores autóctonas ao longo destes anos e transforma o conto en solidariedade coa entrega de bicicletas e material escolar en proxectos decooperación en máis de 30 países de America Latina, Asia e Africa.

Contos Solidarios é unha proposta aberta a todas e todos os que queirades participar a través dun feixe de actividades diversas, dende achegarvos a escoitar un contiño enriba dunha árbore dentro dos Contos na Casa das Árbores, coñecer aos carballos que nacen dentro de botas vellas para transformarse en contos que lle dean vida ao bosque dentro das historias do Carballo con Botas, ata convidar á Ciclobiblioteca á vosa escola, vila, pobo ou mesmo á vosa casa para que roden contos e cantos e se espallen en liberdade.

Convidámosvos pois a que entredes no mundo dos Contos Solidarios.

Así podemos saber de actuacións que nun momento ou noutro se teñen desenvolvido en case todos os centros educativos de Galicia e arredores (Os contos do carballo con botas,Contos da ciclobiblioteca, A titiricleta, O pescador de contos), ou ben en Garabelos, unha pequena aldea onde, enriba dun carballo e dun castiñeiro, construíron unha “escola aberta á natureza, un auditorio entre as follas, un centro de educación ambiental, unha biblioteca forestal e sobre todo un lugar de lecer onde escoitar uns contos que viven nas árbores”

As visitas de Anxo Moure ás escolas son inesquecibles e indescritibles. Días atrás estivo no centro no que traballamos, e unha vez máis constatamos que malia ser complexas para nenos tan pequechos as mensaxes medioambientais que tenta transmitir, desde o mesmo momento do que se presenta lévaos a todos a “ritmo natural” coa “música do río ou das árbores” de modo que permanecen engaiolados durante toda a súa intervención “e máis alá”.

Do “home do carballo con botas” pódese dicir que vai plantando sementes de esperanza no corazón, e que malia o erma que sexa a terra, sempre queda algo.
E iso non é pouca cousa.

Brinca Vai!

Coñecemos a Paco Nogueiras Nodar o pasado curso cando unha compañeira o convidou a vir ao noso centro para cantar e explicarlle aos pequenos como nacían aquelas cancións agasallo para os seus fillos que el compoñía, musicaba, cantaba, gravaba e subía a Youtube converténdose nunhas desas sorpresas das redes sociais polo número de visitas e descargas.
Agora, un ano despois e como era lóxico, unha editora emblemática como é Kalandraka fixouse nel e publica un libro disco na que recolle todas esas cancións e outras máis compostas para “Brinca vai!”, todas elas con ese toque fresco de fervello independente que é Paco Noqueiras.
Hoxe asistimos á presentación de “Brinca vai!” nun acto organizado na Galería Sargadelos como peche da Campaña de Animación á Lectura do concello de Compostela.Cunha coidada presentación recóllense 12 cancións nun libro disco ilustrado por David Pintor e os vídeos a cargo de Sr. Saguillo, que se acompaña das personalísimos lentes e chapeu do autor para encher un “mundo de Pacos”.
Toda a cativada alí presente, cantou bailou, aturuxou con “Meu o mundo é” -xa case convertido nun “himno” escolar homenaxe á nosa lingua-, repetindo a fartar o retrouso

En galego falo, en galego sinto,
en galego canto, sabes que non minto.
En galego todo podo facer…”
MEU O MUNDO É!

100 palabras para gastar de tanto usar

Gústannos as listaxes, serven para organizar, para recordar, para compilar …, así, de cada tema que tratamos facemos unha listaxe das palabras que máis nos gustaron.

Xa dixemos nalgunha ocasión que no noso contexto o galego non é a lingua predominante, e malia que na escola todos os nenos e nenas gozan con ela, nalgunhas casas é descoñecida. De modo que decidimos facer un libro con todas as nosas listaxes de palabras en galego para compartir coas familias.

Un libro abano de 10X10, 10 páxinas con 10 palabras en cada unha: animais, mamíferos, peixes, árbores, froitas, nomes de neno e de nena, ferramentas, paxaros, flores e xogos.

100 palabras para gastar, para falar, para contar, para empregar, para agasallar …, e para gozar con elas.

 

 

Ver presentación.

100 palabras para gastar

Paxaros da Amaía

Cada vez máis detectamos no noso alumnado como diminúe o seu vocabulario relacionado co mundo natural. Hai moitos anos lemos “El pensamiento salvaje” de Claude Leví-Strauss e agora vólvenos moitas veces á cabeza unha das súas descubertas antropolóxicas: nas sociedades primitivas só lle daban nome a aquilo que lles era de utilidade; as plantas que usaban para comer ou para curar tiñan nome, o resto, todas as demais, eran herbas. Pois algo semellante acontece agora coas xeracións criadas en medios artificiais e urbanitas, que pouco a pouco van perdendo palabras de elementos da flora e fauna porque apenas teñen contacto con ela. Para o noso alumnado todo bicho que voa, ten alas, plumas e peteiro son paxaros. (sobre iso tamén falaremos máis adiante).
O CEIP Amaía leva o nome dun fermoso val fluvial, o Val da Amaía regado por ducias de regatos que embocan no río Sar, cun elevado valor ecolóxico con especial importancia como zona de paso e de reprodución de aves. Sen embargo a meirande parte dos pequenos non serían quen de dicir máis de 2 ou 3 nomes de paxaros en galego, malia a ledicia que sempre lles supón ver paxariños nas árbores do patio.Emporiso quixemos dedicarlle un tempo.
Dado que estamos cun grupo de 3 anos, trala conversa sobre este tema (inducido), e ante a escaseza de paxaros reais, fixemos casiñas, cada unha delas para unha variedade de paxaro, da que se pegou unha fotografía co nome por detrás. Agora acompañan o niño de palabras do Peizoque Roque que aínda conservamos no centro desde o pasado curso.

Ver presentación.

Paxaros Amaía

Ferreiriños, carrizos, petos, cucos, pardais, lavercas, verderolos, andoriñas, paporrubios, pegas, lavandeiras, merlos, e outros moitos encheron o noso centro cos seus cantos, ditos e información sobre eles que atopamos nos web ogalego.eu, a vida nos ríos galegos  e na “Guía de aves de Galicia” de Baía edicións.

Con respecto ás características das aves (peteiro, ás, plumas, pór ovos e voar) tamén lle fixemos unha revisión axudadas polo libro “Aves” de Nicola Davies, publicado en Baía edicións en 2007. Pensamos se todas as aves voan, se todas teñen ás, se todas viven en niños…
Ao tempo lles fomos apuntando algunhas preguntas, sobre a utilidade das aves, para o que botamos man do magnífico libro de Antonio Sandoval Rey, “¿Para qué sirven las aves?”, publicado en Tundra no 2013.

Niños

Tras aprender algúns poemas e ditos relacionados coas aves, demos paso á segunda fase: atraer os paxaros ao noso patio convidándoos a quedar connosco ou a visitarnos con frecuencia. Pero, como conseguilo? Ofrecéndolle alimento. Pero non queríamos botarlle migas no chan, pois iso só podería suceder nos días lectivos. Emporiso ideamos facer comedeiros de paxaros.

Ver presentación.

Comedeiros paxaros Maía

Comedeiros e bebedeiros  feitos con material de refugallo, cheos de graos e alpiste para os paxaros pendurados das árbores do patio.
Agora chega o momento de esperar as visitas tratando de identificar algunhas desas pequenas aves que viven nos nosos bosques, nas ribeiras dos ríos e nos parques do Val da Amaía.

Lingua galega e natureza da man.

Letras galegas, pero isto que é?

Adoitamos dicir que hai que ser moi prudentes coas valoracións das intervencións escolares realizadas por outros compañeiros/as, xa que logo cando lemos o traballo alleo, decote non dispoñemos de información de como xorde, en que contexto, con que rapaces, e que previos hai, e as veces os resumos ou redaccións das devanditas accións non atinan a explicar o que pretenden. Dito isto, pódese entender que somos respectuosas coas realizacións dos outros. Cousa distinta é cando iso se converte nunha exemplificación e se distribúe a todos os centros educativos. Aquí hai que valorar algo máis ca boa intención.

Neste caso estamos a falar do caderno de actividades remitido aos centros para a celebración do Día das Letras Galegas, a festa máis grande da nosa lingua. E máis concretamente do que nos afecta, as actividades para educación infantil, que semellantes aos dos pasados anos son do estilo de “le e colorea”, “recorta pola liña de puntos; pega no cadro da páxina seguinte a fotografía de Xosé María Díaz Castro; pinta as letras de colores distintas; escribe o nome e os apelidos debaixo da foto”.

É igual quen fixo isto, quen o aprobou ou quen o difundiu, pero, ao noso entender, pouco ou nada aportan ao fomento da lingua e da cultura galega en infantil. Somos así, pero deben saber que non todo o que “se fai pola lingua galega” leva patente de corso didáctica. O único que nos tranquiliza é que, polo xeral, quen bota man destas actividades son aqueles que só “celebran” a lingua galega nese día.

Para quen queira ler, velaquí as nosas reflexións dos anos 2013, 2012, 2011 e 2010.
Día das Letras Galegas? (2010)

As Letras Galegas en infantil (2011)

Eu vou de galego, e ti? (2012)

Poemas galegos no Kartonlibro (2012)

“Palabras de mel” na escola (2012)

A tradución á lingua galega: a visita dun tradutor. (2013)

Lingua de regalicia (2013)

Ou todo canto temos publicado baixo a lapela “lingua galega”.

Tras isto, e vendo o que nos ofertan non temos nada que engadir. Ou ben non nos entenden ou ben non entendemos nós en que consiste a celebración co gallo de homenaxear aos que tanto fixeron pola nosa lingua e pola nosa cultura.

Os libros da merenda

Para nós, visitar a Feira do Libro de Compostela é unha tradición que tratamos de manter e de transmitirlle aos nosos pequenos, así, cando menos, dedicámoslle unha sesión. Certo é que cando volvemos -nos últimos anos- sempre repetimos o mesmo: agora as feiras do libro xa non cumpren a mesma función ca no pasado, -xa non son espazos expositivos de novidades, porque iso foi asumido polas redes-, sen embargo crean un ambiente festivo-floclórico-literario que sería unha mágoa que se perdera porque lle dan outra vidiña ás vilas nas que se celebran. O por que hai tan poucas casetas, ou por que están tan apoleiradas, ou por que contan con tan pouco espazo –nomeadamente as dedicadas ao público infantil- é algo que deberan analizar os seus organizadores, máxime cando hai sitio dabondo para facelo doutro xeito. Con todo iso, na visita deste ano, levantamos unha desas pequenas descubertas que sempre nos agradan: a recente liña infantil da editora Urco. Urco editora é un proxecto renovador, que “vén a encher un oco histórico no sistema literario galego: a publicación de literatura de fantasía, ciencia ficción e terror.” Levan por diante e como sinal de identidade o uso de licenzas Creative Commons para as traducións de textos sen dereitos; o traballo editorial baseado no software libre; o recoñecemento da participación no traballo de todos os colaboradores -así aparecen recoñecidos nos créditos do mesmo-; e a impresión en papel reciclado 100%. Paseniño están a se facer un lugar de seu no panorama editorial, con iniciativas novas e enxeñosas, sempre de baixo custe, coma a súa participación en Módicos –edicións de 9,90€- ou os Libriscos, petiscos literarios que se distribúen a modo de tapa en locais hostaleiros de Compostela.

Pois agora Urco editora abre unha liña infantil, que polo momento conta con: – A colección Os libros da merenda, “nutritivos coma un bocadillo, doces coma unha onza de chocolate, divertidos coma un ovo Kider e ao alcance de todos os petos (2,5€ na feira)”. Está integrada por: “Don Bento o porco fedorento”, “Fariñeiro, o burro larpeiro”, “Don Fiz, o repolo feliz”, “Xoana, a ra lacazana”, “Besteira, a cebola falangueira”, “Ramona, a cenoria sabichona”, “Clemente, o polo valente”, “Rosa, a vaca agarimosa”, “Eladia, a ovella sabia”, “Sinforoso, o can temeroso”, de Martinho Terrafría e Vladimir Zatonski. Curtos e divertidos contos rimados acompañados de sinxelas ilustracións (moi semellantes ao debuxo infantil), cun formato que mesmo permite levalos no peto a calquera sitio e sacalos en calquera momento para contar e botar unha gargallada. – “Salgadiña a estrela de Fisterra”, de Anxo Moure e Cristina Ouro. Unha creación do mesmo autor do (re)coñecido “Carballo con botas”, un libro comprometido ao tempo que cheo de sensibilidade, de valores e de lirismo.

