Buscando poesías sobre paxaros para o “Tendal dos poemas”, non tivemos a sorte de dar coas do noso paxaro preferido, a bubela. Temos a seguridade de ter lido algunha, pero arestora non a atopamos, o que nos deixou matinando por un tempo. Ata que atopamos a solución ao noso problema: encargariámola.
Así, con tal determinación, escribímoslle a Antonio García Teijeiro, Helena Villar Janeiro, Dores Tembrás e Rosalía Morlán. A nosa sorpresa foi cando xa de inmediato comezamos a recibir as respostas aceptando o encargo.
Segundo foron chegando, ficabamos marabillados coa súa fermosura. Notase ben a mestría e o agarimo co que foron feitas pensando nos cativos. Cada un deles á súa maneira recolle as características principais da bubela e o seu singular canto.
Non sabemos ben como agradecer a atención que tiveron estes grandes da literatura galega actual; unha mostra máis de que a súa creatividade e lírica vai intimamente ligada co seu bo facer, ser e estar no mundo, así como o seu compromiso coa educación. Mil grazas.
Somos uns afortunados pero sería un acto de egoísmo non compartilas con todo o mundo, así xurde a segunda fase dos “Rechíos poéticos”: penduraremos as poesías das árbores dos parques, beirarrúas, xardíns e montes do Milladoiro.
Unha nai de alumno experta en artes gráficas, para explicarnos o proceso de impresión dunha imaxe fíxonos os carteis coa imaxe dunha bubela, mesmo coa súa descomposición nas catro cores. Agora pola outra cara poñeremos os poemas da bubela escritos polos pequenos.
Pero os nosos nenos e nenas aínda querían máis, gustaríalles ver aos paxaros xunto as poesías, polo que me preguntaron se sería posible facerlles uns comedeiros con gran. Aceptamos a idea coa condición de que fosen ecolóxicos e artesanais, de modo que demos cun modelo feito coa monda da media laranxa.
Logo veu o momento de enchelos de grans, de moitas variedades para que fosen do gusto de todo tipo de paxaros. Así, cada un preparou a súa combinación de comida (millo enteiro, en fariña grosa ou con alpiste) coa condición de que cada preparado non podía superar os 50 g. que era o que calculáramos cabía na casca deshidratada.
Agora, en grupo, penduramos uns polos arredores da escola e logo, cada nena e neno, leva un para poñer nunha árbore que lles guste e que estea visible aos paseantes. Acompañaranse todas dos comedeiros para os paxaros. Unha versión pedestre daquel gravado emblemático da editorial Nós feito por Castelao que levaba escrito no pé: “fartura pr´o corpo e fartura pr´o esprito”.
Nestes días, máis de setenta carteis con poemas sobre a bubela encherán as rúas do Milladoiro. Xa están a chegarnos as imaxes.
sdr
sdr
sdr
sdr
Un intento máis de que as iniciativas escolares traspasen o reducido ámbito das catro paredes do edificio enriquecendo á comunidade coas achegas dos nenos e nenas.
Unha vez máis, sacamos a poesía á rúa e con ela volven os paxaros e os seus cantos!
Un ano máis o DNL do concello de Ames convídanos a participar nas actividades arredor das Letras Galegas, neste caso repetindo o Tendal dos poemas do pasado curso que tantos éxitos recolleu por pór a poesía ao alcance de todos os paseantes de Bertamiráns e O Milladoiro.
Pero nesta ocasión quixemos darlle unha volta e si na edición anterior se centraban na natureza, ríos e camiños, na presente vinculámolo cos proxectos de re-naturalización das escolas, así o tema foron os paxaros. Despedirámolos no outono, agardarámolos pola Candeloria, estivéramos atentos ao primeiro canto do cuco, botarámoslle grans para atraelos ao noso xardín, deprendéramos os seus nomes e a distinguir o seu canto, así que era normal que agora lles brindaramos unha homenaxe poética titulada “Rechíos poéticos”.
Na poética galega abondan textos protagonizados polas aves máis comúns na contorna: merlos, andoriñas, corvos, paporroibos, carrizos, pombas, pardais…, así fomos escolmando cincuenta poesías de todas as épocas que unha vez escritas sobre lona adornan os paseos e camiños das nosas vilas. Recuperar o coñecemento das aves, poñer a poesía na rúa e alegrar a vida da veciñanza eran os nosos obxectivos.
Con motivo do Día de Rosalía, dende o EDNL da EEI Milladoiro, propúxose como campaña escolar “Rosalía tamén vive aquí”, unha iniciativa que pretende traspasar o ámbito escolar e irradiar cara as comunidades de veciños co ánimo de dar a coñecer os vínculos da escritora co concello de Ames –a casa familiar paterna está no lugar de O Castro en Ortoño, onde se di que pasou algún tempo na súa infancia-, así como agasallar coa lectura dun poema seu ás persoas coas que compartimos vivenda.
“Rosalía tamén vive aquí” vén a pór o acento en que mentres perdure o seu recordo na nosa cabeza, lingua e corazón, morará con nós nas nosas casas. Así cada neno e nena expoñerá no portal dos edificios un cartel elaborado nas distintas aulas de infantil e primaria do concello. Como se pode entender, isto sempre supón un traballo de fondo que vai máis aló do mero feito de pendurar un cartel; en todos os grupos se fai un traballo previo para que isto non sexa unha acción puntual, de modo que incluso son moitas as familias que á vista da ilusión dos fillos/as visitan os fitos próximos da Ruta Rosaliana en Padrón A Casa da Matanza, o Pazo de Arretén, Bastavales ou O Castro.
Na nosa aula a elección do poema foi froito dun intenso debate xa que logo eu propuxéralles un pero non foi tanto do seu agrado coma “Parece unha rosa” que xa tiñamos visto noutras ocasións. Todos concordaban en que tiña que ser “parece unha rosa (…), parece un repolo”, pero no que non coincidían era nas estrofas preferidas de cada un. Coma sempre, suxeriron levalo a votación. Pero nós, aínda quixemos darlle unha volta máis; con tal motivo fotocopiamos o poema completo recollido na magnífica publicación “Parece unha rosa“, da editorial Ir Indo, coas fermosas ilustracións de Isabel Pintado e propuxemos numerar as estrofas e levalas á casa para que alí, en compaña dos seus pais, decidiran cales eran as dúas que máis lle gustaban.
O xoves chegaron co recado feito, e plasmáronse nun gráfico as votacións para que non quedara ningunha dúbida. Este foi o resultado:
Logo, só quedaba transcribilo na base do cartel elaborado polo ENL do concello, fotocopialo para todos e envialo ás casas xunto coas indicacións para que unha vez exposto, tomen unha fotografía e nola envíen ao centro. Con todas elas elaboraremos unha montaxe audiovisual para proxectar no acto poético musical organizado para o día 24 na Casa de Cultura de O Milladoiro.
Cos carteis orixinais compoñerase unha exposición colectiva no centro que se completará coa plantación de camelias da variedade “Rosalía de Castro” no xardín exterior, tal e como xa se fixera o pasado ano.
Queremos confesar que nunca tiveramos un grupo que establecera tal vínculo con Rosalía coma o actual. Unha amiga sempre di que os nenos queren aquilo que notan que nós queremos. Con certeza é así, emporiso paga a pena ir enchendo as súas vidas de vivencias para recordar e cheas de significado, coma cando o pasado curso fomos á Casa da Matanza en tren, ou cando pisan o chan que pisou Rosalía, como sucede cando falan do Pazo do Faramello do que a poetisa dixo que “A súa beleza conxeloume a alma”.
Agora estamos a agardar polas fotografías, confiando en que mesmo naquelas comunidades nas que non permiten a pegada de carteis -tal e como algúns nenos/as nos advertiron- sexan quen de facer unha excepción. Hai carteis e carteis…, e neste caso, a causa ben paga a pena.
De visita na aula da nosa compañeira e amiga Luísa, escoitamos unha tarefa que lle propuxera ao seu alumnado: preguntarlle aos pais por que elixiran o seu nome. Gustounos a actividade, porque se fai moito de lingua escrita arredor do nome propio pero en realidade non sabemos nada dos motivos polos que levamos o nome que nos identifica, nos diferenza, nos presenta e nos singulariza. Cada elección encerra unha historia que debe ser coñecida polos pequenos, xa que logo axúdalles a ir construíndo a súa historia persoal.
Xa de volta na nosa clase fixémoslle a mesma pregunta aos nenos e nenas, ningún sabía porque se chamaba así. De modo, que tomamos a idea e preparouse unha nota para as familias pedíndolle que relataran moi brevemente os motivos da súa elección.
Ao día seguinte todo eran novidades, xa descubriran que nalgúns casos levaban o nome dun familiar, dun antepasado, dun futbolista, ou que a elección se debera a motivos tales como que fora curto, non puidera ter diminutivos, levara a letra /u/, ou tamén porque o escolleran os seus irmáns de entre unha listaxe.
Pero o nome a máis do seu valor designativo ten un valor simbólico. Nunha das explicacións facía alusión a que o motivo da elección fora polo que este nome significaba. E isto xa nos deu pé a unha segunda tarefa conxunta coas familias: descubrir o significado do seu nome, a súa data no calendario, se tiña feminino/masculino, se empregaban diminutivos e tamén se tiña tradución noutros idiomas. Cómpre apuntar que a implicación das familias do noso alumnado é total; gustan de ser partícipes e de participar nas propostas de aula, a máis cremos que é unha maneira de que eles tamén descubran cousas nas que non adoitamos repararar.
Como diferenzar a dous membros da familia co mesmo nome? (a costume americana de senior-junior ou acompañalos dos números romanos); é conveniente usar nomes propios para as mascotas?; por que hai nomes que teñen variantes?, nomes propios que acaban por darlle nome á casa familiar… Hai todo un mundo arredor dos nomes propios, en cada fogar hai unha historia para contar.
É doado supoñer todo o xogo que nos deu esta información. Agora, de cara ao inicio do novo ano estamos a preparar un calendario coas datas dedicadas ao seu nome. Asemade, todas as indagacións que fixeron arredor do seu nome integran a exposición dos aniversarios, este curso con dúas representacións plásticas, a realizada na aula e a feita na súa casa, en ambos casos supón escribir o nome sen empregar útiles ou materiais convencionais na escrita.
Hai moito escrito arredor do que pode supor chamarse dun modo ou doutro, da incidencia que iso terá no futuro, de como o nome delata o contexto social familiar, hai tamén estatísticas dos nomes máis empregados nun ano ou nunha década, dos nomes máis extravagantes, dos xa case extinguidos, dos máis longos, dos máis curtos… Un nome encerra moitas historias que cómpre coñecer.
Á pregunta de se a alguén lle gustaría chamarse de outro modo, a resposta foi negativa, todos están satisfeitos do seu propio nome propio.
Trala lectura dun libro titulado “La primera palabra de Mara”, de Ángel Domingo en Narval, preguntamos se sabían cal fora a primeira palabra que pronunciaron. Tan só unha nena o sabía, e sen embargo pareceunos que era un deses recordos para gardar polo importante que é. No conto, a familia paterna repetíalle ata o fastío “papá”, a materna “mamá”, pero Mara saíu un chisco traste e dixo “caca”, esa foi a súa primeiriña palabra.
Así todos intrigados levaron como tarefa para a casa preguntarlle aos seus pais pola primeira palabra que pronunciaron. Eu díxenlles que era algo que todos os pais e nais lembraban, así confiados marcharon coa encomenda. Completábase con traer unha fotografía de cando tiñan arredor de 6-12 meses que é cando empezan normalmente a falar, malia que con anterioridade garulan, fan rechouchíos, farfallan e comezan a balbucir e a repetir onomatopeas. Disto todos tiñan algo que dicir, polos irmáns máis pequechos ou por bebés de coñecidos.
Ao día seguinte, a clase era un fervedoiro de ilusión, todos deprenderan cal fora a súa primeira palabra e amosaban as fotografías deles con poucos meses.
Así decidimos ir anotando cales eran esas palabras e ao ver que se repetían con frecuencia decidimos plasmalo nun gráfico de barras para cun golpe de vista, ver cal fora a palabra máis habitual neste grupo.
Xunto ao gráfico todos os que coincidiran coa mesma primeira palabra: mamá
Logo unha nena propuxo facer unha montaxe con todas as fotos e poñerlle a cada unha delas un bocadillo como o dos cómics no que se escribira a palabra en cuestión. A todos lles pareceu boa idea e así fixemos unha montaxe fotográfica titulada “A miña primeira palabra”.
Volveremos sobre isto, porque tamén falamos de facer un pareado co nome a coa palabra, un mural, unha composición artística, unha pedra palabra para gardar nas caixas dos recordos…, teremos que darlle unha volta.
Cremos que esta é unha actividade que axudou a que cadaquén vaia construíndo a súa historia de vida persoal, única, diferente e chea de momentos felices para as súas familias.
Sinxelo, ás veces falámoslle de palabras moi requintadas e esquecémonos da súa primeira palabra.
A nosa intervención plástico-poética para o tendal dos poemas fíxose arredor da poesía “O meu peto” de Ana Mª Fernández, recollido no libro Versos da tarde laranxa(2016) publicado en Galaxia.
A condición para a escolma poética dos tendais é que estes fixeran referencia á natureza, á auga e aos camiños, neste caso cumpríase e o soporte non podía ser outro ca unha bata de mestra chea de petos.
Promovido polo Servizo de Dinamización Lingüística de Ames, nestes días pódense ver polo concello tendais con poemas escritos en galego. Dende hai uns anos, con motivo do mes das Letras Galegas todos os centros educativos colaboran nalgunha intervención conxunta que serva para pór a poesía ao alcance de toda a cidadanía así noutras edicións sementáronse poemas polas vilas e aldeas.
Nesta ocasión, nesta terra de ríos (Tambre e Sar) e camiños (o Camiño de Santiago e o de Fisterra), quixéronse aproveitar os paseos fluviais, regatos, fontes e lavadoiros para tender poemas ao modo no que xa se facía desde o medievo en España e Portugal coa chamada literatura de cordel.
Onte, primeiro día desa acción poética, había unha chea de expectación arredor dos tendais, familias acompañando aos seus fillos e fillas para ver a peza de roupa que tenderan por cada unidade dos centros educativos de Ames. Alí permanecerán ata finais do mes de xuño, permitindo que quen queira poida deleitarse coa lectura e coas realizacións plásticas dos nenos e nenas.
Os nosos parabéns, iniciativas coma “Entre ríos e camiños, poemas no tendal” colocan a cultura ao alcance de todo o mundo e mostran o que dende as escolas se fai por ela.
Tendais de poemas no Paseo fluvial de Bertamiráns do CEIP A Maía e do CEIP Agro do Muíño.
Tendais de poemas no Milladoiro da EEI Milladoiro espertando a curiosidade dos peregrinos na súa última etapa do Camiño a Santiago de Compostela.
Adoitamos dicir que para vincular os pequenos coa realidade non hai nada mellor ca abrir as portas da escola a todo o que a sociedade e a contorna nos brindan; iso si, coa única condición de que solten o as consabidas fichas. Tocar, apalpar, ulir, escoitar, observar…, son os pasos previos que darán lugar a un monllo de actividades que calquera poder circunscribir aos obxectivos e contidos da etapa.
A primavera cos seus froitos sempre nos dá unha chea de ocasións de aprender, mostra diso é o que nos sucedeu cando unha nai nos dixo que ao seu fillo do que máis lle estaba a gustar nestes días era debullar chícharos, algo que quería compartir cos seus compañeiros e compañeiras.
Chegou cunha saca chea de chícharos, e xa nos amosou como diferenciar os que estaban cheos dos que estaban aínda pequechos; el facíao tanto polo tacto como polo seu renxer ao apretalos. Medir, comparar, contar, pesar, facer estimacións, observar como é cada gran, saborear o doces que son os máis tenros, saber de como nacen da semente que é o mesmo que se come, das súas variedades e ata de cancións populares, alimentación, preparacións todo isto foi o que os chícharos nos brindaron.
Retamos a quen queira a que nos demostre que cunha ficha ou cunha aplicación informática se pode facer o mesmo. O máis sinxelo sempre dá máis xogo educativo ca calquera requintado material didáctico.
Queremos insistir nisto, agora que todas as editoriais andan a presentar os seus inxentes lotes de fichas para infantil, tanto para 3-6 coma para 0-3, algo que nos ten absolutamente perplexas: meniños e meniñas que aínda toman biberón xa teñen material estandarizado para ir á escola! Pero de que valen tantos cursos, tantas publicacións, tantas experiencias respetuosas cos seus intereses e coa súa neurobioloxía. Isto é inaudito! Onde temos a cabeza as persoas que nos dedicamos á educación da infancia?
Nunha actividade da biblioteca escolar do centro encomendáronnos representar plasticamente un fragmento dun poema de Gabriela Mistral:
“Doña Primavera de aliento fecundo
se ríe de todas las penas del mundo”.
Durante uns días estivemos a pensar como facelo, reflexionando sobre o que quería dicir “aliento fecundo”, como podía rirse de todas as penas do mundo e, en definitiva, sobre como sería Doña Primavera.
Comezamos polo máis doado, como sería a risa da primavera; tivémolo claro: tiña que ser en gha, gha gha, xa que mudando a vogal parecía ter outros matices. A pregunta que nos asaltou de inmediato -vendo a diferenza de escribilo en galego ou en español, foi si riría igual noutros lugares do mundo. Debemos apuntar que gustamos moito de traballar con onomatopeias, escribirlas, e mesmo ilustrarlas. Hai un gran número de páxinas en internet que nos facilitan a escrita da risa en distintos idiomas, sendo algunhas moi curiosas. Estaban tan interesados que quixeron elaborar una listaxe para poder compartila coas súas familias. Así estivemos xogando coas risas de dona Primavera.
A montaxe final foi moi sinxela. Eliximos as cores que enchen a paisaxe que vemos a través do ventanal. Usando ceras acuarelables preparamos unha base con esas cores. sobos colores. Sobre o lenzo escribimos o poema e finalmente engadimos uns bocadillos coas risas da primavera en idiomas.
Tan só nos quedaba a dúbida de esa xente doutros países ría coma nós ou ría reproducindo os sons da escrita.
Un pequeno traballo de investigación, de vocabulario, de lingua, de escrita, de participación das familias, de representación plástica e de consenso que nos mantivo interesados ao longo duns días.
Si calquera de nós tivera que presentarse perante unha persoa coa que vai convivir os vindeiros seis anos, de seguro que no primeiro momento non lle amosaba un informe. Con toda probabilidade falaríalle de quen é, como é, dos seus gustos, afeccións, inquedanzas e do que din outras persoas del.
Ao meu alumnado chegoulle o momento de coñecer o centro e os/as docentes cos que cursarán a Educación Primaria, así quixemos se presentaran como as persoas que son. Con tal motivo e como agasallo para os nosos anfitrións decidimos elaborar unha carta de presentación na liña do que viñemos facendo nestes tres anos: un cadro composto por 25 caixas –todas diferentes, todas de distintos formatos, dimensións, tamaño e distintos sistemas de apertura. Sendo cada unha única, logran un conxunto artístico e ademais compoñen un texto:
“Presentándonos: somos máis ca un grupo de nenas e nenos, somos 25 persoas únicas, extraordinarias, especiais, diferentes, irrepetibles, marabillosas e singulares. Así somos, somos así.”
Dentro de cada caixa unha descrición de si mesmo/a feita por cada neno e nena, unha carta dos seus familiares falando do fillo ou filla, e un autorretrato. Pouco máis se pode dicir que aporte tanta información e revele tanto sobre cada un deles.
Cando nos puxemos mans á obra, pensei que tería que ser eu quen esbozara o perfil de cada un deles. Aínda así, decidín facer unha proba en pequeno grupo e pedinlle que escribiran a súa presentación. En verdade non tiña a seguridade de que foran quen de facelo. O resultado deixoume admirada; quedei pampa cando os vin escribindo “Eu son… son moi divertido, gústanme os tractores e os camións e as patacas fritas (…)”, “Me gustan los libros sobre dinosaurios y veo Clan”, “Yo soy… soy marroquí, fui a marrocos el año pasado a ver a mi abuela, no como carne de cerdo como vosotros”, “Eu son… son moi bo rompín un brazo 2 veces e corto pinos coa motosierra e coa máquina do lombo corto herba.”, “Yo soy… como de todo y me gusta que me den abrazos”. Tan só levantaban a cabeza para pedirlle axuda aos compañeiros á hora de escribir algo que lle entrañaba algunha dificultade. Quedei emocionada e admirada. Creo que nese momento fun consciente da labor desenvolvida ao longo destes tres anos. Aquí vin un resumo de tantas lecturas, tantas conversas, tanto traballo sobre o emocional, a diversidade, a autoestima, etc.
