InnovArte en Colombia

---

Nunca se sabe onde poden xurdir oportunidades únicas e impagables. No verán 2018 fomos convidadas a impartir un curso na 53 Escola de Estiu de Rosa Sensat; alí entre as persoas asistentes coñecemos ao profesor universitario Carlos Hernando Valencia e á súa compañeira Ruby Luono cos que conversamos arredor da educación infantil. Naqueles días xa nos convidaron a ir ao seu país, Colombia, o que se fixo realidade no pasado mes de setembro. Malia que nos ilusionaba non eramos conscientes de todo o que ía supor ese periplo polas terras colombianas. Non imaximabamos o agarimo co que nos recibiron nos dous congresos internacionais nos que participamos nin a atención que nos dispensarían os xa amigos de Colombia.

A primeira parada foi en Riosucio, unha pequena vila no chamado “Eje cafetero”, de onde son oriúndos os nosos amigos e coa que amosan o seu compromiso pola mellora educativa. Aproveitando todos os conferenciantes que asistiríamos ao congreso en Manizales organizado pola Universidade de Caldas, decidiron descentralizar a oferta formativa dándolle a oportunidade ao profesorado da zona de Riosucio. Resultanos moi difícil describir como se emborcou toda a veciñanza co congreso, como quixeron que os coñeceramos, a súa cultura, gastronomía, tradicións e idiosincrasia. Os tres días vividos alí serán inesquecibles para nós.

O congreso “Emergencias pedagógicas en contextos de diversidad”, foi o máis entrañable dos que temos participado. Debido ao aforo limitado (250 prazas) do Teatro no que tiña lugar retransmitíase a outra localización na Casa del Maestro, na que outras 300 persoas seguían o congreso, ao tempo que tamén o podía ver toda a veciñanza. Neste lugar que sufriu tanto nos tempos da guerrilla e dos paramilitares, estaban a facer un grande esforzo de cohesión social; a educación da infancia é un dos seus eixos prioritarios especialmente agora que se verán na delicada situación do retorno e reintegración dos desmovilizados tralo acordo de paz. Aquí a diversidade é a realidade coa que se topan os mestres no día a día tanto se traballan nas escolas dos “resguardos indíxenas”, coma nas veredas ou zonas rurais. Porén aínda valoramos máis a implicación dos axentes municipais, da reitora da escola normal, dona Mirta  e do doutor Carlos Valencia. A implicación da comunidade no congreso sería o resumo que poderíamos facer dese lugar que xa quedou para sempre no noso corazón. A xenerosa compaña dos doutores Iván Sánchez Fontalvo, Simón Esmeral, Olvic Lucía,  aportaronnos coñecemento sobre a idiosincrasia do lugar, sobre interculturalidade, sobre cultura colombiana e sobre os retos educativos.

E así entre coñecementos, anécdotas, vivencias e moitas ocasións para rir, marchamos para Manizales, cidade con sete universidades, que neses días recibía da UNESCO a distinción de Ciudad del Aprendizaje,  e cunha estraña estrutura urbanística que parece escorregar polas ladeiras das montañas que a rodean, entre elas o volcán Nevado de Ruíz. Unha vila na que adornan parques e rotondas con esculturas a paxaros locais, un lugar do que Pablo Neruda dixo que “era unha fábrica de atardeceres” . Alí tivo lugar un macrocongreso universitario con localizacións repartidas por toda a cidade e actos que encheron unha ateigada axenda de tres días. Ao igual ca en Ríosucio, nós fomos as encargadas da conferencia inaugural así como de posteriores mesas, obradoiros e paneis de expertos. Cómpre salientar o encontro mantido co Comité cafetero e os responsables da súa organización educativa; as súas preguntas á procura de respostas aos problemas que os acosan, son moi semellantes ás que podemos escoitar en calquera outro lugar: o risco da alienación, da perda da cultura e lingua de referencia, a complexidade das aulas con grupos internivelares, lograr que os mozos non fuxan do lugar de orixe, etc.

É inenarrable o momento no que se nos achegaban mestras a contarnos que nos recoñecían por seren seguidoras de InnovArte, ou outras que compartían con nós as súas inquedanzas educativos ou as que nos pedían axuda para resolver algúns dos dilemas cos que tiñan que loitar no día a día do seu traballo. É inabarcable todo o que deprendemos neses días e que agora pouco a pouco imos lembrado. A ratos “roubados” puidemos coñecer marabillosas paisaxes, proxectos de xente nova e formada que quere loitar polo que é de seu, cafetais, escolas, árbores, flores, froitas, doces, artesanía, xentes… e tomar moito, moito café.