Sabemos que estes non son bos tempos para a lírica, e que as editoras non están pasando pola súa mellor etapa, ao igual que lle acontece a case todos os cidadáns, emporiso valoramos iniciativas coma a de Urco editora, na que mozos militantes da lectura, da cultura e da edición, están buscando outras alternativas para que ninguén pase “necesidade” de ter un bo libro entre as mans.

Onde nacen as palabras

 

Jaume Plensa

Para unha actividade conxunta do noso centro, pedíronos que inventáramos unha palabra. Isto que inicialmente pode parecer sinxelo, logo descubrimos que non o é tanto. E menos con cativos de 5 anos.
Para inventar unha palabra primeiro hai que saber para que se quere empregar e segundo averiguar que non existe xa. Emporiso, cada unha das que nos propoñían os nenos/as, ao pouco descubríamos que estaba no dicionario. Tras varios intentos cambiamos de táctica.
Volvemos a comezar preguntándonos onde nacen as palabras, se caen das nubes, se saen das barrigas, se dos ovos, da terra, do mar ou das árbores. As respostas, “na boca”, “nos libros”, “na punta dos lapiseiros afiados”, “na cabeza dos escritores”…, non acabaron de convencer, ata que unha amiga nos dixo que “as palabras nacen dunha chispa que salta entre a cabeza e o corazón e sae pola boca”. O problema é que a nós ese día non nos saltaban chispas, así que tampouco puidemos inventar palabras.
Estábamos atrancados, ata que, como caído do ceo, Sandra nos trouxo o libro “Estrambólicos”, de José J. Letria, ilustrado por André Letria, publicado en La Fragatina en decembro de 2013.

Os estrambólicos son unhas estrañas criaturas multiformes que poden cambiar tanto o seu aspecto como o seu nome. Neste libro, preséntannos a dezaseis estrambólicos ao cubo, é dicir, 4.096 personaxes diferentes que adquiren distintas propiedades e unha identidade totalmente renovada con cada transformación. Defíneno coma un libro para experimentar coas formas e facer malabarismos coas palabras.
“Estrambólicos” retoma a idea de cortar a páxina en tres partes en cada unha das que se ve un anaco de corpo, un parágrafo que o define e unha sílaba. Así con cada movemento de anaco de folla xurde un novo personaxe, cun novo nome formado de tres sílabas e cunha nova definición.
Gustounos a idea para crear novas palabras. Colleremos unhas cantas palabras orixinais que conten con varias acepcións, dividirémolas e sacaremos novas combinacións.
Xa veremos o que isto dá de si; se paga a pena continuar ou deixar o xogo.
Cando menos xa nos fixo pensar un chisco.

Palabra poética e música: as cantigas do Pergamiño Vindel

Ondas do mar de Vigo,

non vistes o meu amigo?

Ai Deus, e virá cedo!

Ondas do mar levado,

non vistes o meu amado?

Ai Deus, e virá cedo!

Non vistes o meu amigo,

por quen eu suspiro?

Ai Deus, e virá cedo!

Non vistes o meu amado,

por quen paso gran coidado?

Ai Deus, e virá cedo!

……………………

Ai ondas que eu vin ver,

non me saberedes decer

por que tarda o meu amigo sen min?

Ai ondas que eu vin mirar,

non me saberedes contar

por que tarda meu amigo sen min?

Para o Día da Poesía que mellor galano que a edición en oito linguas das sete Cantigas de amigo do xograr galego Martin Codax recollidas no Pergamiño Vindel, xa que logo se trata das cantigas máis vellas que conservamos en lingua galega, podendo ser consideradas a raíz primixenia da nosa cultura, nas que música e palabra poética van da man.

Con motivo da celebración da aparición do Pergamiño Vindel, a Real Academia Galega, o Parlamento e a Xunta Galicia, agasállanos cunha edición conmemorativa, na que se recollen as cantigas, o Pergameo, e a interpretación musical que delas fai o Grupo de Música Antiga Martín Codax, titulada “Martin Codax. Bañarnos emos nas ondas! As sete cantigas / O Pergamiño Vindel”

Segundo nos explican no libro Xesús Alonso Montero, Henrique Monteagudo e Giuseppe Tavani, atopámonos perante unha descuberta singular que se lle debe ao libreiro e anticuario Pedro Vindel, quen, fai agora cen anos, mentres folleaba un códice de Cicerón, viu que estaba forrado cun pergamiño. Vindel sabía ben que moitos pergamiños medievais que se consideraban carentes de interese, eran empregados con moita frecuencia para serviren de forro para  códices. Cando o desprendeu atopouse cunha “folla de aproximadamente 34 por 45 centímetros, a catro columnas, en pulcra caligrafía gótica redonda, estaban transcritas  sete cantigas de amigo en galego, seis delas acompañadas da notación musical correspondente; no recanto superior esquerdo, en letras vermellas, líase o nome do autor: Martin Codax. Vindel deduciu axiña, sobre todo polo tipo de letra empregado, que se trataba dunha copia realizada a finais do século XIII ou primeiros do XIV.”

Como se di nesta fermosa edición “Non podemos, pois, máis ca congratularnos por esta feliz iniciativa, na que se dan a man a poesía e a música, e que culmina nun precioso volume, esplendidamente ilustrado con miniaturas elaboradas tamén no noso chan, naquel abraiante século XIII en que en Galicia, coa súa lingua propia, co seu xenio literario, coa súa música, co florecer da súa arquitectura, coas súas artes todas, se definía como unha cultura de seu, labrando un camiño de estrelas que irradiaba o seu brillo por todo o Occidente europeo.”

“Viaxe á semente”

O pasado venres tivo lugar o ingreso de Fina Casalderrey na Real Academia Galega. Como non podía ser doutro xeito, foi en Pontevedra, na vila á que ela tan vinculada está e que tan ben soubo arroupala neste fito na súa vida. Así se viu un Teatro Principal ateigado de académicos, personalidades, docentes, familiares e amigos que quixeron acompañala e mostrarlle o cariño e satisfacción que sentían pola súa chegada a esta institución. Unha das cousas que máis chamou a atención de moitos dos que alí estábamos era a variedade de xente  que acudiu: vellos e mozos, xentes das letras e outros que de seguro este sería o seu primeiro contacto coa RAG pero que todos coincidían en que coñecían a Fina. Isto é algo que consideramos de  moi importante, porque supón unha apertura, do que a autora nomeou como a Casa de Noso e do Noso.

Tralo saúdo, o presidente da RAG, Xesús Alonso Montero, sabedor de que estaba perante un público non habitual nestes actos, explicou como discorrería, así como recordou a vertente literaria da cidade na que se atopaba. De seguido, os dous académicos de máis recente ingreso foron buscar á escritora que, ata daquela, esperaba ás portas. Chegou con paso firme, ocupou a súa cadeira (deixada vacante por Xaime Isla Couto), e logo dirixiuse ao estrado para comezar un fermoso discurso que nos mantivo a todos engaiolados  ata o remate. O título xa era prometedor: “Viaxe á semente. Dende os refachos do corazón ata onde habita o imaxinario”.

Xa a inicio advertiu que quería pensar que non estaba alí nin por que vai cumprindo anos nin por ser muller, xa que logo, “ningún dos dous criterios lle parece un demérito, máis tampouco razón dabondo”.

A súa estimulante disertación estivo chea de mencións á escola. “Dado que unha parte importante da miña vida está na escola, préstame deixar un espazo para os lembrar, un a un, unha a unha, a todos aqueles ensinantes capaces de, con moi pouco, facer tanto, porque foron e son, entrega e resistencia, porque non cren na auga  bendita en cestas de vimbios. Ensinantes que, sen ventos favorables, seguen a remar con forza e, tal como poetiza Gabriel Celaya, anhelan que, cando un día estea a durmir a nosa propia barca, en barcas novas siga a nosa bandeira enarbolada; impedindo, así, que volvan aqueloutros tempos nos que mestras e mestres anónimos vivían baixo sospeita, sempre dispostos a dar unha derradeira lección.”

Pendentes das súas palabras seguimos un discurso brillante, sentido, cercano, macerado no corazón e no pensamento, dende a humildade como persoa, dende o bo facer de mestra, dende a paixón de escritora, dende a reivindicación de que a literatura para nenos e mozos (LIX) non é unha literatura menor, pois como ela mesma recordou citando a Neira Vilas en boca de Gumersindo, un dos personaxes de Xente no rodicio, “Os zocos para un neno levan menos pau pero dá máis traballo facelos”, así é Fina Casalderrey.

A RAG xa fixo accesibles os dous discursos, o da nova académica, e o de Rosario Álvarez Porto, secretaria da institución e encargada de darlle a resposta, ademais de  coñecida da infancia desde que foron ao instituto feminino de Pontevedra onde se empezou a tecer o fío invisible que neste día volvía a unir os seus camiños vitais.

Os ramos de flores que ao remate lle entregaron nenos e nenas de Pontevedra, viñeron a remarcar, aínda máis se cabe, o obxecto do discurso, así como o mérito da nova académica.

Parabéns Fina! sabemos que o lema que sinala o roteiro da Real Academia Galega: “Colligit, expurgat, innovat” – “”Recolle, depura e innova”- está a salvo contigo. O venres, unha vez máis e coma sempre, fuches ti.

Cristina Pato e Antía Cal en Trasalba mirando cara o futuro

O pasado domingo “peregrinamos” unha vez máis aos Chaos de Amoeiro, á terra e casa de D. Ramón Otero Pedrayo, o motivo non era outro que a entrega do Premio Trasalba a Cristina Pato.

Calquera que fora alá, pode entender que pola metade do camiño unha se pregunte que é o que nos leva a expoñernos a un sol de xustiza, a kilómetros de carretera, -de grande beleza-, pero finalmente kilómetros, xusto no último domingo de xuño, para nós o primeiro de vacacións. Pero estas dúbidas de inmediato se disipan cando nos incorporamos aos actos que se estaban a desenvolver. O primeiro deles, unha misa votiva, na que o recitado por parte do oficiante da “Oración” de Ramón Cabanillas, fainos conscientes de todo canto temos que agradecer do que nos rodea, profesemos a relixión que sexa ou mesmo ningunha. Deseguido imos camiñando cara o Pazo de Trasalba e alí recibidos polos sons de Queixume dos Pinos, imos entrando no auditorio no que terá lugar a entrega do premio.

A primeira e grata impresión é a de ver a dúas mulleres na mesa, a gaiteira homenaxeada e a Antía Cal, premiada do pasado ano, que viña a darlle o relevo. Acompañábaas o Presidente da Fundación, Víctor F. Freixanes, quen conducía o acto,  e mailo Presidente de Honra, Xesús Alonso Montero, actual presidente da RAG. Entre o público, moita familia, moitas amizades e moitas autoridades. Os medios deron cumprida información, porén nós o que queremos e transmitir as sensacións vividas nesa hora.

Dúas mulleres, unha moza moi nova, Cristina Pato, e outra nova de espírito e de afouteza pero de avanzada idade, Antía Cal. Dúas mulleres que malia todo o que as separa, coinciden en moitas cousas. As dúas souberon entender o que é Galicia, o que é ser galegas sentíndose orgullosas da súa lingua e da súa cultura, pero abríndose ao mundo. As dúas coñeceron a emigración e o vivir fóra de Galicia (que non é o mesmo), as dúas absorberon todo o que foron vendo polo mundo adiante enriquecéndose como persoas e como profesionais, sen renunciar nunca á súa identidade. As dúas saíron de aldeas pequenas de Galicia e o alí aprendido axudoulles a moverse en grandes urbes, manténdose sempre vinculadas ás súas raíces, á súa familia e á súa xente. Dúas grandes mulleres galegas intelixentes e carismáticas, que combinan maxistralmente esas dúas características tan nosas, sabendo ser rachadas ou coitadas cando cómpre.