Logo envieille unha nota ás familias na que lles explicaba o que estábamos a facer e solicitaba a súa colaboración para escribir unha carta na que presentaran ao seu fillo ou filla. O pasado luns chegaron, e foi entrañable ler o que din os pais sobre os nenos/as e ver a reacción que lles producía escoitalo e que o escoitaran todos os compañeiros. Malia que nos encantaría que vírades os textos que escribiron, cremos que entran no terreo da privacidade, porén non os publicamos.
O autorretrato complementou a presentación.
Ao tempo, cada un seleccionou a caixa que quixo e decorouna ao seu gusto. Despois chegou o momento da montaxe. Tivemos que calcular a medida do soporte que precisaríamos para poder expoñer as caixas permitindo a apertura de cada una, 70×70. Logo engadir o texto e o nome de cada un; pintar o panel, pegar as caixas con silicona. E finalmente introducir as presentacións dentro das caixas.
Feito o cadro, quixemos acompañalo dunha carta miña dirixida ao titor ou titora de primaria na que lle explico a intencionalidade deste agasallo.
Como xesto de vínculo entre a vida na escola infantil e a súa nova vida en primaria, traspasámoslle un obxecto moi querido para todos nós, o galo de Barcelos que nos anunciou o tempo todos os días, para que así siga anticipándolles se poden xogar no exterior, se poden ver o sol, se o día estará anubrado ou se choverá, e como non, que lles recorde de onde veu.
Envolvemos o agasallo, asinámolo todos e trala camiñada –fomos a pé, xa que logo non hai unha grande distancia-, entregámolo orgullosos e emocionados.
Cremos que cumprimos co noso obxectivo, que malia que son un grupo, se entenda que son a suma de infindas calidades, características, habilidades e potencialidades de 25 persoas marabillosas.
Nos ítems de avaliación de infantil sempre aparece si distinguen a noite do día, onte, hoxe e mañá. Isto é algo máis ca obvio, claro que o diferencian malia que ás veces confundan as palabras. Pero as expresións que falan do paso do tempo son moito máis variadas, mesmo máis metafóricas ou complexas, e tamén, máis habituais do que consideramos. Raro é o conto, poema ou lectura infantil na que non aparecen adverbios, locucións ou expresións adverbiais referidas ao paso do tempo:
Ao saír o sol; ao raiar o día; á primeira luz; ao amañecer; ao mediodía; ao anoitecer; entre lusco e fusco; ao alborexar; ao principio; sempre; hai moitos ano; hoxe en día; nun intre; de cabo a rabo; de vez en cando; ás veces; logo; daquela; moi cedo; agora; nunca; endexamais; mentres; devagar…
Non hai moito lemos “El ladrón de tiempo”, de Nathalie Minne publicado en Edelvives, que é unha delicia de libro no que todas as palabras fan referencia ao tempo, á súa brevidade, á súa elasticidade, á medida que cadaquén fai del:
“Antes del lunes, el chico no sabía que existiera; a partir de ese momento, lo quiso saber todo de ella. Cuando lo miraba, el tiempo pasaba volando, y cuando esperaba su próxima cita, parecía detenerse. Por eso, ambos decidieron robar un poco de tiempo a cada día solo para ellos. Así, siempre podían contar con ese tiempo robado que no devolverían jamás.”
Cómpre reparar en que as expresións que aparecen no libro van máis aló de día-noite, onte-hoxe-mañán e malia todo son comprendidas polos nenos e nenas, porque son empregadas no momento, na forma e no contexto adecuado:
“Después de clase”; “le pareció un instante pero duró una eternidad”; “antes del lunes”; “todos los días”; “había nacido una mañana de verano”; “¿cuántas veces había visto caer las hojas de los árboles?”; “más de lo que tardan los cerezos en florecer, la luna en hacerse redonda y las manzanas en madurar”; “era víspera del jueves”; “infinitamente corto”; “pronto”; “hace una semana que se conocen, es mucho o poco”;” hasta luego”…
Emporiso, nós avogamos porque se empregue unha linguaxe rica en expresións e matices referidos ao paso do tempo e a superar o reducionismo pueril co que ás veces se dirixen as persoas adultas aos nenos/as. A lingua ten que axudarnos a tomarlle as medidas ao tempo, e isto hai que facelo desde que son ben pequenos.
As mestras de infantil sempre debemos ter o oído moi atento aos defectos na fala do alumnado, así ao longo dos tres anos que permanecen con nós, na meirande parte dos casos, axudamos a corrixir problemas na articulación (inversións de sílabas, omisións, substitucións) que, aínda sendo habituais, requiren dalgunha intervención.
Pero agora, neste curso, detectei un problema no meu alumnado que ata o de agora nunca atopara: a perda da /d/ intervocálico nas palabras rematadas en –ado, converténdose de este modo en –ao. Participios, substantivos ou adxectivos, toda palabra rematada en –ado, pasa automaticamente a –ao. Non estou a falar só de alumnado castelán falante, tamén os galego falantes o fan, nomeadamente cando se expresan en castelán coma se esa fora a forma correcta.
Son inflexible, corrixo cada un deses erros porque do contrario, sei que se converterá nun hábito co que tanto as familias como o resto dos adultos son moi laxos, non hai máis ca escoitar intervencións televisivas ou radiofónicas de presentadores/as, actores, actrices, políticos/as, case todos eles están cansaos, agotaos, sobraos, ou abandonaos .
Inicialmente, esta perda da /d/ intervocálica en participios, era considerado un vulgarismo, logo xa non se deu esa distinción, pero agora, de ir ao paso que vamos, podemos consideralo un “feito consumao”.
Non todos os intentos de escribir poemas para nenos e nenas pequenas logran o seu obxectivo, uns por un exceso de abstracción, outros por ñoñería de máis, outros porque non atinan coas temáticas e outros porque a linguaxe non é a axeitada. Daquela, nós, preferimos desbotalos, pois fan más mal ca ben pola sensibilidade e gusto poético dos pequenos. Emporiso xa nos tardaba poder compartir con vós esta novidade de María Canosa, ilustrado por Yago Puentes e publicado en Galaxia. “Vagalume de versos” é un deses libriños de poemas que todas as mestras de infantil queremos ter á man porque en calquera momento podemos tirar proveito del, tanto pola variedade de temas coma porque son desas pequenas “píldoras poéticas” que deixan bo sabor de boca e ganas de máis. Un libro que nos recorda o que pasa nas noites de verán. Nas noites de verán, un dos espectáculos máis fermosos, ademais do ceo claro e estrelado, é ver os puntos de luz que desprenden os vagalumes, coándose entre as herbas, como tesouros agochados que chaman por nós. Así son estes poemas, sinxelos e naturais, coma se os versos estivesen voando entre as nubes, no aire, agardando ser atrapados por estas páxinas, para contarnos historias de todo o que nos arrodea.
Queremos facer dúas recomendacións para quen guste das palabras, en ambos casos o autor é Jesús Marchamalo, e delas pódense tirar grandes ideas e mellores momentos.
Me gustan las palabras. Me gusta bajar por la mañana a comprarlas, y elegirlas una a una, como si fueran albaricoques maduros. Nunca se sabe qué palabras van a necesitarse a lo largo del día. Nunca se sabe cuáles sacar en la mochila, o llevar en la maleta, de viaje. Cuántos adjetivos -blanco, oloroso, fértil-, cuántos verbos y cómo conjugados: te quiero, conduzco, abriendo, he estado, supuse…Cuántos artículos indefinidos. Cuántas preposiciones. Ya digo que me gustan las palabras…
Paladearlas, palparlas, sentir su forma, su sonido e incluso su aroma. Las palabras nos abrazan y nos comunican. Esta reflexión poética y artística nos acerca a los secretos del lenguaje y a cómo lo perciben los grandes creadores literarios.
“La tienda de palabras”, publicado en Siruela en 1999. En el libro se cuenta la historia de Matías, un vendedor de curiosidades lingüísticas, a cuya tienda, una especie de extraña chamarilería de palabras, acude Carlos. Un profesor que en cada una de las visitas va descubriendo el poder de seducción y evocación de las palabras, pero también sus trampas y excepciones.
Gústannos as listaxes, serven para organizar, para recordar, para compilar …, así, de cada tema que tratamos facemos unha listaxe das palabras que máis nos gustaron.
Xa dixemos nalgunha ocasión que no noso contexto o galego non é a lingua predominante, e malia que na escola todos os nenos e nenas gozan con ela, nalgunhas casas é descoñecida. De modo que decidimos facer un libro con todas as nosas listaxes de palabras en galego para compartir coas familias.
Un libro abano de 10X10, 10 páxinas con 10 palabras en cada unha: animais, mamíferos, peixes, árbores, froitas, nomes de neno e de nena, ferramentas, paxaros, flores e xogos.
100 palabras para gastar, para falar, para contar, para empregar, para agasallar …, e para gozar con elas.
Cada vez máis detectamos no noso alumnado como diminúe o seu vocabulario relacionado co mundo natural. Hai moitos anos lemos “El pensamiento salvaje” de Claude Leví-Strauss e agora vólvenos moitas veces á cabeza unha das súas descubertas antropolóxicas: nas sociedades primitivas só lle daban nome a aquilo que lles era de utilidade; as plantas que usaban para comer ou para curar tiñan nome, o resto, todas as demais, eran herbas. Pois algo semellante acontece agora coas xeracións criadas en medios artificiais e urbanitas, que pouco a pouco van perdendo palabras de elementos da flora e fauna porque apenas teñen contacto con ela. Para o noso alumnado todo bicho que voa, ten alas, plumas e peteiro son paxaros. (sobre iso tamén falaremos máis adiante).
O CEIP Amaía leva o nome dun fermoso val fluvial, o Val da Amaía regado por ducias de regatos que embocan no río Sar, cun elevado valor ecolóxico con especial importancia como zona de paso e de reprodución de aves. Sen embargo a meirande parte dos pequenos non serían quen de dicir máis de 2 ou 3 nomes de paxaros en galego, malia a ledicia que sempre lles supón ver paxariños nas árbores do patio.Emporiso quixemos dedicarlle un tempo.
Dado que estamos cun grupo de 3 anos, trala conversa sobre este tema (inducido), e ante a escaseza de paxaros reais, fixemos casiñas, cada unha delas para unha variedade de paxaro, da que se pegou unha fotografía co nome por detrás. Agora acompañan o niño de palabras do Peizoque Roque que aínda conservamos no centro desde o pasado curso.
Ferreiriños, carrizos, petos, cucos, pardais, lavercas, verderolos, andoriñas, paporrubios, pegas, lavandeiras, merlos, e outros moitos encheron o noso centro cos seus cantos, ditos e información sobre eles que atopamos nos web ogalego.eu, a vida nos ríos galegos e na “Guía de aves de Galicia” de Baía edicións.
Con respecto ás características das aves (peteiro, ás, plumas, pór ovos e voar) tamén lle fixemos unha revisión axudadas polo libro “Aves” de Nicola Davies, publicado en Baía edicións en 2007. Pensamos se todas as aves voan, se todas teñen ás, se todas viven en niños…
Ao tempo lles fomos apuntando algunhas preguntas, sobre a utilidade das aves, para o que botamos man do magnífico libro de Antonio Sandoval Rey, “¿Para qué sirven las aves?”, publicado en Tundra no 2013.
Tras aprender algúns poemas e ditos relacionados coas aves, demos paso á segunda fase: atraer os paxaros ao noso patio convidándoos a quedar connosco ou a visitarnos con frecuencia. Pero, como conseguilo? Ofrecéndolle alimento. Pero non queríamos botarlle migas no chan, pois iso só podería suceder nos días lectivos. Emporiso ideamos facer comedeiros de paxaros.
Comedeiros e bebedeiros feitos con material de refugallo, cheos de graos e alpiste para os paxaros pendurados das árbores do patio.
Agora chega o momento de esperar as visitas tratando de identificar algunhas desas pequenas aves que viven nos nosos bosques, nas ribeiras dos ríos e nos parques do Val da Amaía.
Para unha actividade conxunta do noso centro, pedíronos que inventáramos unha palabra. Isto que inicialmente pode parecer sinxelo, logo descubrimos que non o é tanto. E menos con cativos de 5 anos.
Para inventar unha palabra primeiro hai que saber para que se quere empregar e segundo averiguar que non existe xa. Emporiso, cada unha das que nos propoñían os nenos/as, ao pouco descubríamos que estaba no dicionario. Tras varios intentos cambiamos de táctica.
Volvemos a comezar preguntándonos onde nacen as palabras, se caen das nubes, se saen das barrigas, se dos ovos, da terra, do mar ou das árbores. As respostas, “na boca”, “nos libros”, “na punta dos lapiseiros afiados”, “na cabeza dos escritores”…, non acabaron de convencer, ata que unha amiga nos dixo que “as palabras nacen dunha chispa que salta entre a cabeza e o corazón e sae pola boca”. O problema é que a nós ese día non nos saltaban chispas, así que tampouco puidemos inventar palabras.
Estábamos atrancados, ata que, como caído do ceo, Sandra nos trouxo o libro “Estrambólicos”, de José J. Letria, ilustrado por André Letria, publicado en La Fragatina en decembro de 2013.
Os estrambólicos son unhas estrañas criaturas multiformes que poden cambiar tanto o seu aspecto como o seu nome. Neste libro, preséntannos a dezaseis estrambólicos ao cubo, é dicir, 4.096 personaxes diferentes que adquiren distintas propiedades e unha identidade totalmente renovada con cada transformación. Defíneno coma un libro para experimentar coas formas e facer malabarismos coas palabras.
“Estrambólicos” retoma a idea de cortar a páxina en tres partes en cada unha das que se ve un anaco de corpo, un parágrafo que o define e unha sílaba. Así con cada movemento de anaco de folla xurde un novo personaxe, cun novo nome formado de tres sílabas e cunha nova definición.
Gustounos a idea para crear novas palabras. Colleremos unhas cantas palabras orixinais que conten con varias acepcións, dividirémolas e sacaremos novas combinacións.
Xa veremos o que isto dá de si; se paga a pena continuar ou deixar o xogo.
Cando menos xa nos fixo pensar un chisco.
Desde hai algunhas semanas, raro é o día no que non nos agasallan cunha camelia, a flor máis emblemática de Galicia e con presenza en case todas as casas, xardíns e beirarrúas. Ver a Ruta da camelia en Turgalicia
Inicialmente acolliámolas con grande alegría, dicíamos que era unha camelia e puñámolas en auga. Dun tempo a esta parte, dedicámonos a miralas con máis detalle, especialmente porque o noso alumnado reparou en que sempre dicíamos que era unha camelia aínda que entre si fosen totalmente diferentes. Así acordamos ir nomeándoas; nós seríamos quen lle poñeríamos o nome, xa que logo, os verdadeiros segundo a variedade, non nos eran moi doados de recordar.
Ata que hoxe xuntámolas todas. Unha lección de diversidade: hai trazos comúns entre elas pero cada unha, tamén ten elementos diferenciares que as fan únicas, singulares e fermosas. A cor, a forma, número e disposición dos pétalos, a visibilidade dos pistilos… Asemade, repararon en que non teñen aroma (as variedades coas que traballamos), pero que nin falta lle fai.
Coma sempre hai nomes máis ou menos creativos, pero nós seguimos poñéndolle nome á natureza.
Grazas a Sandra do CEIP O Coto que desenvolveu un magnífico proxecto sobre as camelias, soubemos de poemas, de música e de representacións pictóricas.
Agora o noso alumnado está entusiasmado coa idea de representar plasticamente as camelias, algo nada doado e para o que tomaremos como referencia o “Proxecto camelia” do pintor vigués Alex Vázquez.
Transcorrida unha semana trala solta de poemas, cada día seguimos recibindo mensaxes e fotografías dos seus particulares periplos e dos actuais posicionamentos en: semáforos, árbores, bambáns, nas murallas de Lugo, na neve de Manzaneda, no cine, na piscina… Esperamos que lles deran unha alegría a quen os atopou.
Ao noso alumnado gústalle que lle mostremos as mensaxes que nos van enviando, mesmo para felicitarnos pola iniciativa. Hai que dicir que, de partida lles custou un chisco, pois preferían levalos para a súa casa e non perdelos de vista.
Para convencelos da necesidade de liberar poemas encerrados, recorremos a dous poemas do orixinal libro “Versos del libro tonto”, de Beatriz Giménez de Ory, ilustrado por Paloma Valdivia, publicado por Factoría K de Libros, tras ser elixido gañador do III Premio Internacional de Poesía Ciudad de Orihuela (terra natal do poeta Miguel Hernández). Así comeza este libro:
Pero llevo cerrado tanto tiempo… que así me he vuelto tanto, me he vuelto tinta, me he vuelto… ¡tonto!
“Acrósticos, palabras e letras bailarinas que toman o papel, poemas fedellos que non teñen un pelo de parvos… pola contra do que indica o título. É un conxunto de 25 composicións estruturadas nun principio, nun final e, entre eles, tres partes dedicadas a “os versos que fuxiron” polo aire, polo mar e pola terra. Os primeiros foron tragados por un galo- catavento ; os segundos atopounos a serea Flora; e os últimos recollidos por un escaravello peloteiro.
As ideas sempre xorden da suma doutras ideas, así a raíz de que queríamos facer unha saída didáctica co noso alumnado a unha campa preto do centro para celebrar a chegada do bo tempo e o rexurdir pre-primaveral da natureza, e das propostas de cara ao Día Mundial da Poesía para o vindeiro 21 de marzo, acordamos facer algo conxunto.
Nestes días de lectura de poemas dedicados aos nenos, ao sol, ao ceo, ou a ledicia primaveral, dános mágoa que non estean ao acceso de todo o mundo, emporiso, ao modo do bookcrossing, decidimos liberar poemas. Para ilo, fixemos unha escolma dalgunha das nosas preferidas, en galego ou en calquera lingua de acordo coa decisión da UNESCO, que ten como principal obxectivo desta acción “soster a diversidade dos idiomas a través da expresión poética e darlle aos que están ameazados a posibilidade de expresarse nas súas comunidades.”
Imprimímolos e, pola outra cara da folla, explicamos a razón de ser da nosa iniciativa, pedíndolle a quen o atope e goce con el que o deixe noutro sitio ao alcance doutras persoas para que tamén poidan lelos.
Nesta ligazón podedes ver a nosa selección para usala, modificala, ampliala e compartila coma nós, para que todo o mundo teña acceso a unha poesía que lle alede o día. 50 Poemas para liberar
Saímos á rúa e onde consideramos deixamos un poema. Agora quen o atope pode lelo e deixalo noutro sitio, así como mandarnos unha fotografía para que nós saibamos dos movementos de cada un deles. Isto foi unha primeira proba. O propio Día da Poesía, cada neno e nena levará un destes folletos e, coa axuda dos seus pais, liberarán poemas por todo o pobo: nas tendas, nos portais, nos parques, no mercado, nas instalacións deportivas. Onde haxa xente debe haber un poema liberado dun libro, deixado ao ar para que poida aledarlle o día a alguén.
Na procura de poemas, basicamente botamos man de dúas fontes magníficas:
-a Antoloxía “Os nosos versos”, a cargo de Antonio García Teijeiro, publicada en Xerais no 2011.
-o blog Bibliopoemes onde podedes atopar milleiros de poemas organizados por temas, por xéneros ou por autores.
Na nosa escolma poden botarse a faltar moitos poetas, moitas poetisas, moitos poemas e moitas linguas. Nós, para quen o queira cedemos o traballo inicial que pode ser mellorado e enriquecido por calquera, e agradeceríamos nos fixerades chegar os vosos preferidos.
