All-hallow Even – Samhain

Na noite do 31 de outubro, o mellor aínda, na véspera do 1 de novembro, fito máxico e ancestral no calendario celta, queremos facer unha recomendación de lectura.

No ano 1890 o antropólogo escocés James G. Frazer publicaba “La rama dorada: un estudio sobre magia y religión”, un estudo comparativo de mitoloxía e relixión de grande envergadura. Tentaba definir os elementos comúns das crenzas relixiosas; pretendía demostrar que todas as relixións primitivas teñen características en común, polo que a xustificación de principios de determinadas costumes máxicas ou relixiosas servirían igualmente para a comprensión do orixe e significado doutras formas relixiosas análogas.

A partir da páxina 711 desta magna obra comeza o capítulo “Fuegos en la víspera de Todos los Santos”, alí di que Samaín é unha das festas pirofóricas máis importantes dos celtas; o 1 de maio e o 1 de novembro, ou para ser máis precisos as súas vésperas, sinalan momentos críticos culminantes de cambio de ano en Europa: un é precursor do amable calor e o outro anuncia o frío e a esterilidade do inverno. Isto pode ser de escasa importancia para os agricultores, pero afecta profundamente aos pastores europeos. En calquera caso, as dúas grandes festas célticas, coinciden estreitamente na maneira de celebralas, nas supersticións asociadas a elas, así como polo seu arcaísmo. Nas dúas ocasións préndese o lume; o influxo benéfico do lume. A costume de prender lume novo na véspera de Todos os Santos ou Samhain apunta ao 1 de novembro como día de Ano Novo no calendario celta.

Para quen queira saber máis sobre as idas e vidas das ánimas dos defuntos, sobre a costume de que os rapaces pidan esmola (turba) polas portas das casas, ou sobre os lumes para espantar as bruxas, e outros detalles que chegaron ata os nosos días, pódese consultar nas páxinas 710-715.

E isto, para que nos pode servir aos docentes?

Para todo ou para nada!

Samaín vs Halloween?

Debemos confesar que se hai anos fomos totalmente belixerantes coa introdución da celebración do Halloween nas escolas, a día de hoxe non o temos tan claro. Naqueles tempos, grazas aos traballos de investigación do profesor Rafael López Loureiro –autor de “Samaín. A festa das caliveiras”-, comezábase a recuperar e reivindicar o Samaín como celebración propia da cultura galega, común a outros paises con orixes celtas –que foi trasladada a América polos emigrantes irlandeses, dando lugar, posteriormente ao Halloween. É un ritual de tránsito do verán á invernía. A noite do 31 de outubro ao 1 de novembro, era o período máis importante do ano na cultura céltica, xa que se abrían as portas do outromundo e as ánimas podían visitar este mundo para axustar contas. Posteriormente foi cristianizada, dando lugar ao Día de Todos os Santos. Alá polo 2007, o Consello da Cultura Galega, elaborou unha interesante publicación con artigos sobre “Os lugares da morte”, “Os días de defuntos”, “Os preparativos”, “Os velorios” e “As cabazas do Samaín”, desafortunadamente, na actualidade no conseguimos acceder a ela.

E se comezábamos dicindo que non cremos que hoxe en día poidamos negar ou cerrarnos á celebración do Halloween é precisamente por dúas razóns:

-As celebracións, tradicións, costumes, van mudando co devir do tempo, nomeadamente nun mundo globalizado como no que vivimos. Podemos pretender que permanezan inalterables, pero non deixará de ser unha ficción como o son as feiras medievais, as festas de reconquistas e outras. Nin o Samaín é o Samaín, nin o Halloween é o Halloween, pero, non hai volta atrás. O patrimonio cultural inmaterial, transmitido de xeración en xeración, recréano permanentemente as comunidades e os grupos en función do seu medio, a súa interacción coa natureza e a súa historia. A salvagarda deste patrimonio é garante da diversidade cultural.

-Se tanto insistimos na introdución do inglés como lingua estranxeira desde a máis tenra infancia, cómpre recordar que a inmersión lingüística debe ir parella á inmersión cultural. No caso que estamos a falar, na cultura anglosaxona.