Foi un auténtico pracer velas alí xuntas.

Da pianista, gaiteira, profesora ou emprendedora Cristina Pato non ousamos dicir nada, pois preferimos convidarvos a ler a extraordinaria laudatio feita por Pablo Sánchez Ferro coa que nos emocionou e engaiolou a todos os asistentes.

Cremos que coa entrega deste prestixiado galardón a unha persoa como Cristina Pato se inicia unha nova xeira en Trasalba, recoñecendo o mérito de tantos mozos e mozas que están abrindo Galicia ao mundo desde calquera ámbito.

Desde o actualizado web da Fundación Otero Pedrayo pódese acceder a toda a información así como ás pezas musicais dedicadas a Trasalba polo grupo Milladoiro no 2006, e agora por Cristina Pato no 2013. Asemade hai galerías fotográficas e moita información ao dispor dos visitantes.

Para rematar, dicir que recomendamos vivamente ler os libros que lles dedicou a Fundación a ambas as dúas: “Antía Cal. Sementar no futuro” e “Cristina Pato. Galicia no fol”, nos que amigos, familiares, estudosos, coñecidos ou colaboradores nos dan a súa particular visión sobre elas.

Se cadra, o vindeiro ano, na metade do camiño a Trasalba volveremos a preguntarnos que é o que se nos perdeu alá, e cando retornemos farémolo cargadas de enerxía e de entusiasmo como nas veces anteriores, convencidas de que o futuro de Galicia pasa pola súa apertura ao mundo deixando ese “ensimismamento” que tanto nos prexudica e tanto nos distancia das novas xeracións e dos novos tempos.

“A cociña dos Cunqueiro”

Torta de chicharrones. “A cociña dos Cunqueiro”. Fotografía de Soledad Felloza.

Asistimos á presentación do libro “A cociña dos Cunqueiro”, unha fermosa iniciativa da editorial Galaxia na que se escolmaron 80 receitas de cociña de entre as 2.300 que Elvira González-Seco foi anotando en dez cadernos que logo legou ao seu fillo César.

Deste acto deron debida conta os medios de comunicación, pero a nós houbo algunhas cousas que, como docentes chamaron a nosa atención e queremos compartir con quen nos segue:

1ª A coidada caligrafía e sistematicidade da compiladora. Nestes manuscritos da que foi esposa de Álvaro Cunqueiro, non só figuran receitas de cociña senón tamén outras fórmulas de todo tipo sobre consellos de beleza, coidados das crianzas ou da casa e recordatorios de carácter político ou relixioso.

Sobre eles vese que a autora volvía de cando en vez facendo anotacións á marxe, corrixindo ou puntuando. Así como di no limiar o crítico gastronómico Miguel Vila Pernas:

“Normalmente emprega un número para cualificalas, aparecendo moitas con puntuacións entre o 6 e o 10 e moi poucas por debaixo do 6. Noutros casos, moitos menos, o sistema de cualificación é con letras, aparecendo fundamentalmente B e MB, que interpretamos como Ben e Moi Ben. Incluso nalgún caso se mesturan os dous sistemas e algunha receita aparece cualificada como MB e ao lado un 9 ou un 10.”

Cando na presentación escoitamos isto, como mestras non puidemos reprimir un sorriso, pensando na marcaxe de por vida que nos fan as avaliacións escolares.

2ª Tomando como pretexto o legado de Elvira, Soledad Felloza, a fotógrafa dos pratos que recolle o libro, fixo unha sutil, elegante e firme reivindicación da silente labor da muller. Agora precisamente cando a cociña é un ámbito de prestixio no que os homes parecen destacar, cómpre recordar que tradicionalmente foron as mulleres as mantedoras da cociña galega, elaboradoras diarias de sustento, malabaristas coas economías familiares e creadoras orixinais con ingredientes ben humildes. O legado das mulleres na cociña cotiá, rica, sabedora, san e tanto ou máis gorentosa ca dos grandes chefs.

3ª Tampouco desaproveitamos a chiscadela entre Iago Castrillón o cociñeiro encargado da elaboración das receitas e o editor Víctor F. Freixanes, cando este confesou que non obtivera o resultado esperado coa champaña de amorodos, ao que Iago apostilou que  quen se enfronta a un libro de cociña ten que “saber ler sen facelo ao pé da letra”. Velaquí a competencia lectora en acción: nalgúns contextos e con algúns textos, ler non é interpretar de forma literal o que está escrito.

Para rematar, dicir que “A cociña dos Cunqueiro” é unha delicia de libro que esperamos entre nas casas galegas e se poña ao carón do seu irmán, “A cociña galega” de Álvaro Cunqueiro, xa un clásico nos fogares galegos.

A tradución á lingua galega: a visita dun tradutor

Nestes días grandes das letras parece que sempre se visibiliza máis aos que teñen por oficio a escrita, os escritores, pola súa grande achega á creación, á nutrición e á medra da lingua, pero case ninguén se lembra dos que se dedican a poñer en galego os textos que naceron noutras linguas.

Podería parecer algo complexo de entender para os nenos e nenas de infantil, pero sorprendéronos, coma sempre. Foi tan doado como poñer enriba das mesas libros que fomos atesourando nas nosas viaxes ou cos que nos teñen agasallado; así xuntamos publicacións en francés, inglés, italiano, portugués, alemán ou catalán, algúns dos cales recoñecían por estar xa traducidos ao galego e doutros facían anticipacións sobre os seus títulos axudados polas ilustracións.

Emporiso preguntámonos quen eran as persoas que se tomaban o traballo de traducilos ao galego ou ao castelán para que os puideramos ler.

Botamos man da axuda inestimable do amigo Xosé Antonio López Silva, docente, investigador do ILGA e tradutor -por riba, fillo dunha mestra de infantil- que lle explicou maxistralmente con exemplos en que consiste o oficio de tradutor.

Enganchounos a todos, felicitando na súa lingua de orixe a Rewda unha nena etíope que fala o galego de marabilla, e cantándolle o “Parabéns para ti” e “Happy birthday” foron entendendo como se expresa a mesma mensaxe nunha lingua ou noutra.

Deseguido viron as portadas dunha das obras traducida a máis linguas e dialectos (180), “O principiño”, coas que traballáramos nos días anteriores, así como con algúns fragmentos e vídeos do mesmo, tanto na lingua orixinal coma noutras. Como curiosidade dicir que as nenas nos seus debuxos reivindicaron a feminización desta figura universal, queren unha “Principiña”, que non princesa.

Logo leulles “Little Beauty”, de Anthony Browne, unha fermosa historia dun gorila que deprendeu a comunicarse coa lingua de signos e pide un amigo, polo que os seus gardiáns lle levan a un pequeno gatiño co que establece unha amizade por riba das diferenzas físicas, que nas ilustración nos remiten ao clásico King Kong.

En vista da versatilidade e coñecemento das linguas de Xosé Antonio, os nenos embaláronse e xa lle preguntaban como se dicían certas palabras noutros idiomas. El soubo saír airoso ata en xaponés ou chinés. Os tres irmáns que temos na aula, tiñan moita curiosidade por saber como se dicía “trillizos” noutras linguas.

Rematou a sesión cantándolles cancións en francés.

Con dous artigos on line ( I e II) sobre a tradución, vaia desde aquí a nosa particular homenaxe ás persoas que nos facilitan que poidamos ler en galego o escrito noutras linguas.

Coma sempre só nos queda agradecer a todas aquelas persoas que colaboran entusiastamente con nós, prestándonos libros, axudándonos, ou vindo á escola, como fixo Xosé Antonio López Silva. Grazas a todos e todas.

Lingua de regalicia

Galicia, nena e delicia,
con boca de piruleta
e lingua de regalicia.
Goza tanto coa xogueta
que anda a brincar moi coqueta
cantando o pasemisí
polas rúas do país.
Salta á corda na Coruña,
baila o trompo en Ferrol,
usa zancos en Ourense,
en Vigo tira ao brilé,
xoga ao marro en Santiago,
a estornela en Pontevedra,
en Lugo ao pano e ao aro.
Nos anos anteriores, insistimos na aridez para os nenos de infantil dos textos dos homenaxeados nas Letras Galegas, así como na necesidade de traballar coa lingua e coas letras cada un dos días do ano.
(Ver post do 2010, 2011 e 2012 con motivo da celebración das Letras Galegas.)
A nós a lingua danos para xogar, para gorentar, para ulir, para facer brincadeiras…, así escribimos palabras con regalicia a partir deste poema de Carlos Fontes que atopamos no libro “Poemas con piruleta” da editorial Galaxia.

Ver presentación.

Rosalía pequeniña

Poema “Paseniño”

Xa temos entre as mans a última publicación que trata de achegar a obra de Rosalía de Castro aos máis pequenos, que auguramos será de presenza obrigada na biblioteca de todos os centros escolares de educación infantil e primaria: “Rosalía pequeniña”, da editorial Galaxia, un libro CD, prologado por Begoña Caamaño, que recolle dez poemas musicados pola cantante Uxía.

Dicía Freixanes, o editor, na súa presentación que cada xeración le a Rosalía dun xeito distinto, e neste caso, a luz da contemporaneidade, faise unha reinterpretación musical dos seus textos e máis da imaxe da poetisa a través das fermosas ilustracións de Marina Seoane.

Esta Rosalía pequeniña pequeneira, que escribía na nosa fala, na voz de Uxía soñaba con ser pirata, era rebelde e rebuldeira, medio meiga medio fada, vestida de moitas cores, non cantaba nin as pombas nin as delicadas flores, senón que chamaba pola alborada.

Os 40 concertos programados nos centros de ensino, darán ocasión de falar desta grande, fermosa e necesaria iniciativa, que se enmarca dentro da conmemoración do 150 aniversario da publicación de “Cantares gallegos”.

Poema “A grasia non era moita”

Poema “Como chove miudiño”

Poema “Has de cantar”

50 carteis, 50 deseñadores, 50 escritores para 50 anos das Letras Galegas

O pasado ano, con motivo do 50 aniversario da celebración do Día das Letras Galegas, o Faro de Vigo xunto coa RAG, fixeron una publicación especial da “A volta ás letras en cincuenta días”, na que 50 deseñadores/as xunto con 50 escritores/as fan a súa interpretación do cartel de cada un dos homenaxeados no día grande da nosa lingua.

Nós temos unha desas publicacións, polo que nestes días expoñeremos os 50 carteis no centro no que traballamos para que así os nosos visitantes poidan deleitarse cunha visión moderna e cunha panorámica de a quen foron dedicados as Letras Galegas nestes 50 anos.

Para ver todos os carteis da publicación ou para descargar o arquivo pdf de cada un deles no web da RAG.

Para ilustrar esta entrada quixemos facelo co primeiro deles con texto de Teresa Moure e deseño de Danivx/D. Costa, o de 1963, cando se lle dedicou a Rosalía de Castro.

“O libro dos Reis Magos”

Agasalláronos con “O libro dos Reis Magos”, unha fermosa e orixinal iniciativa da Rede de Dinamización Lingüística para que os dirixentes de cada concello integrante da mesma, poidan ter ao seu dispor 25 discursos de benvida cos que recibir aos Reis Magos cando chegan nas cabalgatas da véspera.

Máis alá das soporíferas, oportunistas e panfletarias proclamas dalgúns mandatarios locais coas que aburren a nenos e maiores -que tan só os aturan por ver aos personaxes máis esperados ao longo do ano-, máis alá diso, hai outras maneiras de dirixirse ao publico enriquecendo o discurso con mensaxes cargadas de consignas positivas para coa nosa lingua, o galego. Esa é a intencionalidade desta publicación que foi enviada aos concellos galegos e que todos podemos ver na rede.