Seica xa van alá 60 días chovendo. Pode, pois xa case non recordamos como é a vida sen chuvia. Por moi lírica e melancólica que sexa, na escola infantil é un fastío: recreos, molladuras, falta de xogo ao aire libre… Pero tamén podemos aproveitar dela coma aprendizaxe contextualizada.
Na rutina diaria de observar o estado do tempo e das previsións para o día e días vindeiros, nos últimos tempos dicían “Chove”, polo cal decidimos afinar un chisco esa apreciación dando resposta a como chove. Hai veces que chove miudiño, outras arroia, outras hai un trebón, ou unha chuvascada ou cae unha babuxa ou unha coriscada ou un diluvio ou unha orballada. A nosa lingua dispón de ducias de palabras para nomear a variada tipoloxía de chuvia que temos, así, botando man das “Palabras enchoupadas” do Portal das palabras e doutras magníficas compilacións que atopamos puidemos chamar á chuvia polo seu nome.
Asemade, quixemos deixar constancia plástica dese rico abano de denominacións da chuvia. Cada día, nun momento, observábamos a cor do ceo e as nubes que dan lugar a cada unha das formas de chuvia. Neste caso fomos nós quen nos ocupamos da representación, dado a dificultade que podía entrañar para o noso alumnado a manipulación dos elementos empregados. Eles son quen agora se ocupan de explicar a exposición á que deu lugar, polo de agora 15 cadros sobre a chuvia e outros fenómenos, que -de cara a ser vista polas familias e compañeiros- se acompaña dunhas diapositivas nas que se recollen nomes, substantivos, adxectivos, verbos, expresións, ditos e refráns sobre a chuvia.
Este traballo aínda non pechado (ata que a chuvia non nos abandone), posibilitounos coñecer vocabulario propio da nosa lingua, fenómenos meteorolóxicos, literatura senlleira, o ciclo da auga, a linguaxe plástica, e outras moitas aprendizaxes e experiencias das que iremos dando conta nos vindeiros días.
Isto foi o positivo desta tempada de tanta revoltura: coñecer a riqueza lingüística do galego.
Nestes días grandes das letras parece que sempre se visibiliza máis aos que teñen por oficio a escrita, os escritores, pola súa grande achega á creación, á nutrición e á medra da lingua, pero case ninguén se lembra dos que se dedican a poñer en galego os textos que naceron noutras linguas.
Podería parecer algo complexo de entender para os nenos e nenas de infantil, pero sorprendéronos, coma sempre. Foi tan doado como poñer enriba das mesas libros que fomos atesourando nas nosas viaxes ou cos que nos teñen agasallado; así xuntamos publicacións en francés, inglés, italiano, portugués, alemán ou catalán, algúns dos cales recoñecían por estar xa traducidos ao galego e doutros facían anticipacións sobre os seus títulos axudados polas ilustracións.
Emporiso preguntámonos quen eran as persoas que se tomaban o traballo de traducilos ao galego ou ao castelán para que os puideramos ler.
Botamos man da axuda inestimable do amigo Xosé Antonio López Silva, docente, investigador do ILGA e tradutor -por riba, fillo dunha mestra de infantil- que lle explicou maxistralmente con exemplos en que consiste o oficio de tradutor.
Enganchounos a todos, felicitando na súa lingua de orixe a Rewda unha nena etíope que fala o galego de marabilla, e cantándolle o “Parabéns para ti” e “Happy birthday” foron entendendo como se expresa a mesma mensaxe nunha lingua ou noutra.
Deseguido viron as portadas dunha das obras traducida a máis linguas e dialectos (180), “O principiño”, coas que traballáramos nos días anteriores, así como con algúns fragmentos e vídeos do mesmo, tanto na lingua orixinal coma noutras. Como curiosidade dicir que as nenas nos seus debuxos reivindicaron a feminización desta figura universal, queren unha “Principiña”, que non princesa.
Logo leulles “Little Beauty”, de Anthony Browne, unha fermosa historia dun gorila que deprendeu a comunicarse coa lingua de signos e pide un amigo, polo que os seus gardiáns lle levan a un pequeno gatiño co que establece unha amizade por riba das diferenzas físicas, que nas ilustración nos remiten ao clásico King Kong.
En vista da versatilidade e coñecemento das linguas de Xosé Antonio, os nenos embaláronse e xa lle preguntaban como se dicían certas palabras noutros idiomas. El soubo saír airoso ata en xaponés ou chinés. Os tres irmáns que temos na aula, tiñan moita curiosidade por saber como se dicía “trillizos” noutras linguas.
Rematou a sesión cantándolles cancións en francés.
Con dous artigos on line ( I e II) sobre a tradución, vaia desde aquí a nosa particular homenaxe ás persoas que nos facilitan que poidamos ler en galego o escrito noutras linguas.
Coma sempre só nos queda agradecer a todas aquelas persoas que colaboran entusiastamente con nós, prestándonos libros, axudándonos, ou vindo á escola, como fixo Xosé Antonio López Silva. Grazas a todos e todas.
Galicia, nena e delicia, con boca de piruleta e lingua de regalicia. Goza tanto coa xogueta que anda a brincar moi coqueta cantando o pasemisí polas rúas do país. Salta á corda na Coruña, baila o trompo en Ferrol, usa zancos en Ourense, en Vigo tira ao brilé, xoga ao marro en Santiago, a estornela en Pontevedra, en Lugo ao pano e ao aro.
Nos anos anteriores, insistimos na aridez para os nenos de infantil dos textos dos homenaxeados nas Letras Galegas, así como na necesidade de traballar coa lingua e coas letras cada un dos días do ano.
(Ver post do 2010, 2011 e 2012 con motivo da celebración das Letras Galegas.)
A nós a lingua danos para xogar, para gorentar, para ulir, para facer brincadeiras…, así escribimos palabras con regalicia a partir deste poema de Carlos Fontes que atopamos no libro “Poemas con piruleta” da editorial Galaxia.
O noso alumnado está engaiolado cos niños. Fomos facendo unha liña do tempo do acaecido na vida dos paxaros nestes últimos meses: A súa migración outonal cara zonas máis cálidas, o seu retorno a finais do inverno; o seu casorio segundo a tradición popular; o inicio da feitura do niño ou o aproveitamento doutras xa feitas; a posta dos ovos, e a súa incubación; o nacemento dos paxariños … Hai moito do que falar e moitos paralelismos que establecer co devir das persoas.
Para documentarnos empregamos un magnífico libro informativo publicado por Altea Visual, “Os paxaros e o seu niño” de David Burnie.
Moito se ten feito sobre isto nos centros educativos, porén bebemos de moitos proxectos publicados na rede, como este que recollemos aquí.
Sobre paxaros e sobre niños tamén hai moito na literatura infantil. Do máis recente salientamos:
“Niños”, de Pepe Márquez e Natalia Colombo en Kaladraka. Grandes, pequenos, accesibles, agochados, orixinais, sinxelos… estes paxaros estrafalarios habitan en fogares dispares. Tan diferentes e á vez tan parecidas, as aves suscitan curiosidade e admiración.. Con motivo da súa presentación, a editora ten unha orixinal exposición na Galería Sargadelos de Santiago na que se poden ver niños do máis creativo.
“Un pájaro hermoso” en Blume, un espectacular álbum pop up, unha fantasía de papel creada polo inxeñeiro francés Philippe Ug, que nos narra a historia dun pequeno paxaro que, desde o bosque dos seus soños, no seu acolledor niño, sae a dar os seus primeiros pasos para explorar o mundo e acaba por converterse nun paxaro magnífico que voa para descubrir o mundo.
Desde que no mes de xuño coñecemos a “O Peizoque Roque” andábamos dándolle voltas para desenvolver unha algunha experiencia centrada neste fermosísimo libro de Dores Tembrás que nos fala dun pequeno paporroibo que devece polas palabras, poemas e lindos versos.
Mamá peizoque / nun toxo aniñou / e os cinco ovos / do vento gardou.Naceron xuntos / os pequerrechos / entre poemas / e lindos versos. (…)O máis pequeño / anda a rosmar / chámase Roque / e non vai parar.Insiste e rabea / nada quere saber / se non son palabras / tampouco ha comer.
E así vai pedíndolle aos distintos animais cos que se atopa palabras longas coma un río, palabras que collan nun saco, palabras que o estarrezan, palabras para soñar ou palabras que dean calor, ata que de volta ao niño, as comparte cos seus irmáns e así
O peizoque canso / reconta feliz / as palabras todas / antes de ir durmir.
Unha compañeira préstanos dous niños abandonados polos seus habitantes, polo que buscamos información na rede, así descubrimos que este peizoque adoita facer os niños con forma de prato nas silveiras con follas, ramiñas e raíces, fai a posta de ovos alá polo mes de marzo, que se alimenta de vermes ou insectos e agora no inverno de baias. Escoitamos o seu canto e mailos seus nomes noutras linguas que sempre aluden ao seu característico peito roibo (petirrojo, paporrubio). Soubemos que é habitual que agora no outono baixen doutras latitudes máis frías e que é moi confiado cos humanos de tal xeito que é un dos paxaros máis fáciles de atraer para comedeiros e caixas-niño.
Retomando a historia de Roque, acordamos facerlle un niño especial na aula, un niño que iremos enchendo de palabras ao longo desta temporada para na primavera ofrecérllelo como lugar para aniñar, para poñer ovos e para criar aos seus fillos entre palabras poemas e lindos versos. Daquela pedirémoslle á súa autora, Dores Tembrás, e ao ilustrador, Xosé Tomás, que nos traigan ao Peizoque Roque para ver se lle gusta o lugar para quedar.
O niño será un lugar simbólico no que iremos gardando os coñecementos adquiridos, algo que se irá construíndo co tempo e coas vivencias da clase. Axudaranos a decatarnos do paso do tempo e das nosas aprendizaxes. Algo presente, para o que tamén pediremos a colaboración das familias e doutras especialistas que interveñen co alumnado, así, por exemplo, xa fomos xuntando tamén palabras en inglés. Ata pode ser que con algunhas lle fagamos lindos versos.
Esperaremos a ver se o Peizoque Roque considera a posibilidade de vir con nós.
Levábamos varios días preparando a visita ao centro de primaria ao que vai acudir a meirande parte do noso alumnado. Sepáranos unha distancia de aproximadamente 20´-25´camiñando; xa fixéramos o percorrido virtual con Google Maps para ver as dificultades, perigos e atractivos, pero as condicións meteorolóxicas fixeron que tivéramos que recorrer ao autobús.
Tamén pensamos en como agasallar aos nosos anfitrións. Tiñan moito empeño en mostrarlle o que xa saben facer, o que coñecen, o que aprenderon na escola infantil, dicíndolle que xa son nenas e nenos maiores. Porén pensaron nun texto escrito que demostrara todo isto.
O fermoso poema Son alfabeto do libro “Versos en flor” de Carlos Fontes foi o elixido, por varias razóns: porque é un acróstico feito coas letras do alfabeto galego; porque lles axudaba a demostrar que sabían das letras que hai galego e das súas diferenzas co castelán; porque dalgún xeito transmite a idea de que son “alfabetos/alfabéticos” e non “analfabetos”, e porque tamén é moi breve.
Decidimos copialo nunhas tarxetas coas que agasallaríamos ao profesorado do centro. Polo envés leva escrito o enderezo electrónico do blog de aula, no que poden saber todo o que fixemos ao longo destes tres anos na escola infantil, para así darlle unha idea ao seus futuros mestres/as de quen son e do que saben.
Canto á forma de facérllelo chegar, quixemos facelo ao modo da literatura de cordel. Nun tendal –que pensábamos poñer na carballeira/patio do centro- penduraríamos os poemas, así o profesorado e compañeiros poderían coller un exemplar.
Alá polos séculos XV e XVI as imprentas da época reproducían fragmentos de obras –populares ou clásicas pirateadas- en pregos soltos sen encadernación que se vendían a baixo prezo, en feiras e mercados, expoñéndoas ao público en cordeis. De aí o nome de literatura de cordel. Algo similar ao que se ve hoxe en día co top manta, ou como apunta alguén, como facemos moitos na época cibernética cos blogs.
Esta explicación da literatura de cordel tamén estaba pendurada no tendal que, finalmente, por mor da choiva, tivemos que poñer nos corredores do centro.
Os poemas Son alfabeto, E por que? de Carlos Fontes, xunto co”Libro dos Por que?”, foron os nosos agasallos para o centro no que en setembro comezarán outra etapa da súa escolaridade.
“Hoxe non podo ir á escolaque non me atopo moi ben,dóenme a cabeza e o queixo,as pálpebras e un pé.Mamá di que non é certo,que non quero ir estudar,pero o proído do ombreiroaféctame o calcañar. Non sei por quenon me cre,por que desconfía tanto,se este latexo das sensme fai cóxegas no brazo.-Mamá, quero que me entendas,dóeme o van e as canelas,as coxas e as costelas.E a dor non para aí,pasa das dedas ao ventree remata nos cadrís.Non quixera esaxerar,pero sinto nas orellas,no cóbado e máis nas cellasmoitas ganas de encamar.(…)”
Quen non sentiu algunha vez esas dores indefinidas que se estenden por todo o corpo e que só se curan con un día de cama sen ir á escola?
Esta é unha parte do poema Canta dor! , recollido no libro “Versos en flor”, de Carlos Fontes, fermosamente ilustrado por Leandro Lamas, publicado na colección Tartaruga de Galaxia, que dramatizamos, recitando e sinalando todas as partes do corpo mencionadas.
Si ben o autor xa nos sorprendera con “Poemas con piruleta”, agora botamos unha risa con cada un dos “Versos en flor”, e ocórrensenos unha morea de actividades arredor de: E por que?, Sentidos, Auga máxica, O abrazo de papá, Ven á terra, ou Oficio e beneficio.
En breve, mostraremos o que fixemos con Son alfabeto.
Convidamos á poetisa Rosalía Morlán a vir á escola para falar cos admiradores dos seus poemas, os nenos e nenas. Aceptou de inmediato e nada máis dicírllelo ao noso alumnado, puxémonos a matinar sobre o que lle agasallaríamos como agradecemento pola súa atención. Coma sempre son do máis tallantes nas súas decisións, un poema é a súa suxestión. Eles non pensan no difícil que é facer un poema para unha persoa que os escribe a cotío.
Tras moitas voltas, acordamos facer un poema acróstico co nome a apelidos da autora. Pensando en como presentalo, primeiro falámoslle das letras capitulares, xa que cada un deles tería que iniciar un verso cunha letra das que forman parte do nome de Rosalía.
Resolta a cuestión do agasallo, poñémonos a preparar algunhas das preguntas que lle farán durante a visita, así como un cartel de benvida, cheo de estrelas de azucre e máis co poema acróstico.
Cando chega a poetisa -supervisora de enfermería no Hospital de Conxo-, xa os vai coñecer ao patio, alí é recibida como unha estrela famosa coñecida de sempre. Vén acompañada polo seu marido e polo vicepresidente da Fundación Xosé Neira Vilas, Luís Reimóndez. Os tres quedan gratamente sorprendidos da vida desta escola dedicada polo arquitecto Pedro de Llano á memoria de Don Gregorio, o inesquecible mestre de “A lingua das bolboretas”.
Xa na aula, explícanlle o cartel, e escoitan con atención as preguntas que lles fai Rosalía. Finalmente dilles que lles trouxo dous agasallos:
-O primeiro, un poema especialmente escrito para eles, pero escúsase, inacabado; deben buscarlle un título e rematalo. Xa o fan de inmediato.
-O segundo, como gustaran tanto do poema “Rebumbio no galiñeiro”, tráelles como recordo unha das galiñas, advertíndoos de que é máxica, polo que cada noite cambiará de sitio, e que poñan moito coidado en pechar portas e xanelas pois pode escapar.
-Un terceiro para a mestra, un marca páxinas feito por ela, con follas de árbores autóctonas e co poema manuscrito “Unha aldea especial”.
-Un cuarto para o centro, un exemplar de “Estrelas de azucre” dedicado.
Os nenos e nenas tamén lle teñen fan entrega de dous agasallos:
-O kartonlibro co poema acróstico. Ver presentación.
-Unha interpretación con música de cunca-culler.
Rosalía Morlán é unha desas persoas que as súas obras son un fiel reflexo da súa personalidade. Ao igual que os seus poemas, é unha muller afable, divertida, agarimosa, doce, intelixente, sinxela e con moi boa química cos nenos/as.
Vaia desde aquí o noso agradecemento, primeiro a quen nola deu a coñecer (a nai da alumna que nos agasallou cos seus libros), a propia poetisa por ser tan accesible e achegada, e aos seus acompañantes por facer desta mañá unha velada inesquecible.
O xogo coas palabras da pasada semana foi a procura das monovocálicas. Día a día coa axuda das familias fomos atopando moitas que cumprían cos requisitos de ter máis dunha vogal, podendo ser en galego ou castelán, mesmo tamén nomes propios.
Así fomos anotando:
Coa A
2: mamá, papá, caca, Ana, rata, Paca, pala, haba, faba, Marta
Logo, como curiosidade, amosámoslle textos e contos escritos cunha soa vogal. Neste caso só tiñan que atender por si aos autores se lle escapara algunha outra vogal.
Un libro dos que sempre botamos man é de “Tras, tras, cucutrás“, de Juan Clemente e Aitana Carrasco en Factoría K de libros, 2010, para divertirnos coa pronuncia, coa rima, coa linguaxe , coas palabras e coa súa sonoridade.
“Pito pato, pato pito,
pita pata, para atrás.
Barro borra, barre burra
barra arriba, Barrabás.
Tole tole, paparrucha,
ringo rango, sasasfrás.
Tristre trasto, cucufate,
picaporte, Don Tomás”.
Os 28 poemas de “Tras, tras, cucutrás” son a materialización sonora e literaria da diversión; representan a dimensión lúdica do verso, ; compoñen un divertimento de rimas en hábil equilibrio.
Letras e sílabas agrúpanse nunha simpática compaña para dar lugar a palabras surrealistas e sin sentido, cando non son as propias palabras as que adquiren significados exóticos.
Cando fixemos o Kartonlibro acordamos que o encheríamos daqueles poemas galegos que máis nos gustaron ao longo dos tres anos que permanecemos xuntos; sería un recordo das poesías lidas na escola infantil para conservar e ler con gusto na casa na compaña da súa familia.
Esta foi a escolma:
–Rebumbio no galiñeiro, de Rosalía Morlán.
–Cantiga do mazarico, de Emilio Pita.
–Neniña, de Xosé María Álvarez Blázquez.
–Canción das tres cucharas, de Luís Pimentel.
–A lingua, de Helena Villar e Xesús Rábade.
–Canción para que un neno durma, de Xulio López Valcarcel.
–Arco da vella, de Manuel María.
–Tanto te escondiche, sol, de Antonio Noriega Varela.
–As froliñas dos toxos, de Antonio Noriega Varela.
–No país das bolboretas, de Antonio García Teijeiro.
–A araña tece, de Anisia Miranda.
–No bicarelo do bico do brelo e Canta o cuco, de Uxío Novoneyra.
Tomámolas de libros como:
“O que ben che quer”, de Xosé María Álvarez Blazquez en OQO Editora, 2008.
“Os nosos versos”, de Antonio García Teijeiro en Xerais, 2012.
Ao traballo de copia dos poemas e ilustración dos mesmos, hai que engadirlle o da comprensión da linguaxe metafórica, dos símiles, das rimas, da estrutura en estrofas en versos, da apreciación da beleza do cotián, da dozura da nosa lingua, do que é propio dos galegos, e moitas outras cuestións que foron xurdindo arredor de cada unha das poesías seleccionadas.
Para nós un traballo sobre a lingua e a cultura galega sobre textos do gusto dos nenos e nenas, a mellor homenaxe que se lle pode facer ás nosas letras, sen meter con calzador en infantil a obra de autores homenaxeados no Día das Letras Galegas (este xa é o terceiro ano que porfiamos co mesmo), de xeito que non lles deixan ningunha pegada no seu recordo.
A LINGUAChegou unha nena labregacoa boca cargada de melá porta pechada da escolae non llo quixeron coller.Dicía: laranxa,paxel,pelouro,árbore,tixola,trepia,perixel.Volveu a meniña prá casacoa boca amarguexa de fel.¡Coitado o meniño galego,Se o mestre non fala como el!
