Esta afirmación de pé de banco encerra a sinxela fórmula da animación lectora; non sei por que se lle dá máis voltas, descoñezo por que se fan cousas tan rebuscadas desde as bibliotecas escolares tratando de inocular o virus da lectura. A clave non lles é outra que procurar que a lectura sexa un acto pracenteiro. Somos seres hedonistas, falo no sentido filosófico, a procura do pracer pode ser froito dun comportamento positivo educado, porén non debe ser visto como algo malo. A industria ben o sabe, por desgraza, moitos mestres recomendadores de lectura, non, así se explican o libros que lles poñen entre as mans aos pequenos, as horas que escollen para ler ou a batería de traballos que lles propoñen a posteriori case como castigo por ler.
Sobre isto temos falado moito neste blog, pero quedábanos por dicir as asociacións gorentosas que se poden facer para que ese momento da lectura sexa aínda máis pracenteiro. Cando lle preguntamos ás persoas adultas sobre os seus momentos de lectura, hai quen menciona o lugar onde le (baixo unha árbore, ao carón dunha xanela, no seu sofá preferido…), outros comentan sobre as parellas da lectura (un café, un bombón, unhas galletas…), outros das horas de ler (ao espertar, pola noite xa na cama, despois de comer…). Nós, os/as docentes, non; poñemos a ler aos nenos cando nos peta, como nos peta e o que a nós nos peta, sen moverse nin distraerse con nada. Por que nos custará tanto entender que eles poden gozar ou rexeitar a lectura ao igual que o facemos nós polas condicións, polos libros ou polos tempos inadecuados.
Por que non procuramos que a experiencia lectora sexa enriquecida con un ambiente proclive? Por que non aproveitamos un día de sol para ler no campo, ou por que non lles deixamos petiscar un pequeno agasallo doce ao tempo que escoitan un conto?
Moito cambiaría o conto se así o entendésemos!
De seguido recollemos aquí o artigo “O primeiro chanzo da animación á lectura”, no que afondábamos neste tema, publicado no Caderno de Análise A Fondo (124, 13/11/15) de Sermos Galicia, coordinado por Francisco Castro, cuxo título era “Dos contos á lus do candil á cultura da imaxe”, no que expoñíamos a nosa visión xunto con Antonio G. Teijeiro, Concha Costas e Jacobo Fernández.
Cada vez que comezo cun novo grupo de alumnado persigo sen tregua ese momento máxico que se crea cando logro que vinte e cinco nenas e nenas de tres anos estean engaiolados escoitando un conto. Hai quen pensa que isto é algo sinxelo, xa que logo, todos os cativos gustan dos contos. Pode ser, mais non é o mesmo. Unha cousa é que atendan e outra ben distinta é enredalos no fío da historia e levalos prendidos ata o desenlace. Ás veces mesmo me sento coma a bruxa da casiña de chocolate tratando de conquistar a Hansel e Gretel para encerralos e logo engordalos ben antes de papalos.
Así cando me preguntan como facer animación á lectura en infantil, sempre contesto o mesmo: lendo moito, lendo ben e lendo a miúdo. Ler, ler e ler. Ese é o segredo ou fórmula máxica para facer lectores. Hai outras moitas estratexias, ora ben, nunca debemos esquecer que os medios non poden solapar o fin. Cando reflexiono sobre os ralos éxitos de todos os esforzos que se están a facer dende bibliotecas, escolas e outras institucións para o fomento da lectura, hai veces que penso que, ao mellor, o que falla é que malia que se fan grandes exposicións e campañas sobre o libro, presentacións, xogos de rol, xincanas ou encontros con autores, lese pouco nas aulas, nas casas e nos espazos públicos. Esta afirmación pode parecerlle desatinada a máis dun, pero cómpre poñer sobre a mesa e dilucidar o que pretende cada un dos implicados: vender libros, ter público, mostrar resultados ou facer lectores. Máis das veces quedámonos na monda e non chegamos ao corazón.
Ler é un proceso persoal e colectivo que ten moitos implicados. Eu neste caso estou a falar coma docente, pero non me esquezo de que ante todo son lectora, son mediadora de lectura, son incitadora de lecturas, son compradora de libros, e son cidadá. Deseguido irei explicando o que lle pido a cadaquén.