Con todo, é un libro que pode ser empregado máis veces que nese día concreto. Das arelas de 25 mulleres senlleiras na cultura galega sobre a nosa lingua pódese tirar en calquera momento do ano. Cómpre ler devagar porque hai contos, lendas, poemas, adiviñas, epístolas, escenas teatrais,  etc., nas que estas Raíñas Magas nos falan do vello tesouro que temos que custodiar, do noso idioma rexo e feiticeiro; da lingua das cantigas das coplas e refráns,  chea de palabras para aloumiñar, para contar contos e para cantar, con palabras esponxosas que agariman os oídos, para que nos medre a lingua e o sorriso; con palabras que recenden a choiva, saben a marmelada e brincan coa lúa  mentres soñan coa alborada.  Unha Galaxia de palabras, mesmo con algunhas perdidas ou en perigo de extinción.

Os Reis Magos, personaxes que transcenden o ámbito cultural no que foron concibidos sendo esperados hogano tanto polos crentes como polos non crentes, son un exemplo de respecto as tradicións para as novas xeracións, porén parécenos moi atinada esta alianza coa nosa lingua, entendéndoa como un galano gaioleiro que a todos ten que agradar porque, con el, pódese construír o que cadaquén queira: desexos, soños e ilusións.

Outro acerto da publicación é o cambio de visión: voces femininas para descursos tradicionalmente masculinos. Así, as fermosas ilustracións de Marina Seoane acompañan a escrita de Iolanda Castaño, Andrea Porto, Rosario Golmar, Celia Parra, Rosalía Morlán, Beatriz García, Oriana Méndez, María Solar, Lupe Gómez, Ledicia Costas, Helena Villar Janeiro, Elena Gallego, Ana Mª Fernández, Antía Otero, Eva Lozano, María Canosa, Inma López Silva, Fina Casalderrey, Dores Tembrás, Mercedes Queixas Zas, Clara do Roxo, Concha Blanco, Anxos Sumai, Paula Carballeira, Rosa Aneiros e Teresa González Costa.

Parabéns para a LIX

Case ao mesmo tempo chégannos dúas noticias relacionadas coa Literatura Infantil e Xuvenil (LIX) que nos enchen de ledicia; non son outras que o Premio Labor editorial cultural 2012 concedido polo Ministerio de Educación, Cultura e Deporte á editora Kalandraka, e maila candidatura de Fina Casalderrey para ocupar unha cadeira da Real Academia Galega (RAG).

Temos comentado en ocasións que nos nosos inicios profesionais apenas dispoñiamos de libros infantís de calidade en galego, de súpeto, cara finais dos 90, empezaron a vir pola escola os representantes de Kalandraka, xente sabedora de que o traía entre as mans eran auténticas xoias, de tal xeito que esperábamos con ansia a súa visita mensual. Deseñaron estratexias de marketing caseiro, pero daquela novidoso e efectivo, facían presentacións, acompañaban os seus libros con contacontos, ofrecíanos a posibilidade de coñecer aos autores e ilustradores …, en definitiva, ilusionáronos coa literatura infantil. Fixeron traducións doutras linguas, recuperaron obras poéticas esquecidas, déronlle un xiro á ilustración, ao formato e aos textos. Hai un antes e un despois de Kalandraka, sen que isto sexa un demérito para os que seguiron a súa estela. Logo xa veu todo o demais: premios, recoñecementos, outras linguas, outros países, outras editoras, apostas arriscadas aínda sabendo da súa escasa rendibilidade e outras iniciativas que podedes ver no seu blog. Kalandraka marcou un fito na LIX en Galicia que é de xustiza lle sexa recoñecido.

Hai certos sectores dentro dos escritores, editores, críticos e/ou expertos en literatura para quen a LIX é un xénero menor, “historias para nenos”, contos para pequenos, porén non consideran que estea á altura da “grande literatura”. Un erro de vulto. Non queremos dicir que sexa máis difícil escribir para nenos que para adultos, pero si que non é o mesmo; como mostra, abondan exemplos de grandes literatos que trataron de facer unha obra para o público infantil e o que saíu non merece nin sequera ser recordado. É diferente. Para escribir para os nenos/as hai que ter o que Alain Serres denomina espírito de infancia (ver vídeo), e ese don posúeo a pontevedresa Fina Casalderrey.

Fina que, como ela mesma nos conta na súa autobiografía no seu web, elixiu ser mestra tendo como alternativa ser costureira; deu os seus primeiros pasos profesionais na escola amparada por Avelino Pousa Antelo, amosando dende sempre un compromiso responsable coa lingua dos pais e co ensino, así nolo relataba na entrega dos pasados Premios Pedrón de Ouro. Persoa de fala pousada, serena e sabia, é unha das máximas expoñentes galegas no que a LIX se refire, sen deixar de ter en consideración os seus ensaios de carácter etnográfico, materiais didácticos, artigos de opinión e colaboracións varias, mesmo, e máis recentemente no eido do cinema, con curtametraxes como “Dúas letras”. Pero queremos salientar que a LIX é un dos ámbitos nos que a súa obra máis éxitos colleitou, sendo recoñecida con un gran número de premios entre outros o Premio Nacional de LIJ (1996), outros prestixiosos galardóns e mencións de honra como os White ravens ou a Lista de Honra do IBBY. Todo isto faina, ao noso entender, candidata idónea a ocupar na RAG a cadeira vacante deixada por Xaime Isla Couto. E na RAG deberían darlle cabida e recoñecemento ás persoas que tanto fan polo fomento da lectura en lingua galega desde a base, desde a infancia, desde a idade na que se lle sentan os alicerces aos que logo poden ser lectores, escritores, investigadores, pensadores, intelectuais, sociólogos, etnógrafos, lingüistas, filósofos, ensaístas e falantes en galego.

Alegrámonos porque cremos que os docentes temos moita parte neses recoñecementos e na actual consideración da LIX. Canto ás ventas non se pode comparar as compras que se fan desde os centros educativos coas compras individuais, agora ben, que un libro sexa lido nunha aula, recomendado nunha biblioteca escolar, é unha garantía de futuras ventas. Xeralmente, as familias confían no criterio docente e os nenos demandan aquilo que lles gustou cando a mestra llelo contou. Que a día de hoxe a LIX supoña o 25% da produción editorial en Galicia e o 30% das ventas non podería darse sen a conivencia dos profesionais da educación, emporiso dicimos que estes recoñecementos son motivo de alegría para todos e todas nós.

Como homenaxe, traemos aquí unha entrevista que lle fixeron a Fina Casalderrey para o blog de Kalandraka, con motivo da presentación da obra “Filla das ondas”, un álbum sobre a cidade de Pontevedra, traballo no que tanto a autora como a editora participaban.

Parabéns ás dúas e seguide dándonos “libros para soñar” e para “facernos cóxegas na pel da alma”.

A visita de Rosalía Morlán

Convidamos á poetisa Rosalía Morlán a vir á escola para falar cos admiradores dos seus poemas, os nenos e nenas. Aceptou de inmediato e nada máis dicírllelo ao noso alumnado, puxémonos a matinar sobre o que lle agasallaríamos como agradecemento pola súa atención. Coma sempre son do máis tallantes nas súas decisións, un poema é a súa suxestión. Eles non pensan no difícil que é facer un poema para unha persoa que os escribe a cotío.
Tras moitas voltas, acordamos facer un poema acróstico co nome a apelidos da autora. Pensando en como presentalo, primeiro falámoslle das letras capitulares, xa que cada un deles tería que iniciar un verso cunha letra das que forman parte do nome de Rosalía.
Resolta a cuestión do agasallo, poñémonos a preparar algunhas das preguntas que lle farán durante a visita, así como un cartel de benvida, cheo de estrelas de azucre e máis co poema acróstico.
Cando chega a poetisa -supervisora de enfermería no Hospital de Conxo-, xa os vai coñecer ao patio, alí é recibida como unha estrela famosa coñecida de sempre. Vén acompañada polo seu marido e polo vicepresidente da Fundación Xosé Neira Vilas, Luís Reimóndez. Os tres quedan gratamente sorprendidos da vida desta escola dedicada polo arquitecto Pedro de Llano á memoria de Don Gregorio, o inesquecible mestre de “A lingua das bolboretas”.
Xa na aula, explícanlle o cartel, e escoitan con atención as preguntas que lles fai Rosalía. Finalmente dilles que lles trouxo dous agasallos:
-O primeiro, un poema especialmente escrito para eles, pero escúsase, inacabado; deben buscarlle un título e rematalo. Xa o fan de inmediato.
-O segundo, como gustaran tanto do poema “Rebumbio no galiñeiro”, tráelles como recordo unha das galiñas, advertíndoos de que é máxica, polo que cada noite cambiará de sitio, e que poñan moito coidado en pechar portas e xanelas pois pode escapar.
-Un terceiro para a mestra, un marca páxinas feito por ela, con follas de árbores autóctonas e co poema manuscrito “Unha aldea especial”.
-Un cuarto para o centro, un exemplar de “Estrelas de azucre” dedicado.
Os nenos e nenas tamén lle teñen fan entrega de dous agasallos:
-O kartonlibro co poema acróstico. Ver presentación.

Rosalía Morlán

-Unha interpretación con música de cunca-culler.
Rosalía Morlán é unha desas persoas que as súas obras son un fiel reflexo da súa personalidade. Ao igual que os seus poemas, é unha muller afable, divertida, agarimosa, doce, intelixente, sinxela e con moi boa química cos nenos/as.
Vaia desde aquí o noso agradecemento, primeiro a quen nola deu a coñecer (a nai da alumna que nos agasallou cos seus libros), a propia poetisa por ser tan accesible e achegada, e aos seus acompañantes por facer desta mañá unha velada inesquecible.

Ver presentación.

Visita Rosalía Morlán

A sedución de Merlín

“… pois mentres fago os contos adoito esculcar con disimulo o meu auditorio, por ver se a historia elixida e o ton empregado son acaídos e evitar así que a xente se aborreza. Procuro fixarme especialmente en calquera mirada escéptica, calquera xesto de incredulidade que poida pór en perigo o éxito do meu labor,  pois aínda que a maior parte da audiencia sabe que case todas as historias son lendas fantásticas e irreais, non por iso deixan de querer escoitalas de xeito que soen o máis verosímiles posíbel, pois ninguén quere perder o tempo en ouvir contos que non crerían nin os máis cativos do lugar; e a maxia de contar reside niso: en crear a ilusión capaz de facernos sentir como certo aquilo que sabemos irreal.”

Quen así fala é o lendario Merlín, -o mago da epopea artúrica-, cando, aínda rapazolo lizgairo, antes de visitar a escola de sabios da illa de Ávalon se dedicou a percorrer as terras da Bretaña para coñecer as xentes, costumes e crenzas do que logo conformarían o seu soñado reino de Britania.

Como días atrás andábamos enleadas coa maneira de contarlle os contos aos nenos e nenas, esta pareceunos unha das mellores estratexias que vimos e atopámola mentres líamos a fermosa obra de Begoña Caamaño, “Morgana en Esmelle”, un libro deses que non abundan, dos que desde que os comezas xa non queres deixalo.

Con todo, sería inxusto facer esta soa mención desta revisión da lenda artúrica -con reminiscencias á obra de Cunqueiro e de Risco-, dándolle voz e protagonismo ás mulleres que sempre estiveron nun segundo plano -Morgana, Viviana, Xenebra, Igraine- como meros adobíos nas historias de Artur, Lancelot ou Merlín. En palabras da autora, un libro dende unha óptica feminista sen botar contra dos homes.

“Morgana en Esmelle” é un libro con múltiples lecturas, todas elas interesantes e complementarias, que dan pé a unha reflexión sobre a construción das identidades, dos pobos, das crenzas, do modelo de sociedade, mesmo sobre a propiedade e divulgación do coñecemento, e de como todo ilo, como feito humano, está mediado polas decisións, afectos e sentimentos dos implicados.

Como din na recensión editorial: “Unha novela que reescribe o mito cunha ollada contemporánea.”

Como imaxe de portada, tomaron a obra “A sedución de Merlín”, de Edward Burne-Jones, un prerrafaelista engaiolado polos romances medievais e o mito artúrico.