Helena Villar e Xesús Rábade
Quixemos incluír este poema no Kartonlibro, porque malia que precisa dunha explicación da linguaxe metafórica, tamén cremos necesario darlle a coñecer ao noso alumnado que a lingua galega non sempre foi admitida na escola. Fíxose preciso aclararlles a razón de boca de mel, palabras de mel debido a dozura da pronuncia galega; foi doado facérllelo ver a través da comparación co son doutras linguas (alemán, xaponés…). Logo, devagariño, repetímolas en varias ocasións para aprezar o seu doce.
Como a eles -afortunadamente- lles parece imposible que a esa nena non lle deixaran entrar á escola coas súas palabras de mel; como homenaxe e representación simbólica de que a lingua galega si pode pasar a porta da nosa escola, enchemos a entrada de palabras galegas; mesmo levaron dicionarios para buscalas ben lindas. É un xesto, non máis ca un simbolismo, que ao noso entender, gaña sentido en conmemoracións arredor da lingua, como a da vindeira semana.
Este poema de Helena Villar e Xesús Rábade, de “Cantan os nenos“, publicada en 1983, forma parte da “Antoloxía da poesía infantil galega. O libro dos cen poemas“, realizada por Xosé María Álvarez Cáccamo para Espiral Maior en 2002. Recóllense poemas populares e tradicionais, así como outros dun total de 42 autores galegos, desde os clásicos aos contemporáneos. Completase cun capítulo de actividades arredor de 15 poemas que a modo de exemplo tratan de mostrar como traballar a oralidade e a expresión creativa.
A pasada semana unha alumna asistiu á presentación dun libro de poemas escrito por unha compañeira de traballo da nai, e tróuxonos un exemplar dedicado (pola poetisa e máis por ela). Xa é o segundo que nos trae de Rosalía Morlán, o primeiro foi “A coitada lúa”, prologado por Xosé Neira Vilas, no que advirte dos que pensan que é doado escribir para nenos, e que con ofrecerlle miudezas e ñoñadas xa contentan a eses “tolos baixiños”. Destaca que Rosalía non incorre neses erros, senón, pola contra é das persoas que trata con nenos, sabe como senten, como pensan, cales son os seus intereses, o seu mundo e a súa linguaxe.
Neira Vilas volveuna acompañar na presentación de “Estrelas de azucre” o pasado día 4 de maio, libro tamén prologado por outra persoa a quen apreciamos moito, Olimpio Arca Caldas, quen di que “en cada verso dos poemas de Rosalía Morlán xorde espontánea unha aura que acaricia e aloumiña con tenrura o microcosmos inmediato da nenez e entrega bocadiños de ambrosía na memoria das persoas felizmente chegadas ao cénit dun firmamento mesto de anos.”
“Estrelas de azucre” son corenta poemas que, cunha linguaxe luminosa e brincadeira fan voar a imaxinación dos nenos e nenas. De entre os seus preferidos salientamos:
Unha aldea especial, O señor pote, Rebumbio no galiñeiro, O home do saco, O baile dos peixes, ou A vaca Roberta.
Agora, convidámola a vir á escola, esperamos que poida ser antes de que remate o curso.
“Cantiga do mazarico” de Emilio Pita, é outro dos poemas que integra o Kartonlibro. Neste caso, a máis de escoitalo e memorizalo, tamén puidemos velo grazas á interesante iniciativa da editorial Espiral Maior, que coa súa colección Lúa lueira-Poesía para nenos e nenas, nos quere ofrecer unha serie de libros dedicados a un poema que destaca pola súa linguaxe, rima e musicalidade para os máis pequenos. Xa coñecíamos “Parece unha rosa” que nos deu pé a un fermoso traballo; agora tocoulle a quenda a “Cantiga do mazarico”, igual ca o anterior, magnificamente ilustrado por Isabel Pintado. Cómpre salientar estas apostas editoriais, que perseguen achegar a lingua e a cultura popular aos nenos. Reparen en que non é o mesmo recitarlles un poema, do que poden perder o sentido/significado dalgunha palabra, ca amosarlle as imaxes que ilustran cada un dos versos que o compoñen. O noso agradecemento e parabéns. Esperamos que sigan a colección, tal e como anticipaba M.A. Fernán-Vello, o seu director, no momento da presentación.
“Canción das tres cucharas” de Luís Pimentel, é a primeira poesía que incluímos no Kartonlibro “Poemas Galegos”.
Descubrímola grazas á escolma que fixo Antonio García Teijeiro para a editorial Anaya en “Os nosos versos” no que recompila obras achegadas aos gustos dos nenos dunha ducia de autores galegos.
Pareceunos de tal potencialidade musical que lle pedimos a cada neno que trouxera unha cunca e unha culler, e así pasamos bos anacos descubrindo os distintos sons que podíamos producir co mesmos instrumentos; as variacións de ton e de altura segundo o material do que estiveran feitos.
Máis tarde coñecemos unha interpretación de Abe Rábade do poema, que forma parte do CD “Aloumiños de seda” editado pola Dirección Xeral de Política Lingüística no 2008, e que puidemos escoitar tanto no web do artista como en Son de Poetas.
Onde aprendemos os mestres a ler e a contar contos?
Isto debería ser un contido fundamental na formación inicial dos docentes; pola contra, cadaquén, con maior o menor fortuna vai aprendendo como pode, aproveitando as súas cualidades e experiencias de ter asistido a sesións de contacontos.
Non é nada doado engaiolar aos nenos/as, logrando que se metan dentro da historia que se está narrando -ou lendo-, emporiso hai certas habilidades, técnicas e estratexias que todo o mundo debería practicar, para non converter este momento máxico en algo soporífero.
No SOL, atopamos as recomendacións de Kepa Osoro, mestre e experto en literatura infantil. Do primeiro que nos advirte é de que non é o mesmo ler que contar un conto. En calquera caso, o narrador ten que vibrar co relato, sabendo transmitir a súa esencia para acadar unha íntima relación co público; previamente débese practicar a narración; no momento, obter un silencio expectante, non cortándoa nunca; hai que procurar a brevidade, a sucesión lóxica de ideas e a claridade na verbalización; usar a mobilidade da mirada buscando a expresividade pero sen forzar o temperamento do narrador; e concederlle moita importancia á voz, contándoo como si o estivéramos vivindo, variando as entoacións, e acompañándoo dos xestos oportunos e ben medidos.
Por outra banda, “El arte de contar cuentos” é un clásico da escritora Marie L. Shedlock, seica, inigualable contadora de contos, que está dispoñible na rede. Comeza advertíndonos dos perigos nos que pode incorrer un narrador/a: desviarse cara cuestións secundarias escurecendo a historia con demasiados detalles; introducir palabras non familiares; ou de non saber ler os rostros do público. Continúa cos principios básicos para a narración de contos, e os elementos que se deben evitar ao seleccionar o material.
Para nós, unha premisa básica á hora contar –e ler contos-: non aburrirnos a nós mesmas.
Seguimos disfrutando dos “Cuentos al amor de la lumbre II”. Como un ritual, recreamos un ambiente propicio para escoitar estas historias; todos en círculo arredor do lume (agora non hai pelexas por ver as imaxes), con pouca luz, e o contacontos nun lugar destacado desde onde todos poden velo e escoitalo.
No segundo volume atopamos un conto moi interesante. Con moita cerimonia empregamos as fórmulas de inicio –remataremos tamén coas de peche-, usamos un ton máis propio dun narrador que o dun lector, empregamos moitos xestos para acompañar as palabras, e medimos moito os silencios. Non lle dicimos máis ca o título antes de empezar a contalo, aínda sabendo o que ía a suceder cando o recoñeceran.
Titúlase “La hormiguita”, e sobre el aclarara Antonio R. Almodovar:
Sorprenderá a muchos que se trate de una hormiguita y no de una “ratita” como quieren las versiones comerciales de años atrás. El origen de este cambio lo hemos rastreado y llegado a la siguiente conclusión: en las versiones del siglo XIX, y todavía en algunas del XX, el marido de nuestro personaje es el “ratompérez”, que, contra lo que pueda parecer, ni es ratón ni se llama Pérez de apellido, sino que se trata del inofensivo y asustadizo insecto así llamado en Andalucía occidental. Este falso “ratón”, andando el tiempo, debió creer en algún arreglista que se trataba de un auténtico múrido y, ni corto ni perezoso transformó a la hormiguita en ratita, para mayor acuerdo de especies a matrimoniar. Semejante fuga de imaginación ha contribuido seguramente a la pérdida de la segunda secuencia, donde la hormiguita se come al maridito, el cual imprudentemente, se ha asomado a la olla y caído dentro de ella. De esta manera, el cuento queda desvirtuado y reducido a la mera coqueterías de la “ratita” que no es más que el inicio de esta historia.
A nós fíxonos moita ilusión ver este “arquetipo” recuperado por Almodovar, porque na nosa infancia así nolo contaban –versión rata-, pero no que o seu marido remataba na pota tentando sacar unha casca de cebola. E finamente, nunha reviravolta para nós, case “caníbal” era comido con moito deleite pola ratiña. Nunca máis víramos nin escoitáramos nada semellante, e pensamos que era froito da desbordante imaxinación da nosa tía que nolo contaba.
Cando llelo contamos, os nenos ao rematar de inmediato nos din que lles recorda a outros tres contos dos que “deberon copialos”; detectan semellanzas coa “Ratiña presumida”, con “Rato Tom e Rata Tomasa” -no devir dos acontecementos trala desgraza-, e co “Rato Pérez”. Faise preciso aclararlle que esta versión que veñen de escoitar é anterior aos libros que eles coñecen, porque era de cando a xente contaba contos sen ter que lelos nos libros. Parécelles imposible. Fannos moitas preguntas sobre como os recordaban todos, ou como podían contar sempre o mesmo conto; isto dános pé a falar das distintas versións.
Facemos unha proba, poñémonos en situación e pedimos voluntarios para contar o conto de “Caperucita Roja”, saen seis nenos e nenas. Convidámolos a saír da clase. Un a un, iranlle contando a súa versión aos demais sen escoitar a dos anteriores. Ninguén o fai igual ca os outros. Perciben que os personaxes son case fixos, que a trama tamén, pero a maneira de contalo, as palabras que se empregan, e os elementos que adornan a historia son totalmente diferente. Unha nena que acaba de chegar á escola de Canarias, dilles que a Caperucita lle levaba plátanos de Canarias á avoa, o que provoca o enfado duns e a hilaridade doutros.
Agora, como tarefa para a fin de semana, levan unha nota para as súas familias, na que lle solicitan colaboración para aprender a contar un “conto de boca” e logo podérllelo ofrecer aos compañeiros de clase, como se fosen contacontos amateur.
Rematamos lendo as versións dos contos nacidos a partir de “La hormiguita”.
Se ben ata o de agora case todas as historias que lle contábamos ao noso alumnado eran en formato álbum ou libro ilustrado porque críamos que a estas idades hai que fornecerlle o maxín con moitas e variadas representacións plásticas do relato, agora chegou o momento que xa teñen bagaxe dabondo como para prescindir deste apoio visual, botando man do seu imaxinario para ir recreando o que escoitan.
Creamos unha ambientación axeitada e preparámolos para esta nova experiencia, explicándolle a razón do título da colección, Cuentos al amor de la lumbre. Relatámoslle o que facía a xente cando non había televisión, nin ordenadores, nin iPAD, nin luz; de como pasaban o tempo e gozaban do pracer de escoitar contos marabillosos de princesas ou príncipes encantados, de nenos valentes, de seres mitolóxicos, etc. Deixámoslle elixir entre as distintas categorías nas que o autor organizou esta antoloxía, de tal xeito que tamén aproveitamos para saber cal é a función do índice dos libros. A piques estivemos de cambiar a súa decisión, xa que o elixido nos pareceu un pouco truculento de máis, pero seguimos para diante.
En poucas ocasións logramos tanta atención por tan prolongado tempo. E o mellor da experiencia foi cando ao rematar, seguían falando por pequenos grupos dos personaxes, de como os imaxinaban, así como dos escenarios nos que sucedían. As posteriores representacións foron das máis ricas en detalles que levan realizado ata o de agora; tamén certo que cheas de estereotipias sobre os protagonistas en función do rol que asumían.
O folclorista Antonio R. Almodovar, certeiramente chamado por Ana Mª Matute “o terceiro irmán Grimm”, experto en semiótica estrutural, leva parte da súa vida profesional dedicado á recuperación dos contos tradicionais hispanos, eido sobre o que se investigara moi pouco e polo que tamén había moito desapego. Non hai máis que preguntarlle a calquera persoa de a pé polos contos populares españois que coñece, para descubrir que pouco sabemos deste rico patrimonio inmaterial.
Almodovar, premio nacional de LIJ no 2005, é unha persoa moi polifacética; escoitar as súas conferencias é unha delicia –é un contador de contos, no máis extenso e rico sentido da palabra-, logra engaiolar ao público co seu discurso. No web do Centro Virtual Cervantes, pódese acceder á súa biografía, obra, colaboracións na televisión e artigos, de entre os que salientamos Cuentos populares perfectamente incorrectos e No toqueis a Blancanieves. En Google Books pódense atopar vistas previas ou completas de moitas das súas obras.
Nesta colección fai unha compilación de “arquetipos”. O arquetipo dun conto popular é a versión resultante que se obtén ao comparar moitas versións particulares dun mesmo conto ata conseguir que ao lelo se pareza o máis posible á versión dominante na única etapa na que aínda podemos ter acceso. Nesta guía complementaria pódese atopar máis información.
Así temos 135 contos populares españois divididos en dous volumes, e agrupado por temas como: contos marabillosos, de princesas encantadas, de príncipes, de nenos en perigo, de pícaros, de pobres e ricos, de mulleres difíciles, de medo, de tontos, de animais, ou acumulativos e disparatados. En ambos os dous tomos acompáñase cunha amena explicación do autor sobre cada unha das categorías establecidas, das súas orixes, da intencionalidade, e dos vínculos con outros atopados na tradición europea.
Desde hai moitos anos somos devotas das súas versións de contos populares recollidos na colección “La media lunita”, -actualmente tamén dispoñibles en galego-, dedicadas a un público infantil. Agora, neste caso, aconsellamos aos docentes unha lectura previa, xa que logo, estes contos que se contaban ao carón do lume ían dirixidos a persoas adultas, malia que os nenos tamén estiveran por alí.
Hai debates obstinados en negar a realidade e buscar culpables en todos os sitios menos onde están. Mentalicémonos, o papel das familias e da sociedade–tanto por ausencia coma por presenza- é fundamental na formación de hábitos dos seus fillos e concidadáns. Con esta afirmación non estamos restándolle importancia á función da escola, senón, e no caso que nos ocupa, eximíndoa da responsabilidade que todo o mundo bota enriba dela.
Dun tempo a esta parte, escoitamos nomear en varias ocasións a uns novos chibos expiatorios: os mediadores de lectura (asociándoos neste caso a docentes e integrantes de equipos de bibliotecas). Argumentan nestas teses que se os investimentos feitos nas bibliotecas escolares (económicos, humanos, infraestruturas, recursos e formación) fracasan é porque os “mediadores” entre a lectura e os nenos/as e os mozos/as non atinan coa selección de fondos, coas recomendación de lecturas, coas estratexias e coa concepción do proveito educativo da lectura. Agora xa hai quen fala da necesidade da creación dos “comités de selección”, é dicir, un micro grupo dentro do macrogrupo, do subgrupo do equipo de dinamización; cada vez enredamos máis en burocracia e non melloramos moito. Supoñemos que será a nova tendencia. Como isto vai por modas, os oradores, formadores, expertos, e outros visitantes de congresos, esgotados os filóns anteriores, deron con este.
Aquí hai moito do que falar; cuestións aínda sen contestar, directrices escolares erráticas, confusas campañas institucionais, informes e estudos interesados…, porén vaiamos por partes:
1º Estamos totalmente de acordo que o primeiro que habería que preguntarlle ás persoas que queren participar nos equipos de biblioteca é se len. Sería esta unha premisa básica para pertencer a este equipo, e non outras que se ven tales como a amizade entre membros do grupo ou a puntuación para o concurso. É paradoxal pero certo, hai xente que está no equipo e non le un libro ao ano, outros que non saben de criterios de selección adecuados ao alumnado ao que se están a dirixir, outros que non saben facer un rexistro bibliográfico. Hai de todo, mesmo hai moitas persoas que saben ben o que teñen entre mans.
2º Hai tempo que apuntamos a que a relación entre titiritadas e formación de lectores é escasa ou nula. Hai quen pensa que se trata de argallar foliadas na biblioteca e con iso xa se fan lectores. É posible que se cumpran outros obxectivos pero a incidencia no tema que nos ocupa é irrelevante.
3º A dotación é importante, a variedade de fondos tamén, pero, e sobre todo, a sincronía entre o latexar do centro -o seu sentir- e a selección de publicacións. Hai moitos cartos malgastados. Se a biblioteca é o corazón do centro, terá que ser acorde coa fisonomía e funcionamento do corpo que o alberga; aquí non hai compatibilidade para os transplantes de órganos alleos, naturais ou artificiais.
4º As recomendacións de lectura, ás veces máis ca facer lectores, espantan aos existentes. Isto acentúase segundo se vai gabeando polos distintos niveis educativos. É ben coñecido o debate e tirapuxas entre os que avogan polos clásicos e os defensores da literatura da máis rabiosa actualidade. Haberá que buscar un punto xusto adecuado aos intereses dos usuarios non aos dos xestores.
5º Confúndense e solápanse as funcións dunha biblioteca pública e dunha biblioteca escolar ou mesmo a de aula. Ás veces preténdese realizar igual servizo de préstamo no centro que na biblioteca do concello que hai dúas rúas máis para alá, e ofrecendo o mesmo “produto” non hai clientela para todos, malia que logo os rapaces van a facer os deberes á biblioteca pública e pregúntalle aos bibliotecarios onde teñen que buscar a información. Cadaquén ao seu.
6º Xa cansa a comparación con Finlandia e os resultados PISA en lectura (é curioso pero ninguén quere parecerse a Corea); nin aquí somos como en Finlandia, nin pensamos coma eles, nin lemos coma eles, polo tanto o intento de traslado das estratexias finesas sería outro estrepitoso fracaso. E eles tamén teñen as súas eivas que parecemos non querer ver, ou PISA non mostra.
7º Hai que poñer a lectura en novos soportes, pero iso non vai facer que gañemos lectores, na actualidade lerán os mesmos que xa len en papel. Con todo iso é importante que se faciliten canles, agora ben, a súa ausencia non vai ser o motivo de que non haxa lectores. Ademais non confundamos lectores con xogadores. E coidado tamén negocio que acompaña toda esta nova tendencia.
8º Ler pode ser unha fonte inesgotable de pracer… ou de sufrimento; de coñecemento bo… ou nocivo; de medra… ou de reducionismo. Hai boas lecturas… e lecturas perniciosas, hai a quen lle gusta ler… e a quen non, e tan só iso non determina que sexan bos ou malos cidadáns, persoas, estudantes, fillos, homes ou mulleres. Sería o recomendable, sería enriquecedor, pero hai a que asumir que hai a quen non lle gusta ler.
9º Hai que saber que detrás disto tamén mai moitos intereses comerciais e de mercado, que hai moito negocio, que hai moitos libros publicados, financiados e expostos en bibliotecas que polo mero feito de lelos non lle van producir ningún beneficio ao lector nin a literatura.
10º Antes de nada, cumpriría preguntarse para que queremos que lean os rapaces. Ao mellor non todos e todas esperamos o mesmo, emporiso as accións que se adopten poden ser ata descoordinadas. Sabendo iso, é posible que saibamos en que investir fondos, esforzo e persoal.
E para rematar, queremos recoñecer todo o traballo ben feito que hai nas bibliotecas escolares pero tamén recordar, para ter moi presente, que a función da escola máis ca facer lectores é facer que acaden unha competencia lectora; que non é o mesmo. E iso, ás veces deixase de lado en prol doutras accións máis lucidas, ao tempo que máis banais para o obxectivo que nos compete aos docentes.
Recomendamos a lectura do número extraordinario da Revista de Educación, Sociedad lectora y educación, que malia non ser recente, consideramos pode resultar moi interesante, xa que logo conta con artigos de Teresa Colomer, Álvaro Marchesi, Gabriel Janer Manila, Víctor Moreno e moitos outros expertos en lectura, educación, bibliotecas e competencia lectora.