O día do noso regreso, Carlos Valencia quixo agasallarnos con “Huellas pedagógicas”, un libro da súa nai, a insigne mestra Valencia que tamén deixou o seu legado pedagóxico na rexión de Caldas. Daquela aínda entendemos máis o compromiso deste profesor que pasou por todos os niveis de ensino, desempeñou todos os cargos universitarios, foi asesor do goberno para a reorganización das escolas normais de Colombia poñendo o coñecemento da súa tese de doutoramento ao servizo da mellora da formación dos docentes da infancia e nenez. Ao tempo que non deixa de ser unha grande persoa, compañeiro e amigo dos seus amigos. Para nós foi algo palpable en Riosucio, Chinchiná e Manizales.

Dicímoslle a quen nos quere escoitar que iso que se denomina “realismo máxico” e que nós coñecíamos a través da literatura, alí vimos que é unha realidade, unha forma de vida que mistura o exotismo, a diversidade de imaxinarios e crenzas que acaba por impregnar todo o que os ollos alcanzan a ver. No día no que voltábamos, xa no aeroporto de Matecaña-Perales, vimos algo que nos remitiu aos textos de Gabriel García Márquez: a costume de deixarlle millo moído aos paxaros escribindo mensaxes ou palabras.

Agardamos poder volver algún día, mentres tanto imos empapándonos da súa cultura lendo algúns dos libros que de alí trouxemos.

“Os fios da infância”

Hai veces nas que se facemos unha revisión de pequenas cousas do pasado e mesmo parece que estas eran unha preparación do que estaba por vir. A edición do noso libro no Brasil é unha delas. A conexión a través de InnovArte primeiro con Alejandra Dubovick da Escola Fabulinus de Bos Aires e logo con Tais Romero de Pedagogía Subjetividade en Sao Paulo, foron decisivas para que isto fose unha realidade. Nunca poderemos agradecerllo dabondo, nin a elas nin á editorial Phorte por confiar no criterio de Tais e apostar pola publicación. Despois de levar tres anos barallando a posibilidade de impartir un curso en Brasil, no mes de novembro redondeouse coa presentación do noso libro.

Toda unha experiencia para recordar desde a primeira toma de contacto co país. Sentirnos tan respectadas e mimadas é algo inigualable. Foron días intensos.

Coñecer á nosa anfitriona en Sao Paulo, poñerlle cara a con quen levabamos tempo falando, Tais Romero con quen contamos colaborar en moitas ocasións máis. Ela, muller entusiasta, entregada á formación do profesorado, con avidez por saber o que acontece ao outro lado do océano, organiza viaxes pedagóxicas as escolas máis destacadas de España, Italia, Portugal e Arxentina, ao tempo que divulga as boas prácticas educativas do seu país. O seu cariño, tesón e creatividade na procura de vías non coñece límites. Xa queda por sempre vinculada a nós a máis de ser a tradutora do libro e encargada do limiar nesta edición.

Coincidir presentando o libro coas representantes de Fabulinus, alí coñecidas polas Alés (Alejandra Dubovick e Alejandra Cipitelli) xunto con Pamela. Esta escola, creada por elas á súa imaxe e semellanza é xa un referente en América do Sur e contamos que moi pronto o sexa tamén en España cando saian á luz as súas publicacións en castelán. A conexión Arxentina-Galicia, unha vez máis, funcionou extraordinariamente, esperamos poder repetir e visitar Fabulinus que se converteu no noso novo referente canto a bo facer profesional.

Contar a nosa experiencia na Universidade Católica de Sao Paulo.

Publicar con Phorte Editorial, entrar a formar parte do seu catálogo e do seu proxecto Phorte Educacional. Nunca agradeceremos dabondo os detalles e atencións de Beth, responsable editorial, así como á doce Nicole e as nosas discretas correctoras de estilo que tanto se entusiasmaron coa publicación. E por suposto ao dono, Fabio un visionario, que se deixa levar máis polas súas intuicións ca polos intereses comerciais, así creou un proxecto que abrangue máis de dez mil metros cadrados con coidada arquitectura, espazos para o relaxo con xardíns verticais e que dá emprego a máis de duascentas persoas ás que se lles nota o entusiasmo e implicación total no que fan. O agarimo co que nos acolleron lévannos a pensar que non puidemos ter máis sorte coa nosa editora brasileira. Oxalá se cumpra o que dicía Fabio sendo esta a primeira vez de moitas.