Eu vou de galego, e ti?

Poida que aínda non acontecera por mor da desfavorable situación económica, pero atrévome a augurar que, en non máis dun lustro, veremos por estas datas nos escaparates da tendas de adobíos infantís, disfraces de galegos e de galegas para participar nos actos das Letras Galegas.

Nestes días de festa das nosas letras, na televisión e na rede abundan reportaxes sobre as actividades organizadas nos centros escolares, nos concellos ou en asociacións diversas. Ben. Mágoa que se focalicen tan só nestas datas, pero hainas moi creativas e salientables.

Pola contra, tamén se aprecia unha tendencia, ao noso entender, perniciosa: aquela que fai ver que todo o relacionado coa lingua parece sacado dun museo con olor a naftalina. Vimos nenos disfrazados de aldeáns cos seus zocos e boinas, asociando involuntariamente a lingua ao patrimonio do pasado. Como se para falar galego tivéramos que volver ao arado de pau e ao reduto do pote na lareira. Poden pensar que isto non vai máis alá do anecdótico; pero é moito máis, é unha idea que vai calando no subconsciente colectivo e logo pasa o que pasa.

No ano 2004, todos os grupos parlamentarios asinaron un documento senlleiro, o “Plan xeral de normalización da lingua galega”, que xa na súa introdución insistía na necesidade de entender o galego como unha lingua viva, que sobreviviu durante séculos, entrando no novo milenio sendo maioritaria, e que “como un David fronte a Goliat, debe superar as dificultades e ser, a todos os efectos unha lingua máis na sociedade da información e do coñecemento.”Non parecía daquela que os problemas do galego foran de supervivencia, senón, máis ben de adaptación ao novo contexto social e cultural.

Detectábase nesta análise da situación do galego no ensino entre os puntos febles a castelanización das crianzas ao incorporarse ás escolas infantís; o rexeitamento dos mozos e mozas pola lingua por mor de asociala aos vellos da aldea; a excesiva focaxe da normalización arredor dos actos das Letras e doutras festas anuais de carácter etnográfico; a prioritaria atención nos centros aos contidos de carácter culturalista (revista, concursos de redacción, etc.), que limitan outras posibles actividades orientadas á transformación dos usos lingüísticos; en moitos casos, as actividades promovidas polos ENL (agora EDL) son de carácter cultural e extraescolar (magosto, maios, etc.), co que se reforza unha identificación contraproducente entre normalización e cultura etnográfica.

Instábase tamén daquela, aos medios de comunicación e industrias culturais a que proxectaran unha imaxe de modernidade que contribuíra a unha maior identificación do galego co mundo moderno; e acadar un modelo lingüístico que, mantendo os trazos patrimoniais do galego, dera unha imaxe da lingua acaída ás necesidades da vida moderna.

Ben, pois oito anos despois, seguimos na mesma, e o peor é que moitos responsables de que isto sexa así son persoas que se gaban de comprometidas coa lingua e coa cultura galega, tanto desde o ámbito educativo como desde o das industrias culturais e medios de comunicación.

Cómpre que aquelas persoas que nos consideramos comprometidas revisemos o que estamos a facer, para saber ben cara onde dirixir os nosos esforzos. De non facelo así, pode que dentro de poucos anos, o Día das Letras Galegas entre dentro do calendario de festexos no que están as festas medievais, as arribadas varias, as defensas de castelos ou fortalezas, invasións, etc. Todos disfrazados e ao rematar a esperar a vindeira ocasión para sacar o atrezzo.

Para ser galego ou galega hoxe, non fai falla vestirse de aldeán, nin de pailán, nin de Rosalía, nin de Castelao; ten que estar dentro da normalidade da vida cotiá de cada un de nós, da nosa maneira de vivir e de relacionarnos. Ser galego ou galega é estar vivo, non precisa de sacar un día as alfaias do mausoleo.

Poemas galegos no Kartonlibro

Cando fixemos o Kartonlibro acordamos que o encheríamos daqueles poemas galegos que máis nos gustaron ao longo dos tres anos que permanecemos xuntos; sería un recordo das poesías lidas na escola infantil para conservar e ler con gusto na casa na compaña da súa familia.

Esta foi a escolma:

–Rebumbio no galiñeiro, de Rosalía Morlán.

–Cantiga do mazarico, de Emilio Pita.

–Neniña, de Xosé María Álvarez Blázquez.

–Canción das tres cucharas, de Luís Pimentel.

–A lingua, de Helena Villar e Xesús Rábade.

–Canción para que un neno durma, de Xulio López Valcarcel.

–Arco da vella, de Manuel María.

–Tanto te escondiche, sol, de Antonio Noriega Varela.

–As froliñas dos toxos, de Antonio Noriega Varela.

–No país das bolboretas, de Antonio García Teijeiro.

–A araña tece, de Anisia Miranda.

–No bicarelo do bico do brelo e Canta o cuco, de Uxío Novoneyra.

Tomámolas de libros como:

“O que ben che quer”, de Xosé María Álvarez Blazquez en OQO Editora, 2008.

 “Estrelas de azucre”, de Rosalía Morlán en Edicións Fervenza, 2012.

“O libro dos cen poemas. Antoloxía da poesía infantil galega”, de Xosé María Álvarez Cáccamo en Espiral Maior, 2002.

“Antoloxía da poesía galega para nenos”, de Celia Ruíz Ibáñez en Susaeta, 2000.

“Curros Enríquez para nenos”, de Xesús Alonso Montero en Ediciones de la Torre, 1988.

“Aire sonoro”, de Antonio García Teijeiro en Ir Indo, 2001.

“Bolboretas no papel”, de Antonio García Teijeiro en Tambre, 2008.

“Os nosos versos”, de Antonio García Teijeiro en Xerais, 2012.

Ao traballo de copia dos poemas e ilustración dos mesmos, hai que engadirlle o da comprensión da linguaxe metafórica, dos símiles, das rimas, da estrutura en estrofas en versos, da apreciación da beleza do cotián, da dozura da nosa lingua, do que é propio dos galegos, e moitas outras cuestións que foron xurdindo arredor de cada unha das poesías seleccionadas.

Para nós un traballo sobre a lingua e a cultura galega sobre textos do gusto dos nenos e nenas, a mellor homenaxe que se lle pode facer ás nosas letras, sen meter con calzador en infantil a obra de autores homenaxeados no Día das Letras Galegas (este xa é o terceiro ano que porfiamos co mesmo), de xeito que non lles deixan ningunha pegada no seu recordo.

Ver presentación e poemas.

Poemas galegos_Kartonlibro

“Palabras de mel” na escola

A LINGUA

Chegou unha nena labrega

coa boca cargada de mel

á porta pechada da escola

e non llo quixeron coller.

Dicía:
laranxa,

paxel,

pelouro,

árbore,

tixola,

trepia,

perixel.

Volveu a meniña prá casa

coa boca amarguexa de fel.

¡Coitado o meniño galego,

Se o mestre non fala como el! 

                   Helena Villar e Xesús Rábade

Quixemos incluír este poema no Kartonlibro, porque malia que precisa dunha explicación da linguaxe metafórica, tamén cremos necesario darlle a coñecer ao noso alumnado que a lingua galega  non sempre foi admitida na escola. Fíxose preciso aclararlles a razón de boca de mel, palabras de mel debido a dozura da pronuncia galega; foi doado facérllelo ver a través da comparación co son doutras linguas (alemán, xaponés…). Logo, devagariño, repetímolas en varias ocasións para aprezar o seu doce.

Como a eles -afortunadamente- lles parece imposible que a esa nena non lle deixaran entrar á escola coas súas palabras de mel; como homenaxe e representación simbólica de que a lingua galega si pode pasar a porta da nosa escola, enchemos a entrada de palabras galegas; mesmo levaron dicionarios para buscalas ben lindas. É un xesto, non máis ca un simbolismo, que ao noso entender, gaña sentido en conmemoracións arredor da lingua, como a da vindeira semana.

 Este poema de Helena Villar e Xesús Rábade, de “Cantan os nenos“, publicada en 1983, forma parte da “Antoloxía da poesía infantil galega. O libro dos cen poemas“, realizada por Xosé María Álvarez Cáccamo para Espiral Maior en 2002. Recóllense poemas populares e tradicionais, así como outros dun total de 42 autores galegos, desde os clásicos aos contemporáneos. Completase cun capítulo de actividades arredor de 15 poemas que a modo de exemplo tratan de mostrar como traballar a oralidade e a expresión creativa.

Ver presentación.

Lingua de mel

Cantiga do mazarico

“Cantiga do mazarico” de Emilio Pita, é outro dos poemas que integra o Kartonlibro. Neste caso, a máis de escoitalo e memorizalo, tamén puidemos velo grazas á interesante iniciativa da editorial Espiral Maior, que coa súa colección Lúa lueira-Poesía para nenos e nenas, nos quere ofrecer unha serie de libros dedicados a un poema que destaca pola súa linguaxe, rima e musicalidade para os máis pequenos. Xa coñecíamos “Parece unha rosa” que nos deu pé a un fermoso traballo; agora tocoulle a quenda a “Cantiga do mazarico”, igual ca o anterior, magnificamente ilustrado por Isabel Pintado. Cómpre salientar estas apostas editoriais, que perseguen achegar a lingua e a cultura popular aos nenos. Reparen en que non é o mesmo recitarlles un poema, do que poden perder o sentido/significado dalgunha palabra, ca amosarlle as imaxes que ilustran cada un dos versos que o compoñen. O noso agradecemento e parabéns. Esperamos que sigan a colección, tal e como anticipaba M.A. Fernán-Vello, o seu director, no momento da presentación.

Posteriormente, houbo moito interese na clase por coñecer máis sobre o mazarico, o seu canto, a súa forma de vida, doutros nomes polos que se lle coñece, etc. Así descubrimos outras moitas cantigas populares sobre esta ave recollidas en Orella Pendella, como xogo para eliminar ou elixir a alguén.

Canción das tres cucharas

Tac, tac, tac
cuchara de pau
cunca de madeira
o meu neno
está na lareira.

Tin, tin, tin
cuchara de prata
cunca do pazo
o meu neno
está no regazo.

Ton, ton, ton
cuchara de ouro
cunca de cristal
o meu neno
é príncipe real.

Pimentel, Luís (1989) Poesía galega (Vigo: Edicións Xerais)

“Canción das tres cucharas” de Luís Pimentel, é a primeira poesía que incluímos no Kartonlibro “Poemas Galegos”.
Descubrímola grazas á escolma que fixo Antonio García Teijeiro para a editorial Anaya en “Os nosos versos” no que recompila obras achegadas aos gustos dos nenos dunha ducia de autores galegos.
Pareceunos de tal potencialidade musical que lle pedimos a cada neno que trouxera unha cunca e unha culler, e así pasamos bos anacos descubrindo os distintos sons que podíamos producir co mesmos instrumentos; as variacións de ton e de altura segundo o material do que estiveran feitos.
Máis tarde coñecemos unha interpretación de Abe Rábade do poema, que forma parte do CD “Aloumiños de seda” editado pola Dirección Xeral de Política Lingüística no 2008, e que puidemos escoitar tanto no web do artista como en Son de Poetas.

A Trabe de ouro

O discurso de ingreso de Henrique Monteagudo na RAG foi deses que lle quedan a un gravados na memoria e que de cando en vez se volve sobre eles, para así poder apreciar mellor o seu peso para a sociedade e cultura galega. E isto non é algo que aconteza todos os días, malia que non fallan oradores ou conferenciantes. Foi unha vigorosa, clara e valente posta enriba da mesa do que temos entre as nosas mans, o futuro da lingua de Galicia.

Igual de memorable foi para nós, o discurso, tamén de ingreso na RAG, de Víctor F. Freixanes, “Desafíos para un novo século. Entre a Trabe de Ouro e a Paxariña de Armenteira”, que onte volvemos a ler de novo, e, malia que xa transcorreron oito anos, sentimos de plena vixencia e actualidade.