A biblioteca “Arcobaleno” era unha antiga fábrica anexa ao edificio da escola “La Filastrocca”, razón dos seus elevados teitos que permiten dúas alturas.
Aquí a novidade é que contan cunha atelierista de biblioteca; unha persoa experta na selección, organización e dinamización dos seus fondos.
Facéndolle honra ao seu nome está decorada coas cores do arco da vella, mesmo serven para diferenciar as zonas máis axeitadas para cada idade. Os libros están todos á vista, colocados de fronte, para que así os nenos/as –mesmo sen saber ler- poidan identificar os seus preferidos, ou sentir un frechazo polas súas portadas, chegando así a poder anticipar o seu argumento. En todo tipo de andeis hai escolmas de libros segundo as súas temáticas, así puidemos ver historias divertidas, historias de nenos, historias de pantasmas, de monstros, de animais ou de avós.
Ao igual ca no resto do centro, cando se entra na biblioteca, tense a sensación de entrar nun fogar con distintas estancias nas que se pode ler comodamente, xogar con monicreques, facer teatro, ir ao baño cun libro, ou refuxiarse en pequenos recantos na procura da intimidade que pode precisar a lectura.
Nunha zona case oculta hai unha escaleira musical, unha escaleira de caracol que conduce á parte alta, onde a modo das habitacións dunha casa, hai, tamén espazos para a lectura.
Cando rematamos a visita concluímos unha obviedade, que por evidente non está tan asumida como puidera parecer: para fomentar o hábito lector, os libros teñen que estar presentes decote e ao alcance dos nenos/as en calquera momento. Teñen que formar parte da súa vida cotiá.
Cremos que as fotografías poden axudar a comprender mellor a maxia da biblioteca “Arcobaleno”.
Cando chegamos un indicador na entrada que di “La fabbrica delle emozioni” xa nos anticipa que estamos nun lugar especial. Unha escola nun espazo de encontro social denominado a fábrica das emocións, cando menos esperta a nosa curiosidade.
A Filastrocca é unha escola infantil (3-6) sita nun barrio popular de Pistoia. Filastroccas son pequenas rimas ou cancionciñas tradicionais. O centro desde fai vinte e catro anos fai unha compilación destas filastroccas da man dun personaxe que é o símbolo da escola, un mago, que se encarga da garda e custodia desta tradición; e el é o que acolle os nenos cando chegan á escola.
O seu punto forte é o fomento da lectura, para ilo contan cunha biblioteca “Arcobaleno” que é todo un referente na comunidade. A máis realizan un servizo de préstamo, para así, a través dos nenos, poder irradiar cultura para as súas casas.
Ao igual que nas anteriores, ao entrar, xa se ten a sensación de estar nun sitio agradable, tanto á vista como ao resto dos sentidos. Ben organizado, luminoso, cheo de recantos que permiten tanto a relación cos outros como a intimidade. Desde as galerías dos amplos corredores apréciase que é de planta cadrada co patio de xogos no seu interior.
Acolle a preto de cen nenos e nenas de 3 a 6 anos, que van chegando progresivamente ata que ás 9:30 por grupos, se reúnen en asemblea e organizan a xornada e logo, ao estilo montessoriano facilítanlle a autonomía de elección das súas ocupacións. Así, os corredores están cheos de espazos para o xogo simbólico, manipulativo e de lectura. Insisten moito na organización do material, disto seica se encargan os nenos/as de 5 anos; para facilitarlle a tarefa, en cada andel hai unha fotografía do material que contén.
Hai tres salas-aula, e logo, ten unha sala dedicada ao movemento e o xogo coa luz e as sombras, e outra ao traballo artístico. Os cuartos de baño, dignos de visita, tamén son entendidos como lugares de relación e de aprendizaxe.
O fomento da lectura, o amor polos libros e pola palabra pálpase no ambiente; calquera pequeno recuncho é un espazo para ollar un libro. Hai bancadas, cadeiras, coxíns por todas partes e ao carón, libros.
Ao igual que nas anteriores, frases e/ou fotografías, son coma pequenos flashes que, a un golpe de vista, transmiten o ideario do centro ou amosan proxectos desenvolvidos.
Destacamos un proxecto sobre a razón do nome de cada neno e nena, que se pode apreciar nas imaxes alí tomadas.
Como adultas caemos rendidas perante o último albume ilustrado de Raquel Díaz Reguera, “Catálogo de besos”, e de inmediato xa se nos dispararon as ideas para “versionealo” nas aulas co noso alumnado.
Da librería pasamos a un bazar no que mercamos unha grande variedade de barras de labios, mesmo de cores do máis inverosímil; non é doado poñerlle cor aos bicos envelenados, a bicos de pedir perdón, bicos sacapenas, recompensa, rutineiros, bicos de espertar, bicos de boas noites, bicos de amor, bicos de amizade, bicos de despedida, bicos de consolo, bicos de cortesía …
Cada neno/a, coa colaboración das súas familias, aporta bicos, co seu correspondente nome e posoloxía. Consérvanse en botes de cristal, anunciando a súa existencia e dispoñibilidade nun cartel que temos na porta da clase, no que tamén se convida a deixar un bico. Asemade, elaborouse unha carta de bicos na que teñen cabida os bicos metralleta, bicos tutifruti, bicos sonoros, bicos voadores…, e así ata trinta variedades.
As compañeiras de El Biblioabrazo, fixeron unha excelente escolma de imaxes de bicos: na arte, na fotografía, na danza ou no cinema, ao que nós engadimos o sofá “Labios” deseñado por Dalí con Óscar Tusquets, e “Beso de fuego” do mesmo autor.
Dará para máis …, xa que logo, cada bico é único e irrepetible e cadaquén fai a súa clasificación, algunhas inolvidables como a da Nobel chilena Gabriela Mistral no poema “Besos”.
O libro “Aire sonoro” deunos pé a iniciar un proxecto que levábamos acariciando desde fai dous anos cando o vimos nas escolas de Reggio Emilia, e ata o de agora non tivéramos ocasión. Dedicarémoslle un tempo á voz, á entoación, ao son, á súa representación gráfica e mesmo artística. Pasaremos desde a escoita, á produción de sons; da diferenciación á identificación da súa orixe; da súa intensidade ao seu colorido. Pode dar moito de si.
Tras escoitar que A.García Teijeiro pinta de cores os sons dos instrumentos, preguntámonos se podíamos ver o son da nosa voz; de que cor serían as voces de cada un dos nenos e nenas; se cambiarían de cor ao longo do día; se isto tería algo que ver co seu estado de ánimo; para onde van as voces desde que saen das nosas bocas; se poderíamos pintar eses sons …, estas e outras moitas cuestións foron xurdindo e abrindo vieiros de traballo.
Empezamos por pórlle imaxe á voz. Afortunadamente, hoxe en día, todos os nenos están acostumados a ver os espectros de son nos distintos aparellos tecnolóxicos que ven ou usan a diario; de tal xeito que non tivemos máis ca facer varias gravacións en Audacity, e aplicar unha representación en forma de onda, de espectro, ou de espectro logarítmico.
Xa temos o esqueleto da voz, de aquí en diante, ábresenos multitude de posibilidades de xogo coa entoación, coa altura, co ton, coa curva melódica, etc, que eles foron tamén representando gráficamente.
“Aire sonoro” é unha pequena xoia poética de A.García Teijeiro dedicada aos que aman as cores dos instrumentos. Comeza cunha cita de Daniel Barenboim, na que fai referencia ao músico italiano Busoni quen dixo que a música é aire sonoro, aire con son, nada máis ca iso.
Aire sonoro
notas ó vento
música libre
en movemento.
Trinta e un poemas cuxo eixo temático é a música; no que o son, a cor e mesmo o olor dos sons dos instrumentos nos proporcionan unha absolutamente lírica e sinestésica, que tiveron continuación en “Recendos de aire sonoro“, publicado en Xerais no 2011.
Nunha destas reviravoltas que facemos ás veces, quixemos preparar algo especial para a entrada da primavera (20), para o Día da Poesía (21) e máis para darlle a coñecer a Rosalía de Castro (175 aniversario).
Tivemos a sorte de atopar o fermoso álbum “Parece unha rosa“, ilustrado por Isabel Pintado en Espiral Maior, no que toma a primeira parte do poema Vente rapasa de Rosalía de Castro na súa obra “Cantares gallegos”. No que Mariquiña e Minguiño son chamados a lavarse nunha fonte, e logo ela parece unha rosa e el un repolo. Desde aquí accedese ao poema completo.
As fermosas ilustracións inspiráronnos para facer un agasallo especial, no que lle demos forma de rosa ao poema que eles escribiron.
Chegou un momento no que teñen interese por saber o significado de todo; agora tocoulle o a quenda aos seus nomes. Unha nena dixo que o seu nome era a palabra amor en maori, e iso espertou o interese de todos por coñecer a mensaxe que encerraba o seu nome.
Porén, ao estilo dos caligramas, unha vez buscado o significado do nome, representamos de xeito que aluda a esa idea.
Con algúns é máis doado, e con outros hai que botarlle moita imaxinación: O que vén do mar (Adrián); o das raíces fortes (Julio); a anduriña (Enid); o escultor (Héctor)…, e así con todos.
Gústannos os abecedarios diferentes e os libros abecedarios; de tal xeito que temos moitos dos que, por exemplo, recompilaron no blog El biblioabrazo. Hoxe mercamos un novo, “Letra a letra” de Ángels Navarro, unha experta en xogos de enxeño. Recomendamos a visita ao seu web EnginyFactory, unha fábrica de ideas lúdicas.
“Letra a letra” contén 27 xogos de percepción, imaxinación, linguaxe e observación. Un libro para aprender e divertirse, que ademais, nos convida a entrar nun mundo de fantasía e de imaxinación, onde o máis inesperado e sorprendente se converte nunha letra do alfabeto.
Hai pouco tiven que atender a outro grupo de alumnado de cinco anos nun tempo que non daba para moito máis, polo cal lle propuxen xogar a palabras encadeadas; como me miraron un pouco estrañados, volvín a insistir e pregunteilles se non xogaban a iso cando facían viaxes longas. Certamente non pensara en que agora aos cativos en canto soben ao coche conéctanlles un DVD e non volven a falar ata chegar ao destino.
Para aqueles que aínda non teñen DVD no auto; para os nostálxicos; para os que non queren escoitar a cada intre “Canto falta?”, “Falta moito?”; para os que cren que hai outras formas de pasar o tempo, a editorial Combel vén de publicar “¡En marcha!” de Patricia Geis, unha recompilación de 30 xogos diferentes para non aburrirse nas viaxes: palabras encadeadas, xogos coas matrículas dos coches ou coas sinais de tráfico.
Xogos divertidos para viaxes en avión, coche, tren ou barco.
O último boletín mensual PISA in Focus fala da relación entre a lectura en familia e comprensión lectora (ver blog CLBE), algo obvio para todos nós, case de sentido común, e reforzado polas investigacións de bos resultados neses indicadores nos países nórdicos, que teñen o costume de ler en familia, como tan ben analiza Javier Melgarejo nun artigo publicado na Revista de Educación do 2006.
Unha práctica tan sinxela, que non require de case nada máis ca tempo de dedicación aos fillos/as, pode supoñer diferenzas substanciais con respecto a nenos cuxos proxenitores non lles len ou len con eles. Recomenda o citado boletín que as escolas deberían axudar ás familias a desempeñar un papel máis activo na educación dos pequenos.
Todas as mestras insistimos na importancia dese xesto diario, que nestas idades se traduce nun conto na cama antes de durmir. Agora ben, sempre hai algún pai ou nai que nos pregunta como facer esa lectura: ao pé da letra, sendo o neno/a un mero oínte, ou se pode ser dialogada. Hai opinións tallantes tanto a favor dunha como da outra. Hai quen pensa que o conto ten que ser contado sen interrupcións, polo pracer de escoitar e imaxinar. Hai quen di que o feito de que os nenos se involucren no que están lendo facilítalle a comprensión da estrutura da historia e das novas palabras. Os investigadores dos beneficios da lectura dialogada afirman que a forma na que se lle le aos nenos é tan importante como a frecuencia coa que iso se fai.
Nós, que non somos fundamentalistas en nada, contestámoslles que talvez, haberá ocasións nos que unha historia se preste máis para ser escoitada de cabo a rabo, e outras nas que pode suscitarse un interesante diálogo ou mesmo intercambio de roles.
A naturalidade e o afecto dos mediadores de lectura, cremos que é o método que produce mellores beneficios, tanto na escola como na casa.
O momento no que un neno ou unha nena descubre que é quen de ler só un libro é algo único. Hai un antes e un despois. Ese brillo na mirada, esa satisfacción que sente, esa medra no seu desenvolvemento é inigualable e máxica.
A meirande parte do noso alumnado xa viviu ese intre, porén, o que queremos agora é ofrecerlle lecturas funcionais e do seu gusto que lles sigan proporcionando esa satisfacción. Emporiso, mercamos toda a colección El caballo alado da editorial Combel, xa que cumpre uns requisitos, para nós importantes:
1º Son versións breves de contos clásicos, moitos deles xa coñecidos polo nenos, o que lles axuda a facer anticipacións sobre o texto.
2º Xogan moito coas repeticións e coas onomatopeas. As sinxelas ilustracións acompañan e completan a mensaxe sen, neste caso, superar o peso do texto.
3º Hainos con letra tipo pau, imprenta e manuscrita. De tal xeito que, malia que preferimos comezar a lectura e a escrita con maiúsculas, pouco a pouco podemos ir introducindo outras tipografías.
4º Son relativamente baratos, tanto como para poder permitirnos mercar libros dabondo para todos.
Todas estas condicións fixeron que nos decantarnos por eles, aínda que lles obxectamos que non os haxa en galego. Compensaremos esta situación.
Agora, estableceremos un sistema de préstamo de fin de semana, para que estes libros poidan ser lidos e gozar con eles na casa, sos ou na compaña dos seus familiares.
“Saber ler é ser quen de transformar unha mensaxe escrita nunha mensaxe seguindo certas leis moi concretas. É comprender o contido dunha mensaxe escrita; é ser quen de xulgar e apreciar o valor estético…” (Mialaret, 1972)
Hai días que vin na rede un artigo que recollía as dez estratexias de manipulación mediática apuntadas por Noam Chomsky, e se ben nun primeiro momento llelas apliquei en xeral á situación que estamos a vivir, pouco a pouco funas levando ao terreo da educación.
Non fallan. Dan de pleno.
Dun tempo a esta parte, a educación e os docentes en particular estamos a vivir unha caza de bruxas. A razón ao meu entender vai máis alá de castigarnos pola crise económica ou de que a sociedade nos mire con receo a unhas persoas que supostamente temos un posto de traballo de por vida, ben pagados, con moitas vacacións e grazas ao cal, gozamos dunhas prebendas. Hai na rede moitas cartas e declaracións atinadas nese sentido, pero insisto, eu non creo que a sociedade sexa tan parva. Aínda que hai malos funcionarios, todo o mundo sabe que non somos os culpables da que nos veu enriba.
Se hai uns anos o conspiracionismo ou as teorías conspirativas me podían facer botar unha gargallada, hoxe en día non as descarto. Hai algo e alguén que está interesado en que a educación de calidade só estea ao alcance duns poucos, para o cal hai algo e alguén que quere que os docentes sexamos a última escoura da sociedade; hai algo e alguén que quere que, malia que neste momento a cultura, a información, o coñecemento podería estar ao alcance de todos, só sexa o privilexio duns poucos. Hai algo e alguén que quere facernos parvos a nós, á sociedade e ás xeracións futuras.
Primeiro bombardeáronos coas avaliacións internacionais da educación, e veña que imos mal, veña que os docentes doutros países son os mellores, os que verdadeiramente saben atender a diversidade do alumnado, os que saben acender a chispa do pensamento intelixente… Aos de aquí que se nos vai pedir…, somos xeralmente xente de niveis socioeconomicos baixos que logramos acceder a unha titulación universitaria curta, ou aqueles que non fixeron carreira nas súas especialidades e so lles quedou o ensino secundario como alternativa. Así se explica que os rapaces non lean coma os dos países nórdicos, que non se esforcen coma os coreanos, que non sexan disciplinados, que non falen inglés e que como non entenden nada de matemáticas van caer enredados nas redes dos prestamistas.
Como non valemos para outra cousa, para que investir en educación, se xa se sabe que o que quere que un fillo/a saia ben preparado ten que mandalo á privada, alí si que saben facelo ben… Aos da pública, para o proveito que lle van a sacar tanto dá que o profesor de matemáticas dea música ou que o de latín dea debuxo. O que importa é abaratar os custes e poñer a traballar a eses langráns naquilo para o que valen: para reparar da rapazada cada vez máis amoreada nas aulas, para baixalos do autobús, ou para entretelos ata que sexan man de obra barata. Emporiso recortáronnos o soldo, incrementáronos a carga horaria e fixeron que desapareceran os tempos para compartir e departir con outros profesionais. Tamén se recortaron os investimentos en formación, para o que nos luce…, e se a algún de nós aínda nos quedaba tempo para querer ir á universidade para mellorar que o pague do seu peto.
Como somos uns coitados e por riba temos síndrome de vítima de maltrato, malia que a sociedade non nos respaldou, seguimos facendo o de sempre, considerando que as criaturas non tiñan a culpa do que nos estaba a acontecer. Algúns, como acto de rebeldía dixeron que só farían o que era de obrigado cumprimento, polo tanto, excluirían todo aquilo que supuxera traballar fóra do centro ou fóra do horario escolar nas actividades extraescolares ou como ben din nalgúns sitios, extracurriculares. A ninguén pareceu molestarlle moito. Aparentemente, só aparentemente. Agora xa se escoitan voces (hai moito “pegacarteis” pontificando), denunciando que os nenos están sen festivais, sen excursións, e que estas diversións/entretementos teñen que ser asumidos polas familias. Non tardaremos en ir os sábados a traballar e, coma na miña infancia, dedicarnos a preparar a “función escolar”, labores do fogar, e competicións deportivas. Circo para distraer a plebe. É para o que valemos…
Seguirannos dando, seguiremos levando e apandando, porque por riba, cremos que nolo merecemos. Faremos o que queiran e non nos preguntaremos de onde e por que nos caen estes paus no lombo. Poida que nalgunha ocasión nos preguntemos a onde nos van levar todas estas medidas, que van a supoñer na formación dos nenos e nenas e que cidadáns prepararemos para o futuro uns docentes transformados en coidadores, animadores e ; pero calaremos porque todos somos moi contestarios ata que nos tocan o horario, o soldo e a seguridade. Así que,mellor estar calados e facer o que nos mandan.
Ben, e ese algo o alguén como conseguira que a sociedade –que non é parva- consinta esta situación? Fácil: manipulando a opinión a través de:
1º A estratexia da distracción.
2º Crear problemas e logo ofrecer solucións.
3º A estratexia da gradualidade.
4º A estratexia de diferir.
5º Dirixíndose ao publico como a criaturas de curta idade.
6º Utilizando o aspecto emocional moito máis que a reflexión.
7º Mantendo ao público na ignorancia e na mediocridade.
8º Estimulando ao público a ser complacente coa mediocridade.
9º Reforzando a autoculpabilidade.
10º Coñecendo aos individuos mellor do que eles mesmos se coñecen.
A escola pública e os docentes estamos vendidos. Quen gañará nesta operación? Polo de agora é unha incógnita, pero cando o saibamos, recordaremos todos os sinais que se nos manifestaron (ver a teoría dos cisnes negros). Quen perderá nesta operación? De seguir nesta liña, os “perdedores” estarán tan manipulados que nin se decatarán ata que sexa demasiado tarde.
Parece un conto de medo. Nunca pensei crer nestas cousas, pero é o que hai. Para (non) esquecerse disto, farei unha recomendación literaria nesta liña temática: “Génesis” de Bernard Beckett.