Ao que nos opoñemos do Halloween –de todas as celebracións- é á mercantilización; pero nisto, atreveríame a asegurar, ata coinciden connosco os mesmos docentes americanos.

Ao que nos opoñemos do Samaín é a que acabe sendo un “híbrido”, é dicir, chamámoslle Samaín, pero reproducimos os elementos do Halloween, e acabamos facendo “trick or treat”.

A vía intermedia, para nós a máis acertada: coñecer as dúas celebracións, o que as caracteriza, o que as diferenza, e as súas orixes comúns. Isto foi o que se fixo nos centros nos que traballamos; desde normalización/dinamización lingüística elaboraráronse propostas e suxestións para o Samaín, en coordinación coa especialista de lingua estranxeira que traballou en todas as aulas o Halloween. Resultado visible: unha exposición “Do Samaín ao Halloween”. Se hai sitio para todo!

Ao fío do que estamos a dicir, queremos traer aquí unha cita do Director Xeral da UNESCO Koïchiro Matsuura sobre o patrimonio cultural inmaterial:  “O patrimonio inmaterial non é só sé da memoria da cultura do pasado, senón tamén o laboratorio onde se inventa o futuro”.

Nota: Non vaiades pensar que “perdemos o sentido” polo Halloween, ben sabedes o que opinamos de moitas das celebracións/conmemoracións escolares, pero o noso alumnado recibe unhas influencias que non se poden negar, gústennos ou non. Cremos, coma sempre, que a nosa labor é a de espertar o sentido crítico en cada un dos nenos e nenas que temos na clase, a partir do coñecemento, non da negación ou da ocultación.

Morcegos no Halloween

Con toda a campaña de consumo orquestrada arredor do Halloween estamos totalmente “invadidos” de arañas, arañeiras, morcegos, bruxas e outros. Xa falaremos do Samaín e do Halloween, pero o segundo está totalmente mercantilizado; seica, economicamente falando, en EEUU esta celebración é a 3ª máis produtiva.

Os nosos rapaces teñen sentimentos ambivalentes con respecto á celebración: gusta e asusta por igual. Un dos atrezzos que máis medo lles dá son os morcegos. Para moitos de nós, cando tíñamos a súa idade e non tíñamos o influxo da cultura audiovisual, os morcegos eran un elemento máis das noites de verán nas eiras. Logo veu todo o que veu coas películas e os contos de vampiros, e xa non víamos morcegos de igual xeito. Gustounos a reflexión que fai Xavier Queipo sobre os morcegos e a infancia, ao fío do libro que comentaremos deseguido.

Xa que logo o noso alumnado está arrepiado e medorento cos vampiros, decidimos que era un bo momento para ler “Marcelo o morcego”, un conto de Beatriz Fraga Cameán, publicado en Galaxia. Marcelo é un morcego ao que lle gustan máis os grelos que os mosquitos, por iso acaba tornando de cor verde. Un personaxe tenro e gracioso que se rebela contra as imposicións familiares, e que nos fai volver unha mirada agarimosa sobre estes animais.

Para continuar coa nosa sesión de “desmitificación” dos morcegos coma vampiros, buscamos información na rede, así souberon que son mamíferos aínda que voan, que os hai por todo o mundo, que existen máis de mil especies diferentes, que habitualmente teñen unha cría por ano, que apenas ven pero que se orientan polo son do eco –ecolocación-, que as súas alas son unhas finas membranas de pel, e que hibernan desde o outono ata a primavera. En canto aos seus hábitos alimenticios –do que máis lles preocupaba- hainos insectívoros, frutívoros, carnívoros, piscívoros e moi, moi poucos hematófogos. Tamén soubemos dos beneficios que lle reportan ao home e que hai unha Asociación Española para a Conservación e Estudo do Morcego.

E, daquela maneira que sabemos facelo os profesionais da educación e algunhas outras persoas como Beatriz Fraga, fixémoslle ver que, ás veces, un pode ir en contra do que está determinado. Todo iso a partir da decoración do Halloween: lendas e supersticións sobre unha criatura inofensiva, alimentación e autoimaxe positiva; pois non é pouca cousa! Sen contar que rematamos facendo morcegos de origami -estes de cor verde- e outras actividades que non requiren de cartos.