Mesmo se podería dicir que sendo dous discursos totalmente distintos, tanto no tema coma no estilo, comparten o enfoque de mirar cara o futuro, facéndolle fronte aos problemas actuais e deixándose de ensoñacións que non conducen a nada máis ca fantasías.

Trataba Freixanes nese ensaio de como enfrontar a encrucillada na que se atopaba a cultura galega (todas en xeral) no cambio de século e das nosas responsabilidades como galegos para non perder os nosos sinais de identidade.

¿Como enfrontar este novo tempo, esta nova modernidade (en termos históricos) dende a nosa identidade concreta de galegos? ¿Que posibilidades ten a lingua nosa nesta nova realidade que nos condiciona e se nos impón? ¿Que  concepto novo de cultura podemos desenvolver neste marco de relacións globais, transnacionais, instalados no discurso dos novos mercados, as novas relacións entre os pobos e os individuos? A globalización é un feito histórico, non algo conxuntural, nin circunstancial, sobre o que se nos pida opinión e que poidamos aceptar ou rexeitar. Igual que a luz eléctrica. Igual e as novas formas da economía, o transporte ou a medicina. Está aquí. É a nova escritura da Historia. Diante do feito cultural, que é un feito de identidade individual e colectiva, caben dúas posicións: a conservacionista e a activa. A conservacionista, bastante común entre nós, caracterizase por xogar á defensiva, preocupados (alarmados) polo que sen dúbida podemos perder: as vellas marcas da tradición, acaso tamén a lingua. É o que algúns denominamos a posición Medulio, ou de museo, instalada na resistencia e, no mellor dos casos, no proteccionismo. Virados cara atrás, asistimos decote á sensación frustrante e desesperanzada da progresiva perda da identidade, que é a perda da identidade dos nosos avós, derradeiros restos da memoria tradicional, tal que administrásemos o final dun xigantesco naufraxio. A súa expresión máis visible é o pesimismo e a melancolía.  A outra postura, na miña opinión a única viable, é  exactamente a contraria: virados cara ao futuro, afrontados aos retos do novo tempo, aínda a risco de trabucármonos, ou de fracasar, queremos seguir escribindo a nosa historia. Dicía o poeta Eliot que ao ser humano pertence a vontade do intento. Ou a cultura galega aprende a convivir coa nova realidade, potenciando as súas posibilidades, profundizando nos seus recursos, renovando o que necesite renovación, abríndose ao discurso da profesionalización e a competitividade, a información e o coñecemento, un novo capital humano en definitiva, capaz  de xerar respostas ás demandas novas que o século presenta, coma os nosos avós fixeron no seu momento, ou dificilmente sobreviviremos.

Esa tensión histórica, esa encrucillada vital remitiuno a dous relatos xa clásicos:

-A Trabe de Ouro e a Trabe de Alcatrán, no que a modo de metáfora, a Trabe de Ouro sería o valor do coñecemento, e a Trabe de Alcatrán representaría o risco consubstancial á acción de coñecer.

-A Paxariña de Armenteira, que complementa o anterior porque é a outra actitude: a entrega consentida, abandonada á vontade dunha entidade superior que nos acolle e gratifica, sen pedirnos nada a cambio. O problema radica nesa perda de vontade, de autoridade: A contemplación divina, o abandono feliz ao canto da paxariña ten un prezo. Outros están alí. O mundo deixou de ser noso. Outros mandan na casa que un día construiramos para os nosos fillos.

A Trabe de Ouro é outra cousa. Esixe risco, preparación, estudo, coñecemento. O futuro é un proxecto en construción, implica a vontade  de querer construílo: planificación, ambición, esixencia crítica, conscientes de que podemos fracasar, porque o fracaso, como dixemos, forma parte da posibilidade de éxito, mais sabedores tamén de que se non nos determinamos a asumir o risco, se non nos dotamos dos recursos e dos coñecementos necesarios para explorar o camiño, dificilmente haberá sitio para nós no novo espazo global ao que nos enfrontamos, esa nova modernidade, configuración dos novos tempos, se cadra chea de perigos, mais tamén de oportunidades. O futuro esixe esforzo, consciencia do que podemos perder, mais vontade tamén para asumir o desafío, seguridade en nós mesmos, aínda sabendo que no tránsito, na aventura de vivir, podemos ser expulsados do Paraíso. 

Daquela, xa dicía Freixanes que fronte ao monolinguismo idealista, fronte ao bilinguismo insuficiente, había que dar paso a un multilingüísmo activo.

Para ler devagar, para aplicar con decisión (á lingua, á cultura, e mesmo se queremos á educación ou á escola),  mirando cara adiante, deixando a melancolía atrás.

Facer país co idioma

O primeiro que ensina a sociolingüística é que as linguas non son cousas concretas e fixas que a meirande parte da xente tende a crer a maior parte do tempo, adoito confundida por metáforas tan cómodas canto a enganosas nin son organismos que nacen, crecen, madurecen, decaen e morren, nin son axentes ou pacientes de contactos, conflitos, opresións e abusos; tampouco son titulares de ningunha clase de dereitos. As que nacen, viven e morren son as persoas que falan as linguas, igual que as que entran en contacto e conflito, as que cometen ou padecen os abusos son esas persoas e os grupos sociais de distinto tipo que elas configuran. Esas mesmas persoas e grupos, e non as linguas, son tamén os titulares dos dereitos lingüísticos, se tal cousa houber.

Por tanto, o galego e o castelán non están en contacto nin en conflito. O castelán non está superposto ao galego, nin o galego subordinado ao castelán. Somos as persoas que falamos e escribimos un, ou outro, ou os dous idiomas e os grupos sociais formados por esas persoas, que nos identificamos con e a través do un, ou dos dous idiomas, as e os que estamos en contacto ou en conflito, e tamén somo nós as e os que nos podemos atopar por causa do idioma (pero raramente por causa del) en situación de superioridade ou inferioridade, de privilexio ou de marxinación, de convivencia ou de conflito. Digámolo de vez, e queda dito para sempre deica o final do texto que agora comeza: cando aquí tratemos de idiomas, nunca ou raramente imos tratar dunhas entidades abstractas e evanescentes, dotadas de non s sabe cales atributos; imos referirnos máis ben aos grupos formados por persoas de carne e óso que os falan e escriben, que os oen e os len, que se identifican con un, co outro e/ou cos dous (ou máis), imos tratar das persoas que traballan, actúan, enredan, latrican, monologan, negocian, gaban, agariman, aldraxan ou fan o amor con eles, con eles pensan o mundo que as rodea e fantasean mundos de ensoñación, imos falar das xentes que os constrúen, deconstrúen e reconstrúen sen vagar, todos os días e todas as noites a todas as horas.

Dito o devandito, botaremos a singrar o navío.

Con este aceno ás súas raíces mariñeiras, o muradán Henrique Monteagudo, botou onte a andar o seu discurso de ingreso na Real Academia Galega, “Facer país co idioma. Sentido da normalización lingüística”. Sendo como é, un home de consenso cunha visión optimista e de futuro da lingua, no que malia todo, non escatimou tempo en disertar sobre a situación actual da lingua de Galicia e da normalización, partindo desde a lei de 1983, seguindo polos “retortos vieiros” polos que discorreu,  ata as falacias coas que se enreda hoxe á sociedade facéndolles crer que os dereitos lingüísticos son individuais.

Asemade fixo tres esclarecementos ao seu entender fundamentais para comprender a súa tese sobre o vencello necesario entre normalización do galego e construción nacional de Galicia: a) o (auto)recoñecemento de Galicia como nacionalidade non implica necesariamente unha opción a favor da súa independencia; b) a normalización lingüística non é sinónimo ou eufemismo do monolingüísmo social, polo tanto, o recoñecemento do galego como lingua nacional non supón mingua ningunha dos dereitos dos galegos castelán falantes; c) considera un anacronismo  enarborar hoxe un proxecto nacional na Europa do século XXI. Porén, vincula a normalización lingüística á innovación, non a restauración.

Cunha linguaxe sinxela, chea de xiros e expresións que o remiten á súa terra, o sociolingüísta  foi debullando unha disertación na que tocou a crise do proceso de normalización lingüística, o cambio lingüístico, o bilingüismo, as razóns polas que a xente cambia de lingua, a liberdade vs. a necesidade, a ruptura da cadea de transmisión da lingua, as políticas lingüísticas de facto e de iure,  o discurso neoliberal e a falacia da liberdade lingüística.

Rematou cun dito muradán, “Estamos pasando o leste”, e concluíu: “temos dereito ao desalento, pero coa única condición de que saibamos soerguernos, coller rumbo e gañar novo pulo.”

O seu discurso foi agarimosamente respondido por Rosario Álvarez Blanco, que salientou a súa enorme capacidade de traballo e o seu talante integrador sempre aberto ao diálogo e á colaboración, sendo quen de antepoñer o interese social común aos pequenos problemas, ás diferenzas ideolóxicas e ás apetencias persoais.

Trala presentación dos méritos que levan a Monteagudo a ocupar una cadeira na RAG, a académica pechou cun decálogo: 1º) non aceptar a progresiva minusvaloración social do galego; 2º) asumir que as políticas de reversión da substitución lingüística son viables; 3º) insistir na necesidade dunha política lingüística programada; 4º) aceptar que somos as persoas as que entramos en conflito, non as linguas; 5º) desenmascarar a falacia da liberdade lingüística; 6º) facer compatible o dereito lingüístico cunha realidade social que non é de monolingüísmo; 7º) proclamar o valor e a importancia do noso capital lingüístico; 8º) recoñecer que a normalización do galego interesa a todos; 9º) asumir sen reparos a posición do galego na sociedade de hoxe; 10º) recordar que o da normalización lingüística é un camiño aberto, con retortos vieiros polos que transitar xuntos, nun esforzo común de aprendizaxe continuo, con afán construtivo. Como corolario, rematou dicindo que non aceptemos a uniformización, nin moito menos que toleremos que se nos presente como un avance da humanidade a perda da diversidade cultural e lingüística.

Esperamos que en breve se poida dispor dos dous discursos en formato electrónico, pois consideramos que se converterán nun documento de referencia e de consulta para todas aquelas persoas que coincidimos co alí exposto. Desde aquí unha ligazón a unha edición, en palabras do autor en “dabondo cativa”, pero que permite lelo enteiro.

Foi para nós unha grande ocasión estar presentes no acto de ingreso de Henrique Monteagudo, co que, a máis doutras moitas cousas, amizades, feitos e pensamentos, nos une o amor e o respecto polas nosas linguas, malia que soñemos en galego.

Os camiños do entusiasmo

Esta fin de semana participamos nas I Xornadas de Literatura e Ensino que se centraban en “A literatura galega nas aulas: os camiños do entusiasmo”, unha coidada actividade formativa organizada pola Asociación de Escritores en Lingua Galega e a ASPG.

Resultounos estraño que case a  totalidade dos asistentes eran do ensino secundario, ou mellor dito, que non houbese profesorado de infantil e primaria. Cuestión de clixés; poida que no canto de Literatura e Ensino, se entendera Ensino da Literatura, que non é o mesmo. Unha mágoa, porque pagou a pena, e todos nós atoparíamos temas de interese.

Cun cartel de luxo fóronse abordando temas que nos preocupan a todos e a todas: a LIX galega nas aulas do século XXI pasando pola poesía, o teatro, a literatura de tradición oral, o álbum, a BD e a novela gráfica; case todos eles expostos por recoñecidos autores deses xéneros literarios.

En vindeiras entradas iremos apuntando algunha das cuestións alí expostas, malia que non nos podemos resistir a adiantar que coincidindo todos os poñentes na necesidade da lectura dos distintos xéneros, debatendo sobre se centrarse nos clásicos ou inclinarse máis aos gustos dos rapaces, sobre se hai literaturas con maiúsculas e minúsculas – con continuas referencias a dous artigos recentes: E por que non vos deixades de cinismos e dicides LIXo? de S. Jaureguizar e Ler ou non de María do Cebreiro-; quen, para nós deu coa clave foi Xabier P. Docampo, preguntando: para que ler e que é o que nos dá a lectura aos individuos que non nos dá ningunha outra actividade. Ahí radica a cuestión, xa que logo, aínda hai quen non sabe por que hai que inculcarlles aos nenos, nenas, mozos e mozas o gusto por ler.