Xogar coas palabras é unha constante nas nosas aulas (ver etiqueta C.Lingüística ou palabras engaiolantes). O noso último descubrimento foi a raíz do álbum “Mago Goma”, un excéntrico personaxe cuxo nome inverte as sílabas da actividade que realiza. Tralo cal, nos dedicamos a buscar outras palabras con significado que se dan da inversión das súas sílabas: tapa/pata, cala/laca, casa/saca, copa/paco… Demos con unhas que ademais do intercambio de posición das sílabas, tamén se produce a lectura ao dereito e ao revés (palindrómicas): acá, alá, oco… , e outras nas que empregando as mesmas letras teñen significados totalmente distintos (multianagramáticas): amor/ramo/roma/armo… E outras nas que se modifica só unha letra (paronomasias): acá/alá, alá/alí…
Pódese atopar máis información sobre estas “curiosidades da linguaxe e outras zarandajas”, no web Juegos de palabras.
Onte levaba baixo o brazo un libro que chamaba a atención de todas as compañeiras, mesmo houbo quen me dixo que hai libros que tan só vendo a portada xa sabes que vai a ser do gusto dos nenos e nenas. Non se enganaba. “Un amor de botón” é un deses fermosos libros, malia que cando o empezamos a ler coa nosa contaminada mirada didactista lle facemos algunha que outra obxección que por sorte pronto obviamos se recordamos que as historias teñen que gustar aínda que non sexan “politicamente correctas”. Xa se sabe, ás veces mesmo caemos no ridículo e absurdo.
“La señorita Enriqueta es una joven muy coqueta.
El señor Gabriel va siempre como un pincel.
Ambos estrenan abrigo y salen a pasear.
Pero…, ¡ay, qué desventura!
¡Un botón se ha dado a la fuga!
Y lo salen a buscar.
Quién sabe adónde los llevarán los hilos del destino…
Dos libros bajo un gran corazón,
dos botones cosidos con mucho amor.”
Dúas historias paralelas de dous amantes dos abrigos cun texto cheo de rima e musicalidade, que nos permitirá pasear por diversos establecementos comerciais coñecendo as súas especialidades, e sobre todo gozar cunha adxetivación tan fermosa, tan rica e tan certeira como as ilustracións.
Para prolongar o xogo, velaquí tres propostas que desenvolvemos:
1º Ofrecerlle unha grande variedade de botóns para que xoguen a clasificalos, ordenalos, serialos, etc., negociando cos compañeiros doutras mesas para conseguir os que precisan.
2º Xogar a buscar a parella. Darlle a cada un botón que ninguén pode ver. Deseguido sairán a buscar a súa parella describindo as características dese botón e aqueles que pensen que coincide co seu responderán ao chamamento.
3º Facer composicións artísticas cos botóns, tralo visionado de algunhas das imaxes desta presentación ou das acuarelas de Günter Grass nas que os botóns son os protagonistas.
Felicitar á familia e amigos nestas datas é un costume moi estendido e sempre agradecido polos destinatarios, porén empregaremos tres formas distintas de transmitir os bos desexos para deste xeito coñecer as súas canles, as mensaxes, o contido e a maneira de facérllelos chegar:
1º Por correo postal, para o que se fixo preciso que todos soubesen escribir o seu enderezo; esa era a condición ante o risco de que a felicitación non chegase ao seu destino. Para coñecer todo o proceso visitamos a oficina de Correos, onde fomos recibidos pola nai dun alumno que nos amosou todas as instalacións, pasos, funcións do persoal e das distintas operacións precisas para que os envíos cheguen ás casas. Ver presentación
2º Por correo electrónico, para o se fixo preciso coñecer o enderezo electrónico dos pais; logo empregamos un sinxelo recurso posto a disposición pola Secretaría Xeral de Política Lingüística que permite elixir de entre seis modelos de postais, engadirlle un texto máximo de 130 caracteres co que cadaquén escribe o que quere, e remitilo.
3º A través do blog de aula, para o que fixemos unha breve gravación en vídeo da interpretación da canción “One love” de Bob Marley. Un traballo da especialista de inglés a partir do libro infantil do mesmo título de Cedella Marley. Unha mensaxe universal de amor para estas datas.
Tres maneiras, desde a máis tradicional ata a más actual, a mesma intención, e diferentes procedementos, requirimentos e códigos para retomar un xesto propio destas datas.
Días atrás, falando dos libros preferidos, unha nena respondeume que a ela os que máis lle gustaban eran os “contos de boca”, aqueles que lle contaba o seu pai pola noite na cama e que lle falaban dos países descoñecidos que visitarían.
Velaquí a conclusión a moitos dos nosos desvelos sobre cales son as historias máis adecuadas para os nenos e nenas. Poida que estivéramos moi ocupadas buscando a última novidade editorial, valorando a harmonía texto/imaxe, considerando o formato máis axeitado…, e resulta que o cerne está na compoñente afectiva.
Ler contos ou contar contos? As dúas cousas, en función do que pretendamos, non hai porque contrapoñer estas dúas necesarias actividades, pero non releguemos a que vai directamente de boca a orella, tan só co recurso da nosa voz.
Agora ben, todos/as sabemos contar historias?, ou será que a falta desa capacidade nos fai aferrarnos a outros soportes como o libro ou o audiovisual. Cales son as cualidades que debe ter un conto e un contador/a de “contos de boca”?
Recorremos ao experto Paco Abril que no artigo “Para contar historias” esboza algunhas premisas fundamentais sobre a narración, así como as 5 características que, a xuízo deste contacontos, se deben aplicar para chegar aos nenos/as.
-El contador es un escuhador. Es capaz de oír a los niños/as cuando cuentan cosas que a las orejas maduras les parecen misteriosas. Es capaz de oír lo que los niños quieren, de verdad, sentir.
-Quien narra es un contador, no está representado un papel, Por eso se centrará en lo que cuenta, y en que eso que cuenta suene verdadero, recordando que los niños/as quieren ficciones no mentiras.
-Sólo cuando consiga la difícil sencillez de narrar sin alharacas, con el solo recurso de la palabra, podrá recurrir a usar los elementos que considere oportunos para fortalecer sus relatos.
-Su repertorio, que deberá sentir como si formara parte de su vida, se nutrirá de historias, de cuentos, de palabras que contegan el imprescindible ingrediente del “y de repente.
-El contador de cuentos debe poner la mejor disposición para relatar, aunque no tenga ganas, deberá salir a la “pista” con ellas, de lo contrario no saldrá.
Y es que en el momento en que los niños/as sienten que lo que les narran tiene que ver con sus vevencias, y les cuentan historias con ganas, se convierten en los mejores escuchadores que haya habido jamás.
Seguimos co noso obxectivo de incidir máis no xogo dramático, porén, nesta semana elaboramos monicreques de pau e agora facemos representacións con eles.
O luns trouxeron os elementos cos que crear: botóns, retrincos de tela, novelos de lá de cores, etc. que cadaquén foi seleccionando para así compoñer o seu monicreque. Se ben facelos foi doado, expresarse a través deles cústalles máis; temos que exercitar os diálogos e a posta en escena.
Hainas de moitos tipos: saltonas, tenras, verdes estranxeiras, moi gordas e vermellas da ira, e algunhas tan longas que é imposible pronuncialas… (…) O ladrón de palabras, entón, clasifícaas e méteas en tarros de cristal. Logo proba algunhas receitas: 2 palabras doces, 3 molladas, 1 picante e 2 cálidas. Mestúrao ben e lánzao todo ao ar. E así, o azar trenza alfombras de loanzas, tece bufandas de inxurias e calceta calcetíns de explicacións complicadas.
“O ladrón de palabras”, unha das últimas publicacións de Edelvives, un fermosísimo álbum de Nathalie Minne, que nos conta, nunha perfecta comuñón entre o texto e as imaxes, a historia dun neno que sae pola noite con todo o seu equipo cara a cidade, alí, rastrexando voces e luces, sen que ninguén o vexa, gabea polos tellados e comeza a súa colleita de palabras.
Tras lelo e deleitarnos coas imaxes (un día falaremos de como ler os álbums ilustrados), non puidemos resistirnos a facer coma o ladrón de palabras. Recollemos e metemos en tarros de cristal os ingredientes de moitos xogos.
Comezamos inspirándonos nas palabras clasificadas polo pequeno ladrón: palabras negras (toro, carbón, noite), palabras despreocupadas (sola, feliz, tranquila), palabras simples (vida, gato, bico, amar), nunha palabra (stop, pum, clac), palabras de viaxe (ir, lugar, aquí), palabras doces (querer, amar), palabras de soños (unicornio, ilusión, príncipe), palabras feas (mugre, morte, insecto), palabras bonitas (claxon, globo, lúa, mimo), palabras baleiras (cero, solo, nada de nada), palabras raras (trisomía, lechuza), palabra a palabra (paso a paso, pouco a pouco), palabras hilarantes, palabras frías, grandes palabras, palabras moi fermosas, palabras difíciles, palabrotas, palabras confusas, palabras solitarias…
Agora pedímoslle a cada neno/a que nos traia un tarro coas palabras da súa casa.
Velaquí o comezo da nosa clasificación que nos dará xogo para moito, moito tempo. Palabras amorosas, palabras mareiras, palabras longas, palabras curtas, palabras dos contos, palabras xoguetonas…
Unha amiga fíxonos notar que vender e regalar palabras tamén era o que facía Belisa Crepusculario vendedora de palabras no conto Dos palabras que integra a obra “Cuentos de Eva Luna” de Isabel Allende. Belisa un día descubriu que as palabras andaban soltas sen dono e que calquera cun pouco de maña podería apoderarse delas para comerciar, polo que lle pagou vinte pesos a un cura para que lle ensinara a ler e escribir, e cos tres que lle sobraron mercou un dicionario, que logo de revisalo a A á Z, tirou ao mar para non estafar aos seus clientes con palabras envasadas.
O poder das palabras.
Gústanos facer exercicios coa voz e ver que hai quen pode producir calquera son, tal e como sucede no vídeo do extraordinario grupo Voca People, que coas súas voces soan coma unha orquestra.
Para ilo é preciso practicar a pronuncia moitas veces non sabemos como explicarlle aos nenos/as a colocación dos órganos fonatorios, para facelo con corrección.
Esta aplicación, Los sonidos del español, xerada polo departamento de Español e Portugués da Universidade de Iowa permite a definición articulatoria dos sons do español mediante un diagrama interactivo.
É sumamente interesante que poidan visibilizar o aparato fonador humano e escoitar a pronuncia correcta.
Olaf vivía nun planeta moi, moi pequeno. Nunha casa moi, moi grande. Un bo día, aburrido, Olaf saíu a camiñar… e camiñou! Olaf camiñou e camiñou, e un peixe que tiña a cola do revés atopou.
–Vés comigo? –preguntoulle.
E como non dixo que non…
Así principia este relato acumulativo de estrutura repetitiva e circular. Un Principiño, farto da soidade, emprende un camiño iniciático. Diversos animais fantásticos -de inspiración mítica e valor simbólico- vanlle facendo compaña e conformando un grupo heteroxéneo e compacto: o peixe que tiña a cola do revés, o cabalo alado, o tigre arco da vella, o elefante elegante…
As imaxes, segundo Xosé Ballesteros, director de Kalandraka, feitas cunha paleta cromática fermosísima e cun aspecto xeométrico case mecánico, mesmo dan ganas de tocalas, apetece velas en tridimensional.
Xa se presentou traducido ao castelán, portugués, éuscaro e catalán.
“Aprender a leer es un procedimiento que se enseña en la escuela.El gusto por la palabra y el amor a los libros se descubren en casa, en el ámbito de la familia, si bien la escuela ocupa un lugar de privilegio en esta conquista.Cuando una maestra de educación infantil está contando un cuento a sus alumnos, no solo está relatando una historia divertida o triste, está enseñando conceptos que tienen que ver con la lengua, procedimientos que atañen al proceso de comprensión y unos valores determinados contenidos en el libro.Cuando una abuela, o una madre, o un padre cuentan un cuento a sus nietos, o a sus hijos, están realizando un acto de amor. “
Así comeza o caderno do Observatorio Andaluz da Lectura realizado por Antonio Ventura coa pretensión de ser unha guía para as familias. Non cremos que sexa casual que o primeiro número desta publicación se dedique a ler na casa; tras moitos anos, traballos e campañas de animación á lectura, sábese que ese é o ámbito determinante no fomento da lectura.
Esta sinxela guía aborda, entre outros temas, a necesidade da ficción, as palabras e as imaxes, o gusto polas palabras e o amor polos libros, os momentos da lectura, as clases de libros, e remata cunha selección de textos.
Paga a pena poñela a disposición das familias, ben a través dos blogs (de aula, de biblioteca, de centro) ou fotocopiala.
Xogar coas palabras é unha das nosas actividades preferidas (ver categoría AlfabetizArte), palabras curtas, palabras longas, palabras que nos aloumiñan, palabras que nos fan cóxegas no padal…, pásanos o mesmo que á protagonista de “La coleccionista de palabras”, de Sonja Wimmer, en Cuentos de luz.
“Luna es una apasionada de las palabras. Adora su luz y se ríe con sus cosquillas. Pero un día se da cuenta de que poco a poco las palabras bellas, magníficas y divertidas están desapareciendo del mundo, y la niña decide que es hora de actuar. Un poético cuento sobre la magia de la palabra, sobre el poder que tiene cuando es positiva y que invita a lectores de todas las edades a seguir esta maravillosa historia de una forma original y divertida.”
Un libro para ler e para xogar despois da súa lectura, agora que os nenos/as cada vez xogan menos coa lingua.
A ONU declarou o 2011 Ano Internacional dos Bosques, coa fin de crear máis conciencia na conservación e explotación sostible de todos os tipos de bosque, para beneficio das xeracións presentes e futuras.
Con tal motivo, o S.O.L. (Servicio de Orientación Lectora) da FGSR preparou unha escolma de publicacións, tanto de carácter literario coma informativo para diferentes tramos de idade: ata 5 anos, de 6-8, de 9-11, de 12-14 e de 15-18. En cada unha das fichas, a máis dos datos identificativos do libro, indica se existen versións noutras linguas oficiais do estado.
Supoño que moitas das persoas que len este blog recordarán dos seus tempos estudantís algunha das situacións que seguen:
-As lecturas que nos recomendaban no instituto –grandes obras da literatura- eran máis acordes cos gustos do profesorado ca cos intereses do alumnado; sempre tiven a sospeita que algunhas nin sequera lle gustaban a eles. Ben é certo que non había as posibilidades actuais canto á literatura xuvenil, pero, nunha elevada porcentaxe, escorrentaron a moitos adolescentes do gusto por ler.
-Na materia de Literatura, copiábamos ao ditado algo do estilo de “Juan Ramón Jiménez, Premio Nobel de Literatura, nació en Moguer en 1881 y murió en Puerto Rico en 1958. Casado con Zenobia de Campubrí. Autor de “Platero y yo”…”, para logo ter que memorizar e repetir por escrito o día do exame. Grandes coñecementos os que adquiríamos canto á literatura!. Daquela facíase así…
A día de hoxe, todos/as somos conscientes do nulo valor desas actuacións de fomento do hábito lector e do coñecemento da literatura e das distintas manifestación literarias. Porén, como é posible que sigamos a facer o mesmo?
Levo tempo porfiando que os autores homenaxeados no Día das Letras Galegas non son os máis adecuados para achegar ao noso alumnado á lingua e cultura galega, ás nosas letras, porque ningún deles –ata o de agora- traballou pensando no público infantil. Entón só caben dúas posibilidades: ou estou totalmente equivocada ou estase facendo mal.
Agora vexo versións “modernas” do que eu vivín nos meus tempos de estudante: actividades en formato Java Clic, en LIM o Hot Potatoes, facéndolle saber aos nenos e nenas de 3, 4 e 5 anos que o pai de Lois Pereiro era cristaleiro, que pola súa vila pasaba o tren e que o seu apelido nos recorda a unha árbore froiteira. Tamén hai historias coma “O pequeno Lois Pereiro” ao estilo de “El pequeño Picasso” ou “El pequeño Miró” que rematan con crebacabezas e sopas de letras para comprobar que os rapaces saben distinguir Monforte de Mondoñedo, cousa importante para o obxectivo que estamos a perseguir! A máis de adquirir destreza no uso do ordenador –nenos e profes-, non son quen de ver a grande achega destas actividades á nosa lingua, ás nosas letras, á nosa cultura que se trata de visibilizar nesta celebración para respectala e mantela viva.
Da miña experiencia persoal sei que, malia todo, fíxenme lectora porque os meus pais –fieis á idea de que ler é a maneira de abrirse ao mundo- me deixaron ler o que me gustaba: libros que falaban de nenos/mozos coma min, libros que entendía o que me dicían, libros que me facían deixar outras cousas para saber como remataban…, serían de boa ou mala calidade literaria, pero espertáronme as ganas de ler. O primeiro libro que lin en galego foi “Memorias dun neno labrego”, gustoume a tolear porque entendía o que dicía, a súa linguaxe érame coñecida, do que falaba érame próximo tanto polo contexto –a aldea- como polas inquedanzas do protagonista. Logo lin outros moitos que non me gustaron, pero non me fixeron desistir da idea de ler porque xa descubrira que había libros bos, xa me picara o verme; sería cuestión de insistir, tiña que atopalos.
Sei de certo que o que acabo de relatar é similar ao que lle aconteceu a moitas persoas, entón cabe preguntarse que é o que nos leva a repetir co noso alumnado o que non deu bos resultados con nós? Facémolo porque vén marcado pola normativa?, polo noso compromiso coa cultura galega?, onde se nos di que hai que facelo así? Ningún mestre de infantil lle daría aos cativos un crebacabezas de mil pezas; ben saben que para que entendan como se fai e que non se desanimen hai que comezar polos de catro ou seis –mesmo con modelo- e logo pouco a pouco ir incrementando o nivel de complexidade; sabemos moito de autoestima. Calquera mestre de infantil sabe que lle deben proporcionar ao alumnado experiencias significativas para que produzan aprendizaxes significativas; sabemos moito de pedagoxía e de didáctica. Calquera mestre sabe–non fai falla ser mestre para sabelo-, que na educación infantil hai que ir do máis achegado aos rapaces ao máis alonxado, acompañándoos e dándolle unha marxe de autonomía; sabemos moito da andamiaxe cognitiva. E logo, como é posible que fagamos o que estamos a facer?
Festexemos todos os días as nosas letras galegas. Leámoslle ao noso alumnado libros feitos para eles polos excelentes escritores/as, ilustradores/as e editores galegos; feitos coa intención de chegar ao público infantil, nos que se lle fala con palabras que entenden de temas que coñecen. Descubrámoslle a riqueza do noso vocabulario, das palabras que só existen en galego. Amosémoslle os nomes galegos dalgúns compañeiros e compañeiras. Fagámoslle ver que se poden tecer as palabras facéndolle lucir toda a súa beleza para nos producir todo tipo de sensacións. Gocemos todos os días coa lingua galega. Falémoslle en galego. É a mellor maneira de celebralo.
Se isto se fai ben, tede por seguro que entenderán a obra –e a vida- de Lois Pereiro e de tantos galegos e galegas que traballaron arreo polas nosas letras, malia que non tiveran como público obxectivo aos nenos e nenas de infantil.
Nota: diría o mesmo se estivésemos a falar das letras españolas, das letras europeas ou das letras universais; este ano concedéronlle o Nobel de Literatura a Vargas Llosa e non sei de ninguén que lle lera ao seu alumnado de infantil a súa obra ou lle contara a súa vida.
Os seus nomes sempre son o referente, porén gústalles escribilos en todas partes, en diferentes soportes e empregando distintas ferramentas.
Imagechef é unha aplicación on line, que nos permite escribir textos en tarxetas, na area, en chapas, en camisetas deportivas, en caramelos, con flores, etc., cambiándolle a cor, o formato e ata os adubíos.
“Hay casas” da editorial Sleepsyslaps é unha das nosas últimas adquisicións.
Hay casas abandonadas que aún sostienen el latido. Hay casas pequeñas pero con el corazón grande. Hay casas llenas de color y otras apagadas de emoción.
De inmediato pódese establecer un paralelismo entre as persoas e as casas, das que sen dúbida son o seu fiel reflexo.
Gustounos porque é deses libros nos que o texto está en perfecta comuñón coas ilustracións, neste caso mérito de Mª José Alavarría e Gemma Capdevila. Tamén é dos que che brinda mil posibilidades, mil miradas, mil poemas, tantos coma casas hai, descubrindo que é o realmente importante nas casas mái alá do seu aspecto.