Cando dicía ao comezo que quería enganchar cun conto canto antes ao meu alumnado é porque son das que penso que ler é un pracer cando é pracenteiro. Isto pode parecer de pé de banco, pero non tanto. Ler é moitas cousas, faise con múltiples finalidades, velaí a distintas funcionalidades da lingua escrita, sen embargo con cativos que non son quen de ler por si mesmos, o que temos que mostrarlles é que ler é un acto especial. Lerlle a nenos e nenas non pode ser unha mera rutina, nin un oco na programación escolarou tan só a motivación dunha secuencia didáctica. O momento do conto ten que ser especialmente gorentoso, desexado por eles, de modo que devezan por que a mestra colla un libro entre as mans. Emporiso, condición básica é que os e as educadoras sexamos persoas apaixonadas pola lectura. Se non é así, nótasenos a farsa. De cando en vez, circula polas redes sociais a afirmación de Emilia Ferreiro, sobre que si os mestres non len non poden transmitir o pracer por ler, e continúa esta reputada investigadora arxentina, dicindo que, desgraciadamente, os mestres non len. Sabémolo, non nos enganemos. Hai mestres que se aburren e que aburren lendo. A miúdo pregúntome por que nos plans de estudos dos futuros mestres non se inclúe ensinar a contar historias. Sei que hai materias sobre a literatura infantil cunha visión histórica e didáctica, pero imaxínense o que cambiaría o conto se as facultades de educación se encheran de contadores que tiveran que conseguir que a xente os escoitara ou se nas oposicións -entre outras cousas- se lle pedira a os futuros docentes que conquistaran ao tribunal coa lectura dun relato ou fragmento dun libro. Cando me din o que fan algúns mestres na “Hora de ler” dos centros de primaria, sempre me lembro daquel profesor de Daniel Pennac en “Como una novela” que abría a súa carteira e sacaba libros dos que lle daba petiscos aos seus alumnos para abrirlles o apetito lector. Dirán que é difícil, ben, pois vaiamos ao máis doado e factible: cando menos poñamos como condición –lóxica- aos integrantes dos equipos de dinamización da biblioteca escolar que sexan lectores. Así, ao mellor, as compras, selección, recomendacións de lectura e actividades de fomento responderían a un criterio literario que fora máis aló de modas, de novidades, de temas do momento ou de datas no calendario.
A seguinte pregunta que me farán será sobre recomendacións de lectura para animar á ler. Aí vén o verdadeiramente difícil, porque así como calquera lector ou mestre ten un fondo de biblioteca que sempre funciona, queda unha boa porción de libros que debemos escolmar unha vez coñecemos ao lector ou lectora. Velaquí a verdadeira interacción entre o mediador/a de lectura e o lector, e a importancia de que o mediador sexa un gran lector. O peor que se lle pode facer a un lector en proceso é darlle libros que non o enganchan. Pero isto non só é responsabilidade do recomendador, aquí entra tamén a dos editores. Queixábame días atrás ao meu libreiro de cabeceira da frustración que sentira porque mercara unhas novelas destacadas en webs especializadas, nos medios e nos escaparates das librerías, que non fun quen de rematar. El dicíame que nos últimos tempos se estaba a notar a desaparición do oficio de editor en prol do economista editorial. Ben, pois pensen señores editores do que se di de pan para hoxe e fame para mañá, do dano que se fai defraudando a un lector.
Canto aos formatos da lectura, sei das indicacións da IFLA, malia todo, hai pouco sentinme reconfortada cando lin a Roberto Casati, afirmando en “Elogio del papel” que a verdadeira lectura en profundidade ten que facerse no formato libro, e que nas escolas hai que volver á lectura en voz alta. Non somos uns nostálxicos, tan só pensen no obxectivo que pretendemos, non noutros, tamén importantes, pero neste caso secundarios. En infantil, un “conto de boca”, como din eles, non ten comparación con outras modalidades máis visuais, seica máis interactivas –imposible-, ou máis tecnolóxicas. Sospeito que nas outras idades acontece o mesmo, pero así como botamos a rir cando lle preguntamos a unha persoa adulta se leu un libro e nos di que non pero que viu a película, parece que a fascinación polos aparellos nos atordou a mirada.
Neste balance que estamos a facer sobre a animación á lectura, non podería esquecer o papel das familias. Cando un pequeno me di que o seu pai ou nai lle le un conto na cama, nin sequera me preocupo polos seus escasos atributos literarios –frecuentemente de personaxes ou series televisivas-, porque para min, o vínculo afectivo que se establece coa lectura de por medio, está por enriba da súa ínfima calidade. Un neno ou unha nena que asocia un conto a un momento de pracer, de calor, de tenrura ou de alegría, ten moitas probabilidades de seguir buscando iso nos libros o día que sexa quen de ler só.
Neste momento, no que se publican máis libros infantís ca nunca, lograr que os cativos lean é máis difícil ca nunca, porque non só se trata de enganchalos a ler senón de loitar contra todos os adversarios que lle xurdiron á lectura, emporiso, o papel das bibliotecas, das industrias culturais e dos medios comunicación, da cidadanía en xeral é crucial, e poida que non estean dándoo todo pola lectura. En calquera caso, eu desde a miña aula seguirei cativando aos pequenos. A min de pequena engaioláronme os contos da nosa tía Victoria; que nos repetía sempre os mesmos –non máis de tres ou catro-, con eles sandaba, consolaba, adurmiñaba e acariñábanos, hoxe en día, segue a facer o mesmo cos seus sobriños netos, e polo de agora, aínda lle vai gañando a partida a “Pocoyó”.
Pechábase este caderno con esta dupla aseveración borgiana: 1ª que o paraíso, de existir, debe de ser unha biblioteca; 2ª e que ler é unha das formas da felicidade. Para Francisco Castro de atendermos esa mensaxe “igual seriamos máis felices”.
Noutro peto levábamos a obra dun autor galego, “
opinións moi diversas. A súa entrada tanto en lugares públicos como privados de lectura (bibliotecas, centros educativos, fogares) vai mudar tanto a forma de entender a lectura como a fisonomía dos espazos que a conteñen e divulgan.
Ángeles Abelleira e Isabel Abelleira