Daremos conta.

Unha reflexión: ás persoas que xa levamos uns cantos anos nisto é difícil que nos conten algo novo nos cursos dirixidos única e exclusivamente á educación infantil; en troques, poden resultarnos moi enriquecedoras outras miradas desde distintos ángulos, con distintas ópticas, con outros profesionais, pois é unha maneira de abrirse dun ámbito no que ás veces tamén resulta asfixiante estar escoitando falar sempre do mesmo. O/A profesional de infantil xa saberá sacarlle proveito a novos alentos de aire fresco.

A palabra exacta

Pasada a sobresaturación das Letras Galegas quixemos ler a biografía de Lois Pereiro que nos regalou unha amiga.

“A palabra exacta”, é un magnífico achegamento do tamén morfortino, Antón Lopo, ao poeta, desde a mirada de quen o quixo, de quen o respectou e de quen o comprendeu antes de ser obxecto de todo tipo de homenaxes –que el mesmo e mailos seus achegados rexeitarían.

A través das conversas mantidas coa súa nai, irmáns, parella, amigos e compañeiros Antón Lopo configura unha biografía novelada que se le deseguido, e remata cunha entrevista non realizada ao propio Lois que non defrauda; Antón Lopo métese de tal xeito na pel de Lois Pereiro que atina coas mesmas palabras exactas coas que este respondería.

Para facer de boca, unha resposta desa entrevista ficticia: “A miña elección do galego foi estética: non a podo concibir baseada nun compromiso ideolóxico, que resulta evidente pola súa situación non normalizada: Escribir en galego é en por si, un compromiso. Eu formaba parte dunha cultura con lingua propia para expresarse e non dramaticei coa marxinación desa cultura e desa lingua. Non me correspondía: eu intentaba crear. A nosa lingua tiña que ser reconstruída e nunca fun alleo ao mundo no que vivía.”

Non cambiou a nosa opinión canto ás actividades que se están desenvolvendo nos centros de infantil para conmemorar as nosas letras –tampouco era esa a pretensión-, pero aportounos unha visión alonxada dos tópicos que circularon semanas atrás sobre o autor.

Cómpre reservarlle un tempo devagar no verán pois esta lectura axudaranos a coñecer o contexto social e cultural no que agromaron moitos dos que hoxe son persoeiros senlleiros da nosa cultura.

As Letras Galegas en Infantil

Supoño que moitas das persoas que len este blog recordarán dos seus tempos estudantís algunha das situacións que seguen:

-As lecturas que nos recomendaban no instituto –grandes obras da literatura- eran máis acordes cos gustos do profesorado ca cos intereses do alumnado; sempre tiven a sospeita que algunhas nin sequera lle gustaban a eles. Ben é certo que non había as posibilidades actuais canto á literatura xuvenil, pero, nunha elevada porcentaxe, escorrentaron a moitos adolescentes do gusto por ler.

-Na materia de Literatura, copiábamos ao ditado algo do estilo de “Juan Ramón Jiménez, Premio Nobel de Literatura, nació en Moguer en 1881 y murió en Puerto Rico en 1958. Casado con Zenobia de Campubrí. Autor de “Platero y yo”…”, para logo ter que memorizar e repetir por escrito o día do exame. Grandes coñecementos os que adquiríamos canto á literatura!. Daquela facíase así…

A día de hoxe, todos/as somos conscientes do nulo valor desas actuacións de fomento do hábito lector e do coñecemento da literatura e das distintas manifestación literarias. Porén, como é posible que sigamos a facer o mesmo?

Levo tempo porfiando que os autores homenaxeados no Día das Letras Galegas non son os máis adecuados para achegar ao noso alumnado á lingua e cultura galega, ás nosas letras, porque ningún deles –ata o de agora- traballou pensando no público infantil. Entón só caben dúas posibilidades: ou estou totalmente equivocada ou estase facendo mal.

Agora vexo versións “modernas” do que eu vivín nos meus tempos de estudante: actividades en formato Java Clic, en LIM o Hot Potatoes, facéndolle saber aos nenos e nenas de 3, 4 e 5 anos que o pai de Lois Pereiro era cristaleiro, que pola súa vila pasaba o tren e que o seu apelido nos recorda a unha árbore froiteira. Tamén hai historias coma “O pequeno Lois Pereiro” ao estilo de “El pequeño Picasso” ou “El pequeño Miró” que rematan con crebacabezas e sopas de letras para comprobar que os rapaces saben distinguir Monforte de Mondoñedo, cousa importante para o obxectivo que estamos a perseguir! A máis de adquirir destreza no uso do ordenador –nenos e profes-, non son quen de ver a grande achega destas actividades á nosa lingua, ás nosas letras, á nosa cultura que se trata de visibilizar nesta celebración para respectala e mantela viva.

Da miña experiencia persoal sei que, malia todo, fíxenme lectora porque os meus pais –fieis á idea de que ler é a maneira de abrirse ao mundo- me deixaron ler o que me gustaba: libros que falaban de nenos/mozos coma min, libros que entendía o que me dicían, libros que me facían deixar outras cousas para saber como remataban…, serían de boa ou mala calidade literaria, pero espertáronme as ganas de ler. O primeiro libro que lin en galego foi “Memorias dun neno labrego”, gustoume a tolear porque entendía o que dicía, a súa linguaxe érame coñecida, do que falaba érame próximo tanto polo contexto –a aldea- como polas inquedanzas do protagonista. Logo lin outros moitos que non me gustaron, pero non me fixeron desistir da idea de ler porque xa descubrira que había libros bos, xa me picara o verme; sería cuestión de insistir, tiña que atopalos.

Sei de certo que o que acabo de relatar é similar ao que lle aconteceu a moitas persoas, entón cabe preguntarse que é o que nos leva a repetir co noso alumnado o que non deu bos resultados con nós? Facémolo porque vén marcado pola normativa?, polo noso compromiso coa cultura galega?, onde se nos di que hai que facelo así? Ningún mestre de infantil lle daría aos cativos un crebacabezas de mil pezas; ben saben que para que entendan como se fai e que non se desanimen hai que comezar polos de catro ou seis –mesmo con modelo- e logo pouco a pouco ir incrementando o nivel de complexidade; sabemos moito de autoestima. Calquera mestre de infantil sabe que lle deben proporcionar ao alumnado experiencias significativas para que produzan aprendizaxes significativas; sabemos moito de pedagoxía  e de didáctica. Calquera mestre sabe–non fai falla ser mestre para sabelo-, que na educación infantil hai que ir do máis achegado aos rapaces ao máis alonxado, acompañándoos e dándolle unha marxe de autonomía; sabemos moito da andamiaxe cognitiva. E logo, como é posible que fagamos o que estamos a facer?

Festexemos todos os días as nosas letras galegas. Leámoslle ao noso alumnado libros feitos para eles polos excelentes escritores/as, ilustradores/as e editores galegos; feitos coa intención de chegar ao público infantil, nos que se lle fala con palabras que entenden de temas que coñecen. Descubrámoslle a riqueza do noso vocabulario, das palabras que só existen en galego. Amosémoslle os nomes galegos dalgúns compañeiros e compañeiras. Fagámoslle ver que se poden tecer as palabras facéndolle lucir toda a súa beleza para nos producir todo tipo de sensacións. Gocemos todos os días coa lingua galega. Falémoslle en galego. É a mellor maneira de celebralo.

Se isto se fai ben, tede por seguro que entenderán a obra –e a vida- de Lois Pereiro e de tantos galegos e galegas que traballaron arreo polas nosas letras, malia que non tiveran como público obxectivo aos nenos e nenas de infantil.

Nota: diría o mesmo se estivésemos a falar das letras españolas, das letras europeas ou das letras universais; este ano concedéronlle o Nobel de Literatura a Vargas Llosa e non sei de ninguén que lle lera ao seu alumnado de infantil a súa obra ou lle contara a súa vida.

Lingua materna

Ás veces hai que coincidir con Nicholas Carr; é certo, na rede, máis do que quixéramos, movémonos nun nivel superficial; flúe a información polas redes sociais, vai dun noutro, e finalmente en que repercute isto?, en coñecemento non, e en cambio de escala de valores tampouco.

O 21 de febreiro é o Día Internacional da Lingua Materna, –a lingua da nai, a primeira lingua que se adquire, a lingua que se coñece mellor, Emilia Ferreiro suxería chamarlle lingua de berce-, por Internet circula a Declaración da UNESCO, os carteis, a carta da súa directora dicindo que as tecnoloxías son especialmente útiles para fomentar as linguas maternas. E que máis?, pode que cheguen a millóns de internautas, e despois diso, que?, variará a valoración social de moitas das linguas maternas? Xestos; ás veces todo se reduce aos xestos grandilocuentes e ritos das liturxias modernas.

Porén, prefiro os pequenos feitos, pode que non cheguen tan lonxe pero apórtanlle o valor do persoal e son máis cribles. No xornal El País do pasado venres, líamos o artigo do profesor Henrique Monteagudo, “Memorias dun neno vilego”, no que, coa honestidade e sinxeleza que o distingue, dábanos a súa visión de como a súa lingua de xogos, o galego, lle abriu portas, que de terse pechado no mundo que lle correspondía, nunca tería vivido, malia que non lle impediu coñecer e practicar outras linguas –a da escola, a da mocidade, a da modernidade, a de entenderse polo mundo.

Cantas linguas maternas temos neste momento nas aulas?

Se finalmente, só se trata de amplitude de miras, de non prexuízos, nin coa propia lingua materna nin coa dos outros. Só desde o enriquecemento. Sen conflito, sen confrontación, sen enfrontamento.

Contoplanet

Probamos a oportunidade que nos ofrece Contoplanet de descargar de balde desde a tenda de Apple Store a aplicación que se fixo arredor do libro de Fina Casalderrey e Andrés Meixide, “Puag que noxo”, e certamente cremos que é moi salientable como unha editora galega, Galaxia, se proxecta de cara ao futuro.

Alí mesmo podemos ler que “ContoPlanet é unha aplicación de contos infantís para iPhone e iPad, que converte cada historia nunha experiencia emocional, intuitiva e amable. Seleccionamos unha serie de contos pertecentes á colección Arbore, da Editorial Galaxia. Cada conto foi dixitalizado, traducido a tres idiomas e narrado por profesionais. Engadíronse zonas táctiles, efectos de son e animacións, de modo que podemos desfrutar cada conto de diversas formas, con múltiples combinacións que o fan diferente e especial.

• Todos os contos inclúen tres idiomas, así como a opción de amosar e ocultar os textos do conto.
• Poderás ver e escoitar os contos de forma automática, como se se tratase dunha película, na que a historia vai pasando sen necesidade de tocar a pantalla.
• Tamén poderás pasar as páxinas do conto de maneira manual e desfrutar así con zonas táctiles interactivas, sons, efectos de paso de páxina, animacións e movementos dos personaxes en preciosos escenarios con vida propia.
• Os usuarios máis atrevidos poderán substituír a voz do narrador nos contos pola súa propia, dedicar o conto a alguén e incluso ocultar os textos e cambiar a historia ao seu antollo, creando así o seu conto personalizado.
• Outra interesante posibilidade é a de seleccionar os textos do conto nun idioma e a narración noutro, algo fantástico para practicar e aprender idiomas.”

Sabemos que, polo de agora, eses dispositivos non chegaron á escola, pero tamén sabemos que hai outros moitos eidos, coma o familiar, nos que hai que incidir no fomento da lectura e da lingua galega, adaptándose aos novos tempos e mudando os discursos trasnoitados.

Parabéns a Galaxia. Polo que puidemos ler no seu blog, unha semana despois da súa posta en marcha, xa levan máis de 1000 descargas desde 35 países. O producto galego no mundo, un motivo de satisfación para todas e todos os galegos.