Como se achega o Día do Libro, unha recomendación de lectura, “Tardes con Margueritte”.
Germain, un home de preto de cincuenta anos, bruto, langrán e case analfabeto, coñece no parque a Margueritte, unha velliña ilustrada amante da lectura. Comezan falando das pombas e isto lévaa a facerlle a primeira recomendación de lectura. Pouco a pouco Germain vai sendo consciente do valor que lle aportan as palabras cando é capaz de entender o seu significado, cando é quen de comprender o que queren dicir máis de dez xuntas e cando se decata de que serven para poñerlle nome ao que sente.
Margueritte “enganchouno” léndolle. Explicoume que a ler se empeza escoitando. Eu pensei máis ben que se empezara lendo. Pero díxome: “Non, non, Germain, non pense iso!, para conseguir que lles guste a lectura aos pequenos cómpre lerlle en voz alta” Engadiu que se iso se fai ben, máis adiante, vólvense dependentes, porque é coma unha droga. Despois, segundo van medrando precisan libros. Resultoume estraño, pero pensándoo ben, pareceume que non era ningunha parvada. Se me lesen contos sendo un cativo, pode que metese máis a miúdo o nariz nos libros, no canto de facer parvadas, simplemente por aburrimento.
Levada ao cine, con Gèrard Depardieu no papel protagonista, quen fai crible unha historia ás veces pouco verosímil, malia que tenra e entrañable.
“Tardes con Margueritte”, un libro da mestra de infantil Marie-Sabine Roger, agora en galego editado por Galaxia.
A FGSR vén de pór en marcha a acción Dónde lees tú, na que, coa finalidade da promoción da lectura, recollen “leotestimonios”, documentos e imaxes nas que se fixan nas persoas que len, nos seus lugares, en se o fan sos ou con outros, a quen lle len ou quen lles le, etc.
Gustounos tanto a iniciativa que, de cara ao Día do Libro, imos facer algo similar; solicitarémoslle ás familias do alumnado que nos envíen fotografías de momentos de lectura dos seus fillos e fillas; con todas elas prepararemos unha exposición acompañadas dun pequeno pé de foto no que cadaquén explicará cando le, porque lle gusta ese lugar e esa postura.
Para inspirarnos, vía Nosololibros, vemos o vídeo do espectáculo de danza e acrobacia “Traces”, da compañía Les 7 doigts no que adoptan posturas de lectura inimaxinables e inverosímiles. De seguro que na nosa exposición tamén veremos algunhas imposibles pero cómodas para o lector ou lectora.
A nosa pequena vila de caixas de cartón estanos dando moito máis xogo do que esperábamos. Están absolutamente engaiolados/as con ela.
Agora demos en deixarnos cartas na casa de cadaquén. Minicartas con minimensaxes. Unha maneira de que vaian aprendendo o formato deste medio de comunicación, identificando as casas dos compañeiros e a escribir o texto das mensaxes.
– Bibliopoemes, para nós, o máis completo e selecto blog sobre a poesía infantil e xuvenil. É da biblioteca de Cocentaina –nin sabíamos onde quedaba esa vila, ata que os descubrimos-, está en catalán, e nel pódese seguir información case a diario: novas publicacións, escolmas sobre determinados temas (poesía de inverno ou sobre a muller, etc), poesía mundial –clasificada por países, por idiomas-, autores, editoriais, webs de poesía, e moitos recursos máis para facernos lectores de poesía.
-A editorial Literatura Vertical, única no seu campo que imprime poemas ilustrados, en vinilo para pegar nas paredes. Polo de agora só dá a posibilidade de solicitar os poemas dispoñibles en catalán, español ou inglés. Parécenos unha gran idea para copiar, por nós mesmas ou por unha editora galega.
Non sempre hai que entrar pola porta grande á poesía; hai portas pequenas, humildes, escoradas…, que fan a mesma función: dar paso ou acceso a outro espazo, a outro mundo.
O Centro Internacional do Libro Infantil e Xuvenil da FGSR vén de presentar unha animación na que se sintetizan os consellos fundamentais para reforzar o apoio dos hábitos lectores desde o fogar, compartindo pais e fillos/as experiencias arredor da lectura.
Complétase cunha listaxe de consellos dirixidos ás familias que serven de axuda para:
facer do teu fillo/a un entusiasta da lectura
conseguir que o teu fillo/a odie a lectura
fomentar a escrita na casa
contar un conto e non morrer no intento
elixir unha lectura adecuada á idadedo teu fillo/a
e moitos máis que poderemos ir facilitando ás familias do noso alumnado e ANPA.
Temos por costume cando collemos un libro novo, lerlle ao noso alumnado a dedicatoria, se a ten. Tan só iso. Máis tarde ou noutra ocasión, volvemos sobre o texto da dedicatoria e pensamos quen serán as persoas a quen llelo dedica ou nos motivos polos que o fai o autor/a.
Unha dedicatoria dun libro sempre lle engade valor a este. Ás veces mesmo pode axudar a entendelo, porén é algo que non queremos pasar por alto. A máis hainas fermosísimas, entre elas:
–Para todos aquellos que alguna vez olvidaron los colores, en “Los colores olvidados”.
– A quienes siempre hablan con palabras salidas del corazón, en “La gran fábrica de palabras”.
–A mi madre, por todas las princesas azules, elefantes alados, gatos parlantes y viajes imposibles que habitan en sus cuentos, en “¿Hay algo más aburrido que ser una princesa rosa?”.
–A mi hijo Vic, para que las palabras sigan siendo siempre uno de sus juguetes favoritos, en “La palabra que se fue de vacaciones”.
–A León, mi padre, agricultor y hortelano (M.J.) A Yvette, mi madre que me enseño el abc de la cocina (A.S.), en “Una cocina tan grande como un huerto”.
Pouco a pouco tamén os iniciaremos na arte de dedicar libros cando estes se dan como agasallo, cales son as características deste tipo de texto, como se distinguen doutro tipo de información presente nesa páxina, a súa extensión, os elementos fundamentais, como o nome de quen agasalla e sobre todo, os motivos polos que se dedica un libro que deben quedar reflectidos na dedicatoria.
O noso alumnado está fascinado coa realización artística das letras dos seus nomes, están chegando a un alto grado de virtuosismo. Comezaron imitando moitas das tipografías dos albumes ilustrados existentes na aula; deron un paso máis cando descubriron as paxaroletras e peixeletras de “A árbores de follas DIN A4”; desde aquela facilitámoslle moitos dos novos libros de alfabetos que se teñen publicado, e imaxes doutros orixinais que atopamos pola rede.
-No espazo Tamtam de Educared, 20 abecedarios distintos: de chucharías, de flores, de pinzas da roupa…
-No blog Biblioabrazo unha escolma de libros-abecedario
Ás veces hai que coincidir con Nicholas Carr; é certo, na rede, máis do que quixéramos, movémonos nun nivel superficial; flúe a información polas redes sociais, vai dun noutro, e finalmente en que repercute isto?, en coñecemento non, e en cambio de escala de valores tampouco.
O 21 de febreiro é o Día Internacional da Lingua Materna, –a lingua da nai, a primeira lingua que se adquire, a lingua que se coñece mellor, Emilia Ferreiro suxería chamarlle lingua de berce-, por Internet circula a Declaración da UNESCO, os carteis, a carta da súa directora dicindo que as tecnoloxías son especialmente útiles para fomentar as linguas maternas. E que máis?, pode que cheguen a millóns de internautas, e despois diso, que?, variará a valoración social de moitas das linguas maternas? Xestos; ás veces todo se reduce aos xestos grandilocuentes e ritos das liturxias modernas.
Porén, prefiro os pequenos feitos, pode que non cheguen tan lonxe pero apórtanlle o valor do persoal e son máis cribles. No xornal El País do pasado venres, líamos o artigo do profesor Henrique Monteagudo, “Memorias dun neno vilego”, no que, coa honestidade e sinxeleza que o distingue, dábanos a súa visión de como a súa lingua de xogos, o galego, lle abriu portas, que de terse pechado no mundo que lle correspondía, nunca tería vivido, malia que non lle impediu coñecer e practicar outras linguas –a da escola, a da mocidade, a da modernidade, a de entenderse polo mundo.
Cantas linguas maternas temos neste momento nas aulas?
Se finalmente, só se trata de amplitude de miras, de non prexuízos, nin coa propia lingua materna nin coa dos outros. Só desde o enriquecemento. Sen conflito, sen confrontación, sen enfrontamento.
A raíz do visionado da ópera buffa ‘Duetto buffo di due gatti’ de Gioacchino Rossini, durante a cal tan só se pronuncia a onomatopea “miau”, e do que hai innumerables versións, de entre as que salientamos:
decidimos traballar coas onomatopeas, pronuncialas, idenficalas, e escribilas; deunos pé a unha interesante proposta de lectura e escrita. Empregamos as táboas das admitidas polo Diccionario da Lengua Española, a recompilación de José Martínez de Sousa e máis un vídeo.
E como non, unha chiscadela final co xa clásico libro de Manuel Bragado, “Dona Carme”.
Unha amiga facilitounos a ligazón a esta ferramenta, Text to Speech, de Sitepal, que permite escribir un texto breve, e o presentador ou presentadora poñeralle a voz, en distintos tonos, e diferentes idiomas con variados efectos. Ao noso alumnado gustoulle escribir o seu nome e escoitar como o pronunciaría unha persoa, home ou muller, con acento de distintos países, máis rápido ou máis lento, con voz metálica ou estridente. Ademais cando moven o rato arredor deles, seguen o punteiro cos ollos. Aínda non lle exploramos outras posibilidades, pero é interesante que descubran que un erro nunha letra altera o resultado.
Una mà de contes é un programa da televisión pública catalana que tamén ten unha versión radiofónica. Ao parecer en catalán “unha man de contos” e “un mar de contos” pronúnciase de forma bastante parecida, e con isto xoga o título do programa.
Na versión radiofónica, os personaxes dos contos tradicionais falan entre eles e cos locutores; pero na versión televisiva unha voz en off vai contando un conto e acompáñase de imaxes nas que se ve a un artista ilustrando a historia empregando distintas técnicas –debuxo, collage, estampado, acuarela…-; o resultado: extraordinario. Os contos son narrados en catalán, pero co apoio das imaxes, e o coñecemento que temos deles, permítenos seguir a historia sen ningún problema. Tamén se lle poden engadir subtítulos en outros idiomas.
O programa, que recibiu o Premio Nacional de Cultura da Generalitat de Ctalunya, conta cun web, no que podemos acceder aos vídeos dos capítulos emitidos. Alí atoparemos os contos clasificados segundo os personaxes, o seu lugar de orixe, o seu autor ou a técnica empregada na ilustración.
Desde o web pódese acceder ao blog -no que recollen actividades realizadas e noticias relacionadas- e aos “Tallers”, alí veremos:
-“Contes il lustrats”, no que se poderán compaxinar as imaxes e o texto de forma libre e imprimir o resultado ou enviar a un amigo/a.
-“Dibuix”, nesta sección podes debuxar o teu conto preferido ou crear personaxes e situacións para un conto. Ao remate permite reproducir o proceso e finalmente, imprimir ou enviar.
-“Retall i composició”, aquí, pódese cambiar a textura e a cor dun papel virtual que despois recortarás ou teu gusto, e con esas formas compoñer personaxes e escenarios. Dá a opción de imprimir/enviar ou gardar para rematar noutra ocasión.
-“Subtitulat”, poderemos poñer subtítulos en distintos idiomas, ou escribir un conto novo cambiando o texto que acompaña as imaxes.
Paga a pena navegar devagar polo web pois encontraremos moitas posibilidades de uso nas aulas, máis alá do valor literario, que xa de por si é importante.
Vin este vídeo en Trafegando Ronseis e de inmediato faciliteille a ligazón á mestra especialista de inglés do noso centro, unha excelente profesional que conta coa miña admiración e respecto desde que nos primeiros días do curso do ano pasado, me axudou no período de adaptación, e a miña sorpresa foi cando vin que se dirixía aos rapaces en inglés, e estes respondíanlle facendo o que lles pedía ou contestando ao que lles preguntaba. Nunca se dirixe a eles máis que en inglés, e eles son quen de entendela, de cantar, de moverse, de facer o que lles pide. Ben unha especialista que non dá inglés en castelán ou en galego, que habelas, hainas….
Electric Car é un vídeo musical de animación cunha canción de estrutura sinxela, repetitiva, circular e moi, moi pegadiza, que fala da alegría da amizade.
A FGSR vén de presentar unha canle informativa dirixida ás familias con suxestións de lectura para persoas adultas, nenos e mozos. Conta cunhas seccións fixas a través das cales se propoñen a lectura dun artigo e unha monografía relacionados coa promoción da lectura desde o fogar; recomendacións de lecturas para distintos tramos de idade, e unha sinxela actividade para realizar cos fillos e fillas.
Nós xa lle facilitamos a ligazón ás familias do noso alumnado, pero de cando en vez iremos enviándolles algún deses artigos sobre a lectura na casa, como o do boletín 4, “El hogar como caldo de cultivo en la formación de lectores”, de Luis Bernardo Yepes Osorio, publicado na revista Educación y Biblioteca, nº 140 de 2004.
Desde que vimos este traballo da artista Sarah Morpeth andivemos dándolle voltas para ver como facer algo semellante nas nosas aulas. Pensamos que poderíamos facer cortinas de palabras:
-Como conmemoración das Letras Galegas, ir xuntando todas aquelas palabras galegas que nos gustan.
-Polo día da Infancia pedíndolle as familias que nos escribiran palabras que asociaban á infancia.
-Para ir recollendo todas aquelas palabras que serven para expresar os nosos sentimentos e emocións.
Finalmente, decatámonos que as nosas aulas están cheas de carteis con palabras: con personaxes dos contos, cos nosos nomes; con alimentos, con emocións, con acontecementos, coas palabras que non fan rir, con palabras difíciles de pronunciar, con descubrimentos…, polo tanto non tíñamos máis que cortalas e facer cortinas temáticas. Cada vez que temos unha nova listaxe de palabras, tecemos un novo fío da nosa cortina. Imos tecendo a nosa vida escolar con palabras.
Cando escoitei ao Nobel Mario Vargas Llosa dicir –no seu discurso na Academia Sueca -que aprender a ler fora o máis importante que lle pasara na vida e que conlevou a paixón pola escritura, pensei que teríamos que recollelo no blog. Pero, tamén, de inmediato veume á cabeza o libro de Daniel Pennac, “Como una novela”; poida que non sexa unha estraña asociación de ideas. Neste libro publicado no 1992 -un clásico sobre a paixón pola lectura-, Pennac, cuestiona as actitudes dos pais, a imposición da lectura que fan os benintencionados mestres, e nomeadamente o seu dogma conxunto e categórico de que ler é unha obriga porque nos fai mellores persoas. O autor desafía e desarma esta aseveración e ofrece argumentos ler é algo que podemos facer polo simple pero inmenso gusto de facelo.
Para Pennac o lector ten uns dereitos que resume en dez:
O dereito de non ler un libro.
O dereito de saltar as páxinas.
O dereito de non rematar un libro.
O dereito de reler.
O dereito de ler o que sexa.
O dereito de ler onde sexa.
O dereito ao bovaryismo (enfermidade textual transmisible).
O dereito de buscar libros, abrilos onde sexa e ler un anaco.
O dereito de ler en voz alta.
O dereito de calarse.
Non sei cales serían as tretas que empregou o frade Justiniano con Vargas Llosa para cativalo de tal xeito aos cinco anos, pero o que si sei, e Pennac sabe é que:
“Hay que leer, hay que leer…¿Y si en lugar de exigir la lectura, el profesor decidiese de pronto compartir su propia dicha de leer?”
Cómpre recordar que o verbo ler ao igual que o verbo amar non admite imperativos. Non se pode forzar a curiosidade, débeselle espertar, é unha das máximas que atravesa o libro, ao que se pode acceder na rede.
Este é o título do artigo de Estrella de Diego, publicado en Babelia, que a fixo merecedora do XI Premio Periodístico sobre a Lectura da FGSR. Este galardón foi creado fai once anos coa finalidade de estimular traballos de reflexión e de creación sobre a importancia da lectura e o desenvolvemento do hábito lector, premiando un artigo, aparecido nun xornal ou revista españois, que cumpra co devandito obxectivo.
Calquera dos anteriores, desde distintas visións, fálannos do que é a paixón lectora e de como as lecturas deixan unha pegada en nós que nos fan “froito do que lemos”. Facilitamos a relación. Nós, enviámoslle ás familias o de Gustavo Martín Garzo, para cando nos empezan a preguntan cando lle deben ensinar a ler aos seus fillos/as.
No Blog Bibliopoemas da Biblioteca pública de Cocentaina –todo un referente na animación lectora-, esta semana dedican unha entrada ás fórmulas de inicio e de peche dos contos. Isto fíxonos recordar que cando lemos un conto na clase, malia que non somos partidarias de desvirtuar o máis mínimo o escrito, sempre botamos a faltar esas chaves máxicas que metaforicamente nos introducen no mundo imaxinario dos contos. Velaí a relación que publican en catalán, español e galego:
Inicio:
Era unha vez…
Había unha vez…
Nun lugar remoto…
Hai moito, no tempo dos soños…
No inverno, na época da lúa chea…
Nun tempo no que a Terra aínda era nova…
Certo día…
Hai moitos centos de anos…
Noutros tempos máis antigos…
Érase que se era…
Vivía unha vez…
Nos tempos de María Castaña…
Para saber e contar e contar para aprender…
Hai moito tempo, cando os animais aínda falaban…
Hai moitos anos, cando o mundo estaba formándose…
Había unha vez, nun vello país…
Hai moito tempo, cando as galiñas tiñan dentes…
Aínda que é difícil de crer, unha vez pasou…
Peche:
Foron felices, comeron moitas perdices e a min déronme coa porta nos narices.
E viviron felices moitos anos.
E colorín colorete, pola cheminea vai un foguete.
E viviron felices para sempre.
E viviron felices ata o final dos seus días.
Colorín colorado, este conto xa está acabado.
E así será para sempre.
Entón, o galo cantou e este conto rematou.
Acabouse o conto e levouno o vento…
Nalgunha outra ocasión xa temos falado tamén do web Orella Pendella no que se recompilan ditos, recitados, trabalinguas, acumulativos, etc da tradición oral galega.
Por outra banda, o Web LitOral, é unha fonte inesgotable de recursos da tradición oral: experiencias de centros educativos entorno á literatura oral, textos, entrevistas, recursos, estudos, gravacións, mostras sonoras, decálogo de boas prácticas, etc. Contan cunha actividade “Pasos contados” que se trata de roteiros de unha o media xornada que se realizan na fin de semana para coñecer lugares e tradición orais do Estreito de Xibraltar en familia . Para copiar!.
Estamos probando as posibilidades de dous programas gratuítos xeradores de nubes de palabras, con distintos formatos visuais, Wordle e Tagxedo.
Wordle. No blog Educacontic recollen os pasos a seguir para a elaboración dunha nube, titoriais e incluso aproveitamento didáctico desta ferramenta. Úsanna en niveis superiores pero nós consideramos de utilidade para o traballo coa lingua escrita e probamos a facer:
-Os nomes de todo o alumnado da clase, posteriormente xogan a recoñecelos, ao poñer o cursor enriba resáltase.
-Os nomes dos membros da súa familia ou amigos.
-Palabras que nos gustan.
-Palabras difíciles.
-Familias de palabras, ou campos semánticos.
-Poemas
Tagxedo é similar, coa diferenza de que pode elixir as formas das nubes de palabras –froitas, flores, animais, mans, pés…-, en Wordle tan só podía decidir a orientación –horizontal, vertical, H/V. En ambos os dous pódese elixir a fonte, tamaño, cores, etc.
O día 22 de outubro é o Día Internacional da Biblioteca Escolar, con tal motivo queremos recomendar blogs de bibliotecas escolares, dos moitos que consultamos, salientamos dous:
–Trafegando Ronseis, un dos nosos blogs de cabeceira; un traballo excepcional de Anxo e Gracia, “un blogue de pingas e de icebergs, do que nos preocupa ou nos chama a atención, de biblioteca e de aula”. Un blog comprometido, dos que van a cara descuberta con aqueles temas nos que cren e defenden: valores e dereitos humanos, defensa da nosa lingua, a introdución das tecnoloxías no ensino, a importancia do audiovisual, a necesidade de conectar cos intereses das e dos adolencentes… e ducias e ducias de acertos máis. Ás veces pensamos que deberían ser subvencionados -ou non-, e dedicarse en exclusiva a darnos ideas ao profesorado. Non sabemos como fan, pero envexamos a súa actividade, no que vai de ano levan 1042 entradas.Un blog con discurso de seu, sempre arredor da literatura, porén, da vida. Recomendamos unha das súas últimas entradas “Amor na biblioteca”
–El Biblioabrazo, blog e web da biblioteca escolar do CEIP Gabriel y Galán de Cáceres, segundo premio nacional de animación lectora no 2009. Dinámico, actualizado día a día, ben organizado e ben dotado de recursos, de recomendacións e de actividades de animación lectora. Permite a busca por temas, ligazóns a outros blogs e webs de lectoescritores, ilustradores, revistas de literatura infantil, editoriais, e mesmo elaboran guías de lectura sobre determinados temas –oficios, alfabetos, outono, etc. Atoparedes moitas actividades para copiar, entre elas, as cestas lectoras para os recreos. Cómpre ver as súas entradas sobre bibliotecas escolares. Un gran traballo.
Xa está en marcha a nova campaña de dinamización lingüística “Bocaberta 2010-2011” Entre as actividades desenvolvidas polas distintas editoras galegas para todas as idades atopamos, dirixidas ao público infantil:
Un total de 747 accións, que se realizarán en todos os concellos de Galicia –ver calendario– e que chegará a máis de medio millón de rapaces e rapazas de entre 3 e 18 anos.
Nas primeiras reunións coas familias do alumnado de 4 anos, xurde unha pregunta/inquedanza constante “Cando empezaredes a ensinarlles a ler?”; xa podemos expoñer as razóns que queiramos, que isto é do que máis preocupa aos pais e nais, de tal xeito, que moitos deles “toman as súas propias medidas”: compran un método e veña a machucar aos pobres coitadiños co de “la eme con la a…”. Se aprenden a ler, mérito dos sufridos pais, e se non aprenden, culpa da mestra.
Por isto de facer escola, facilitámoslles a todos a copia dun artigo “Café con los vecinos”, de Daniel Cassany e Cristina Aliaga, publicado polo Centro Internacional del Libro Infantil y Juvenil da FGSR. Comeza así:
“Por fin encontré la oportunidad para tomar el café que me habían ofrecido mis vecinos de rellano. Son padres desde hace tres años y se preocupan por Litang ―su preciosa hija de origen chino y ojos negros. Al ver mi buzón cargado de libros se enteraron de que soy investigador sobre la escritura y les faltó tiempo para invitarme. Después de mencionar alguna novedad del barrio, atacamos el asunto:
—Leí que hay muchas más posibilidades de que un niño sea un buen lector si de pequeño sus padres le cuentan cuentos, si le leen en voz alta en la cama —dijo Miguel, el padre—, pero no creo que también tengamos que ayudarle a escribir, ¿cierto? Eso lo hace la escuela: es allí dónde aprenden a escribir, dónde se enseña el abecedario.
—No se puede hacer nada hasta que la niña sepa las letras —confirmó Montse, la mujer. Ambos hablaban con convicción.
—¡No es tan simple! —repliqué―. Podéis hacer muchas cosas. Escribir requiere mucho más que anotar las letras, que redactar. Hay que reconocer los diferentes textos: una carta, un cuento, una receta… Hay que saber para qué sirven, cuándo se usan, cómo; hay que aprender a ser “autor”… Empezamos a aprender a escribir mucho antes de copiar la primera letra. Litang puede empezar “a escribir” antes de que le enseñen “las letras”, si la ayudáis, antes de que sepa redactar.
―Del mismo modo que le leéis cuentos en la cama, antes de acostarse, podéis ayudarle a escribir, aunque todavía no pueda trazar letras ―aclaré―. Podéis ponerle título a sus dibujos. Le preguntáis: “¿cómo se titula?” y escribís el título por ella. También podéis anotar su nombre en sus libros, en su incipiente biblioteca. Lo podéis hacer siempre ante ella, contándole lo que hacéis y mostrándoselo. Podéis escribir alguna dedicatoria para los regalos que haga a sus amigos… Siempre sugiriéndoselo a ella y esperando su aceptación y sus palabras… o negociando con ella lo que pueda ser más adecuado.
―¿Sería como ser su “escriba”? ―preguntó Montse. (continúa)
Bastante esclarecedor.
Vendo o interese que espertou a nosa suxestión, a próxima será un artigo de Kepa Osoro titulado “Cómo ayudar al niño a convertirse en un lector feliz”, no que o autor trata da importancia de lerlle libros aos nenos.
Este é o título da conferencia á que asistimos esta mañá impartida pola doutora Teresa Colomer no marco do 32º Congreso IBBY. Experta investigadora en literatura infantil, autora de libros e de máis de 200 artigos sobre a LIX, centra o seu traballo na análise da literatura denominada infantil, no pasado, no presente, e sobre todo, avanza as tensións ous desafíos aos que se terá que enfrontar para acadar a calidade literaria e a formación de lectores. Entre outros temas abordou os que segue:
Literatura contra pedagoxía; falou da artificialidade dos libros clasificados por idades e por temas; os libros alleos á experiencia literaria, seguidores desa política da corrección, libros escritos baixo o ditado dos contidos curriculares. Isto fíxonos lembrar unha entrevista a Manuel Janeiro con motivo da presentación da súa obra “A abella abesullona”, na que di que “un dos grandes males da actual LIX é que, aparte de ser, ás veces, refuxio de malos escritores, énchese intencionadamente de obxectivos psicopedagóxicos. Estes, os valores didácticos ou sociais deben darse, pero implicitamente”. O impacto desas obras nos lectores aínda non se coñece.
Literatura sen adxectivos; na actualidade enténdese a LIX como literatura, algo que non sempre foi así, xa que había un grande desprezo por este campo –exceptuando o folclore xa que se entendía que este non fora creado exclusivamente para nenos-, por fortuna agora vese cunhas novas –“gafas valorativas”.
O debate cultural: a conquista colectiva da visibilidade nos medios de comunicación. A medida que o sector ía medrando, ampliábase a queixa da escasa atención dos medios sobre este apartado, malia que mellorou bastante nos últimos tempos non é para celebrar os éxitos.
A tea de araña da animación lectora; contacontos, portadores de maletas institucionais, autores que comentan as súas obras, promotores de lectura que sobrecargan aos xa superados docentes, todo un elenco de personaxes que pululaba polos centros en pleno xarampón da animación lectora e da que non se demostrou a día de hoxe a súa incidencia na formación de lectores. Ler require silencio constancia e complicidade, algo que non se pode lograr con accións anecdóticas e puntuais.
As leis do mercado, a marea da mediocridade; hogano existen diversidade de xéneros, traducións de obras estranxeiras, premios que fan que cada vez que publique máis. Pero tamén hai un ataque ás editoriais acusándoas de moverse por criterios mercantilistas. Unha marea de mediocridade invade as obras que esterilizan o interese do lector co didactismo. Segundo Colomer, para ler eses libros é mellor dedicarse a outra cousa. Apúntase tamén á responsabilidade dunha crítica que escolme o gran da palla.
A imaxe; esta forma parte da LIX desde sempre. Na actualidade, nos albumes, libros álbum atopamos imaxes froito da fusión cos códigos artísticos contemporáneos. A beleza dalgún destas imaxes xa é motivo dabondo para mercar un libro, pero moitos deles só viven do impacto do consumidor, son espectaculares, suxestivas, e algunhas delas, ata banais. Traspasan ao lector a responsabilidade de darlle sentido. Aínda non se sabe como funciona a lectura de libros álbum, como funciona o lector na fusión do código visual e do código escrito. Queda por analizar os efectos desa literatura infantil e o interese posterior dos nenos pola lectura de textos carentes de imaxe.
Novas formas de ficción: un novo reparto da baralla; hai libros que xa nacen emparentados coas pantallas –videoxogos, cinema- estes tránsitos conlevan unhas características na migración entre pantallas, máis acción, textos cortos, etc que non sabemos como afectará isto á literatura infantil de calidade, hai que indagar se é posible a dualidade dunha experiencia ficcional e literaria potente.
Coa súa exposición Teresa Colomer axudounos a visualizar a forza que tivo que facer a LIX de calidade para lexitimar a súa parcela, pero afortunadamente estamos nun momento no que hai máis e mellores libros, que chegan a máis nenos que nunca. Rematou enlazando co lema do congreso dicindo que a LIX dentro da literatura é a forza das minorías.
Esta mañá tivemos a enorme honra de escoitar a Emilia Ferreiro na súa intervención no 32º Congreso Internacional do IBBY. Soubemos que se vai facer unha publicación coas actas do congreso e un CD que conterá as gravacións das distintas intervencións. Esperaremos ata daquela. Recomendamos a visita á exposición de ilustración de albumes infantís, unha marabilla, e máis aos distintos stands das editoriais nos que puidemos coñecer as últimas novidades que, supoñemos, estiveron preparando para a ocasión. A visita ben paga a pena, asistentes de 56 países, conferenciantes vidos de todas as partes do mundo para falar da literatura infantil e as mellores publicacións en distintas linguas. Iremos contando pouco a pouco.
Emilia Ferreiro comezou amosando a súa satisfacción por atoparse en Compostela xa que o seu avó seica era destas terras. Agradeceu, tamén, que nun congreso sobre literatura lle deran un espazo ás investigacións sobre psicolingüística. Coa forza que a caracteriza, empezou falando de que cando ela elixiu como campo de traballo a alfabetización había interminables debates e unha grande confusión sobre os métodos de ensinanza da lectura e da escritura e sobre como se desenvolvían os seus procesos de aprendizaxe. Actualmente estas teses non se manteñen nos discursos, malia que desafortunadamente, si nas prácticas.
Preguntounos en que idioma se alfabetiza hoxe aos máis pequenos, anticipou que responderíamos na materna, algo que ao seu entender non se pode responder tan á lixeira por varias razóns, entre elas, as reivindicacións do sexo masculino e, por outra banda, pola actual e complexa situación social plurilingüe. Máis ben teríamos que falar de “lingua de berce”. Puxo varios exemplos de fillos e fillas de familias con membros de distintas nacionalidades –algo bastante habitual en moitos contextos- atendidos por persoas doutras culturas, e que interaccionan a diario con persoas con outras linguas. Hai casos de nenos e nenas con 4 ou 6 linguas maternas. Isto é un alegato a favor do multilingüísmo xa que cada unha desas linguas representa unha cultura.
As investigacións sobre a “lingua de berce” na psicolingüística aínda son moi incipientes. Que pasa cando na escola escolarizamos na lingua materna e nos esquecemos da lingua de berce? Que pasa coa diversidade cultural e lingüística? Que pasa nos centros cheos de nenos procedentes do estranxeiro? Segundo ela a escola aprendeu a negala. As diferenzas individuais non modifican a ideoloxía escolar; as diferenzas que máis afectan á ideoloxía escolar non son as individuais, senón as colectivas, de grupos sociais e culturais que puxan por facerse un sitio. A integración destas diferenzas na escola faise máis das veces con tinxes folclorizantes; averíguase un pouco sobre as súas comidas, sobre as súas festas, etc., pero esquecémonos de indagar sobre como se apropian do mundo nas súas culturas, como realizan o conteo, cal é o calendario que empregan… Tense en conta a oralidade deses nenos e nenas?, non, a escola é impermeable e imperturbable á oralidade, imponse a lingua dominante, e ben sabemos o que sucede cando hai unha distancia moi grande entre a oralidade cotiá e a lingua na que os rapaces se apropian do código escrito.
Se a función dos sistemas educativos é a de producir coñecementos e desafiar ao descoñecemento, que facer na escola para desbotar a idea de que a diversidade é un obstáculo pedagóxico e transformala nunha vantaxe educativa?. Neste punto do discurso amosounos unhas gravacións feitas a pequenos grupos de nenos de escolas infantís de Reggio Emilia, nenos de distintas nacionalidades que facían as súas anticipacións sobre o que diferenza a unhas linguas escritas das outras, e vimos como as diferenzas axudan a discriminar a escritura propia dunha lingua da allea –nas escolas reggianas existe a figura da mediadora lingüístico cultural da que xa falamos noutra entrada do blog– , de como esta diversidade xera riqueza de coñecementos sobre todos naqueles ausentes de prexuízos, ao tempo que suscita a curiosidade intelectual. Falou de como se as minorías son postas en relevo positivamente todos gañamos.
Emilia Ferreiro rematou maxistralmente a súa intervención dicindo que “a forza das minorías consiste en facer pensar ás maiorías”. Toda unha declaración nos tempos que corren nos que parece haber máis interese por buscar a confrontación que por aproveitar o que nos fai medrar a todos.
O 8 de setembro de cada ano celébrase o Día Internacional da Alfabetización, declarado como tal polas Nacións Unidas e a UNESCO co obxecto de espertar a conciencia internacional e xerar un compromiso en materia de educación e desenvolvemento. É un recoñecemento de que a alfabetización e a educación son os alicerces de todas as sociedades. As persoas que saben ler e escribir están capacitadas para entender e elixir o seu destino.
O concepto de analfabetismo e de persoa analfabeta varía en función das distintas culturas, e na actualidade significa moito máis ca ser competentes en lectura e escritura, hai outras moitas linguaxes que precisan ser entendidas, comprendidas e empregadas polos individuos. A definición de analfabetismo establecido pola UNESCO, cremos que a día de hoxe debe ser ampliado, pois implica moito máis ca ler ou escribir unha frase breve sobre a súa vida cotiá. Xa o dicía Paulo Freire: “A alfabetización é máis, moito máis que ler e escribir. É a habilidade de ler o mundo, é a habilidade de continuar aprendendo e é a chave da porta do coñecemento.”
Na actualidade unha de cada seis persoas é analfabeta; e no primeiro mundo, cunhas elevadísimas taxas de escolarización da poboación, increméntase ano a ano o número de analfabetos funcionais, con todo o risco de exclusión social que isto conleva.
Cando vimos o programa do 32º Congreso Internacional do IBBY, levamos unha moi grata sorpresa: entre os conferenciantes de grande sona internacional, estará a nosa admirada Emilia Ferreiro. Hai que dicilo así. As persoas que alá polos noventa descubrimos a esta arxentina afincada en México -especializada en psicoloxía xenética, cuxa tese de doutoramento foi dirixida por Jean Piaget-, a lectura da súa publicación “Los sistemas de escritura en el desarrollo del niño” abriunos un novo espazo, unha nova forma de mirar as producións escritas do noso alumnado, e tamén as nosas concepcións sobre o ensino-aprendizaxe da lectura e da escrita. Emilia Ferreiro é recoñecida internacionalmente polas súas achegas á comprensión do proceso evolutivo de adquisición da lingua escrita.
Non podemos evitalo, temos un grande respecto polo seu traballo. Lela é necesario para calquera profesional do ensino –de todos o niveis-, pero escoitala engádelle peso, credibilidade e forza ao escrito; é unha delicia. A última ocasión que a vimos foi fai dez anos nun congreso en Granada. Logo, por máis que se ten intentado, non foi posible traela a Galicia. De tal xeito que podedes comprender a nosa alegría. As súas investigacións profundas, actuais, vinculadas coa realidade e cos cambios que se producen na sociedade, exponas cunha claridade e sinxeleza que fai que todos entendamos os argumentos cos que cuestiona as bases dunha escola que desestima o potencial dos nenos e das nenas.
De entre todas as publicacións, artigos ou conferencias que poderíamos destacar, recollemos:
-Un vídeo no que se expón a súa traxectoria profesional.
-Unha entrevista, realizada por Nora Veiras, con motivo da presentación do CD-rom “Los niños piensan sobre la escritura”.
-O artigo “Nuevas tecnologías y escritura”, publicado na revista Docencia e no libro “Alfabetización de niños y adultos-Textos escogidos”, e que atopamos no portal educativo da Arxentina.
-A recomendación de lectura do seu libro “Pasado y presente de los verbo leer y ecribir”, publicado en Fondo de Cultura Económica no 2001. Neste volume reúnense textos presentado en distintos congresos e destinados a sacudir conciencias adormecidas.
Cremos que haberá que facerlle saber á organización do congreso da IBBY, o que nos supoñería a moitas e moitos mestres de infantil poder asistir á conferencia de Emilia Ferreiro.
Os ambigramas son palabras ou frases escritas ou debuxadas de tal modo que admiten, ao menos dúas lecturas diferentes. A segunda lectura poderase facer tras realizar algún tipo de movemento sobre o orixinal; na meirande parte dos casos, xírase 180º. Neste blog hai una listaxe de nomes para os que se elaboraron ambigramas, de seguro que case todos os do noso alumnado. Nesta ligazón pódese acceder a un xerador gratuíto de ambigramas a partir de calquera palabra.
Un palíndromo é unha palabra, número ou frase que se le igual cara diante que cara atrás. Se é un número chámase capicúa. Neste web atopamos un documento que recompila 42424 (capicúa) palíndromos. Descubriremos moreas de palabras que nos permiten xogar a lelas ao dereito e ao revés. Os números palindrómicos son simétricos en base a. Existen 9 números capicúa de dous díxitos: 11, 22, 33, 44, 55, 66, 77, 88, 99.
Un acróstico é unha composición poética na que as letras iniciais, lidas en sentido vertical forman un vocablo ou unha locución. A nós gústanos facer acrósticos cos nomes dos nenos e nenas a partir de adxectivos que os describen.
Robotype é unha aplicación que permite xogar coas letras, especialmente indicado para o encerado dixital. É moi sinxelo, pero gústanos polas posibilidades que brinda para o achegamento ao código escrito. Preferimos estas opcións nas que serán os nenos os que dirixirán a forma de escribir, compoñer, xogar coas letras, etc, a outras moi sofisticadas pero que nos remiten a unhas actividades pechadas e nada creativas.
Un libro dos que sempre botamos man é de “
Cando fixemos o 
A LINGUA
Chegou unha nena labrega
Onde aprendemos os mestres a ler e a contar contos?
Seguimos disfrutando dos “Cuentos al amor de la lumbre II”. Como un ritual, recreamos un ambiente propicio para escoitar estas historias; todos en círculo arredor do lume (agora non hai pelexas por ver as imaxes), con pouca luz, e o contacontos nun lugar destacado desde onde todos poden velo e escoitalo.
Se ben ata o de agora case todas as historias que lle contábamos ao noso alumnado eran en formato álbum ou libro ilustrado porque críamos que a estas idades hai que fornecerlle o maxín con moitas e variadas representacións plásticas do relato, agora chegou o momento que xa teñen bagaxe dabondo como para prescindir deste apoio visual, botando man do seu imaxinario para ir recreando o que escoitan.
Hai debates obstinados en negar a realidade e buscar culpables en todos os sitios menos onde están. Mentalicémonos, o papel das familias e da sociedade–tanto por ausencia coma por presenza- é fundamental na formación de hábitos dos seus fillos e concidadáns. Con esta afirmación non estamos restándolle importancia á función da escola, senón, e no caso que nos ocupa, eximíndoa da responsabilidade que todo o mundo bota enriba dela.
Chegou un momento no que teñen interese por saber o significado de todo; agora tocoulle o a quenda aos seus nomes. Unha nena dixo que 
Hai pouco tiven que atender a outro grupo de alumnado de cinco anos nun tempo que non daba para moito máis, polo cal lle propuxen xogar a palabras encadeadas; como me miraron un pouco estrañados, volvín a insistir e pregunteilles se non xogaban a iso cando facían viaxes longas. Certamente non pensara en que agora aos cativos en canto soben ao coche conéctanlles un DVD e non volven a falar ata chegar ao destino.
Hai días que vin na rede un artigo que recollía 
Onte levaba baixo o brazo un libro que chamaba a atención de todas as compañeiras, mesmo houbo quen me dixo que hai libros que tan só vendo a portada xa sabes que vai a ser do gusto dos nenos e nenas. Non se enganaba. “
innovarteinfantil