Bocaberta 2010-2011

Xa está en marcha a nova campaña de dinamización lingüística “Bocaberta 2010-2011” Entre as actividades desenvolvidas polas distintas editoras galegas para todas as idades atopamos, dirixidas ao público infantil:

-Musicais: “En clave de conto” de OQO; “Ola, ola, la!” de Galaxia; “Canta música” de Pablo Díaz 

-Maxia “Abrapalabra” de Galaxia

Un total de 747 accións, que se realizarán en todos os concellos de Galicia –ver calendario– e que chegará a máis de medio millón de rapaces e rapazas de entre 3 e 18 anos.

A escola das areas

 

“Animación en plastilina, baseada nun texto de Frei Martín Sarmiento. Frei Martín Sarmiento vén a Pontevedra para buscar un remedio para a varicela. Alí discute cun mestre sobre a necesidade de lles ensinar aos nenos o galego. Para demostrar a súa tese en favor do noso idioma, Sarmiento aposta que pode ensinarlle a un rapaz, Alfonsiño, a ler e escribir en tres días co seu propio método educativo. “

Curta do ano 2002, de Virginia Curiá e Tomás Conde, producida por Algarabía Animación. Pódese ver en Flocos TV.

Para pensar un pouco na lingua na lingua materna, a do berce, a dos arrolos, a das primeiras palabras … , sexa a que sexa.

Preme sobre  a imaxe para ver a curta.

Valados

Sempre insistimos na idea de este non é un blog de crítica nin de denuncia; unicamente pretendemos suscitar unha reflexión. Reflexionar sobre o noso traballo, sobre a nosa praxe, sobre os recursos que empregamos, sobre as fontes nas que bebemos, e como non, sobre a sociedade na que vivimos. Un/unha profesional da educación non pode desempeñar ben o seu traballo manténdose ao marxe da realidade social e reducíndose ao estritamente “escolar”.

Porén, no día de hoxe, Día das Letras Galegas, queremos recomendar unha publicación recente, do Premio Nacional de Literatura Infantil 2008, Agustín Fernández Paz, titulada “Valados”. En palabras do seu autor, “é un alegato contra todos os muros. Creei unha sociedade nunha vila, na que están primeiro os muros invisibles que propician a división. Estes, despois acaban cristalizando nun muro de arame e cemento. É un texto que ten a súa dureza, pero está escrito coa delicadeza posible e que deixa un asomo á esperanza.”

Pódese coñecer máis sobre a orixe da publicación e a intención do autor en dous artigos publicados no Faro de Vigo e no Xornal con motivo da súa presentación no mes de novembro.

Unha obra sobre a división social. Un libro sobre a fraternidade por riba de muros e valados.

Día das Letras Galegas?

Sabedes que? Que estou un pouco farta de ver no que se converteu a celebración das Letras Galegas. Ben sei que o que estou a dicir é un “sacrilexio”, pero certamente, non me gusta. Dedicar un día, ou dous, ou unha semana ás letras galegas paréceme un pouco forzado en calquera nivel educativo; nalgúns aínda ten un pase, pero na educación infantil, con nenos e nenas de tres anos, non lle atopo sentido.

A celebración das Letras Galegas iniciouse en 1963 a instancia da Real Academia Galega, coa finalidade de homenaxear a aquelas persoas que destacaron pola súa defensa da lingua e da cultura galega, sendo condición que pasaran máis de dez anos do seu pasamento. Na Comunidade Autónoma Galega ten o carácter de día festivo e aparece no calendario escolar como data de celebración. O groso do traballo dalgúns equipos de normalización dos centros xira basicamente sobre esa celebración, que finalmente se fai de modo moi similar en todos: un sinfín de actividades que case fan aborrecer o nome do homenaxeado, e cando pasa, xa nin se recorda nunca máis. En iso se converteu.

Invítovos a facer unha cousa: preguntádelle aos vosos alumnos e alumnas pequenos en que idioma falan; en que idioma falan o seu pai e a súa nai; en cal fala Bob Esponja; en cal falan as distintas mestras que pasan pola clase, e veredes… Non o saben. Saben que falamos distinto, pero non distinguen o que é galego do que é castelán. Tamén vos preguntaredes vós, e por que non llo preguntaches ata o de agora?, pois por iso da convivencia harmónica das dúas linguas. Como na clase pasamos indistintamente do galego ao castelán e nos diriximos a eles en galego ou en castelán, por isto da lingua materna, e da lingua vehicular, ao mellor non lles facemos ver cando o facemos nunha lingua ou noutra, malia que logramos facernos entender nas dúas linguas. Eu léolle todos os días contos, en galego ou en castelán. E entendémonos, iso é marabilloso. Poida que o faga máis en galego. Seguro. Porque non nos enganemos nin sexamos hipócritas, aínda que a normativa marque fifty-fifty, ou 60-40, ou 30-70, ou a porcentaxe que sexa, na clase fálase maioritariamente a lingua que fala o/a mestre/a. E punto. Aí radica a nosa responsabilidade. Prodixiosamente os nenos terán comprensión nunha lingua ou noutra e incluso expresión; pero empregarán aquela na que se dirixan a eles nas súas casas. Ollo!, na que se dirixan a eles na casa, non na que se fala na casa. Ás veces coincide. E que lingua falan na casa?, xeralmente a do contexto. E que lingua se fala no contexto?… Xa non sigo. Deberían continuar con esta batería de preguntas – que xa teñen resposta en moitos estudos, ou no PXNL- aquelas persoas que pensan que o conflito lingüístico hai que dirimilo nos centros educativos.

Creo que derivei moito. Estábamos co forzado de traballar nas aulas a obra do autor homenaxeado no Día das Letras Galegas. Pódese facer? Poder, pode, oh; e logo non lles falamos de dinosauros e do voo das bolboretas monarca? Todo se pode facer. E eles, coitadiños, moitas veces responden porque saben que con iso nos están agradando. Polo tanto, que toca recitar un poema de Uxío Novoneyra?, pois farase. Que aproveitamos e coñecemos o Caurel; fantástico, Turgalicia agradeceránolo. Pero, en realidade que estamos facendo polas nosas letras?; que repercusión ten iso sobre o coñecemento da nosa lingua e da nosa cultura? Ao meu modo de ver, en infantil, ningunha.

Malia que nos esforcemos moito en buscar o poema máis sinxelo para infantil, ou conto, ou o que sexa do homenaxeado. Son autores que, ata o de agora, ningún deles se dedicou ao público infantil; é máis en moitos casos, o seu campo de traballo é bastante lonxano dos nenos e nenas. Entón, por que nos empeñamos no sen sentido? Isto lévanos a situacións ridículas. Hai moitos anos, non lembro o nome do autor homenaxeado – case mellor-, pero si que a súa obra era bastante “árida”, excepto unha receita que escribira sobre as papas de arroz. Podedes crer que aquel home que tanto fixera pola lingua, acabou sendo coñecido entre os rapaces de infantil –e as súas familias-, polas papas de arroz? E non era isto o que pretendía a RAG cando instaurou o Día das Letras Galegas, verdade?

Apelo ao sentidiño común. Creo que se pode facer moito pola nosa lingua e pola nosa cultura nas aulas de infantil, sen caer na estulticia. Lendo, coñecendo, descubrindo, achegándonos cada día á obra de escritores, ilustradores galegos que escriben en lingua galega para nenos e nenas. E sobre todo, falándoa. Polo de agora creo que é homenaxe dabondo para a nosa lingua. Se isto se fai ben, xa chegará o momento no que coñezan ou descubran a obra de Uxío Novoneyra e doutros moitos.

Nota: Como sempre estamos en actitude de aprender, convídovos a que se tedes algunha proposta axeitada para traballar o autor homenaxeado en 3-6, nola fagades chegar. Aviso para navegantes: absterse de enviar actividades do tipo, buscar nunha sopa de letras o nome “Uxío”; ou repasar os puntos ata completar a cara de Novoneyra; ou contos estilo “El pequeño Uxío Novoneyra”; e de recitados-forzados cos nenos, xa nin falar!!!

Un libro sobre o galego para o Día do Libro

O pasado sábado presentouse en Bertamiráns o último traballo do profesor Henrique Monteagudo, un ensaio que leva por título “As razóns do galego. Apelo á cidadanía”, publicado por Galaxia. Foi desas ocasións nas que lamentamos que as intervencións non foran transmitidas polos medios para que puideran chegar a un gran número de persoas. Tanto a intervención de Víctor F. Freixanes como a do propio Monteagudo foron memorables. Nuns días nos que se están a espallar os datos sobre a perda de galegofalantes, son de agradecer as visións optimistas; pero non dun optimismo inxenuo, senón daquel que nace da crenza no que se está a facer ben; daquel optimismo que busca os puntos fortes das malas novas, e sobre todo do optimismo que nace da razón e da procura do sentidiño común. Nunha tarde de choiva de palabras, a dicir deles, que son os dous moi poéticos, trataron de desvincular o conflito lingüístico de todas esas connotacións que tratan de colgarlle: a de minoritario, a de sectaria, a política, a de que ten que decidirse na educación … , tan só trataron de identificar a lingua como unha marca de calidade de Galicia e dos galegos, o que nos diferenza dos demais, pero que non nos vai supor ningunha eiva, todo o contrario, é un valor engadido que nos abre moitas portas cun mínimo esforzo.

Gústannos os discursos que buscan o achegamento nas diferenzas, gústanos que as diferenzas se debatan e se decidan tras unha boa argumentación e gústanos a xente que traballa por aquilo no que cree. Non podemos caer no papanatismo e repetir consignas que outros nos transmiten, moitas das veces cunhas intencións nada claras. Galicia está formada por unha sociedade plural e respectuosa, non hai porque contrapoñer unha lingua á outra, o que hai é que renovar os discursos en defensa da lingua, e Henrique Monteagudo apunta con seriedade e rigorosidade cales son as claves destes discursos. Como muradán que é, recordounos un dito mariñeiro que ven dicir algo así, como que cando se navega non só hai que atender o estado do mar –o inmediato, o presente- senón tamén que, non hai que perder de vista o ceo, as estrelas -o futuro-, para saber a onde vamos.

Un libro para agasallarnos no Día do Libro.

Un canto de berce para o galego

A semana pasada o IGE publicou a “Enquisa de condicións de vida das familias. Coñecemento e uso do galego”. A prensa recolleu entre as súas novas que se constata a perda de galegofalantes, especialmente nas xeracións máis novas. Cun enfoque positivo do publicado, quedámonos con dúas afirmacións:

-“Quizais agora haxa menos falantes, pero os que o fan son máis leais e máis competentes.”

-“Que haxa xente que non fale galego habitualmente non significa que estea en contra da lingua.”

Nunha desas reviravoltas que damos ás veces, queremos facilitar a ligazón á páxina da SXPL-O galego na familia, tanto polo interese que poida ter para as familias como, e sobre todo, polas posibilidades didácticas dos recursos que alí atopamos:

–escolma de nomes galegos de nenos e de nenas

–cantos de berce galegos e do mundo no proxecto Arroró.

O bilingüísmo

A raíz da lectura dalgúns artigos de Henrique Monteagudo como, “Por unha cultura lingüística pluralista”, “Aprender para convivir” ou “Danos e perdas” publicados no libro “As razóns do galego. Apelo á cidadanía”, recordamos unha conferencia de Uri Ruiz Bikandi, profesora da Universidade do País Vasco, experta en lingüística -moi asidua nas actividades de formación en Galicia-, na que trataba sobre o bilinguísmo euskera-castelán. Na mesma ofrecía unha mirada ecolóxica sobre a lingua (“que desaparezcan los idiomas es hacer del mundo un bosque de un solo árbol, un pino oscuro invadiendo todos los paisajes’); unha visión social (“en el respeto de la diversidad está la clave no sólo de la actual cohesión social sino la integración de nuevos grupos como los inmigrantes’) ; e un toque de atención desde a psicoloxía á clase política (“las lenguas son una materia de alta sensibilidad y ningún político puede despreciar ni minusvalorar ninguna porque afecta a los más íntimo de cada persona”). Este é o resumo publicado por El Diario de Noticias de Pamplona.

Música galega