Tomar contacto coas compañeiras do Brasil, descubrir que temos máis en común ca en diferenza con elas; sentir que temos un fío que nos une. Volvemos abrumadas, pola acollida e receptividade ao discurso InnovArte. A “noite dos autografos” será un fito inesquecible para nós.

Ter a posibilidade de coñecer o colexio español en Sao Paulo, Miguel de Cervantes, grazas á mediación do xornalista galego Paco Vila. Un complexo impresionante ao carón do estadio de Morumbí que puidemos visitar acompañadas da súa directora, unha estremeña encantadora. Partillar co profesorado (entre eles dous galegos) que imparte en infantil vendo os seus proxectos, instalacións e parque do xogos do que envexamos a granxa, o estanque e o chafarís. E que “Fios da infância” pase a formar parte da súa biblioteca.

Poder visitar algúns museos senlleiros como son a Pinacoteca do Brasil, o MASP ou todo o complexo de Ibirapuera coa Bienal de Arte de Sao Paulo (cunha sección dedicada ao material do kindergarten de Friedrich Fröbel) ou o MAM.

Pisar a cidade, as súas rúas, mercados e barrios con profundos contrastes sociais.

E por riba, ver as portas que nos abre a nosa lingua materna, decatándonos de que o galego é unha riqueza malia o que uns poucos pensan.

Foi unha experiencia inesquecible. Todo o noso agradecemento a Tais Romero quen co seu tesón e empeño nos proporcionou este agasallo da vida, a máis de descubrirnos a autores, lugares e persoas marabillosas. Contamos volver, xa é un dos nosos proxectos de cara ao vindeiro ano.

Loris e Reggio

Loris Malaguzzi é unha das figuras máis senlleiras da educación infantil do século XX, ideólogo das internacionalmente recoñecidas escolas de Reggio Emilia, un dos pedagogos máis citados por calquera mestre ou pedagogo e con todo un dos máis descoñecidos xa que logo non hai moitos escritos del traducidos ao español. Ben é certo que el non se dedicou a escribir, así adoita dicirse que “as súas escolas son os seus libros”. Deixou obras, deixou ideas, deixou unha pegada indeleble naquelas persoas que tiveron a fortuna de coñecelo, pero pouco material escrito. Salvando as diferenzas precisas, sempre que pensamos en Malaguzzi e a súa influencia na educación, vennos á cabeza o galeguista Ramón Piñeiro, case que coetáneos, ambos deixaron unha imponte única nas persoas que os coñeceron de tal modo que foron elas as transmisoras do seu pensamento privilexiado, nun caso sobre a infancia e no outro sobre o galeguismo.

Agora, grazas ao esforzo de algúns dos seus colaboradores e estudosos, temos a fortuna de dispoñer dunha publicación na que se recollen retallos do seu pensamento que nos permiten ir reconstruíndo a xestación das escolas de Reggio Emilia.

No pasado mes de novembro a editorial Morata presentou “Loris Malaguzzi y las escuelas de Reggio Emilia”, que resume así:

Loris Malaguzzi fue una de las figuras más importantes de la educación infantil del siglo XX. Alcanzó un reconocimiento mundial gracias a sus ideas educativas y a su labor en la creación de escuelas infantiles municipales para niños y niñas en la ciudad italiana de Reggio Emilia; un verdadero ejemplo de educación progresista, democrática y pública. A pesar de la repercusión de su trabajo, solo está disponible en castellano una pequeña parte de sus escritos y de su pensamiento sobre la educación en la primera infancia. Este libro permite llenar ese vacío, presentando por primera vez en nuestro idioma textos y discursos realizados entre los años 1945 y 1993, seleccionados por un grupo de compañeras suyas del archivo establecido en Reggio Emilia. Podemos encontrar desde poemas breves, cartas y artículos de prensa, hasta fragmentos sobre los primeros años en la vida de Malaguzzi, los orígenes de las escuelas municipales, así como su pensamiento sobre la infancia, la pedagogía y la escuela.Este material está organizado en cinco capítulos cronológicos, que comienzan al final de la Segunda Guerra Mundial y acaban justo antes de su muerte. Cada capítulo contiene una introducción que incluye los antecedentes, el contexto histórico y los principales acontecimientos biográficos de Malaguzzi, junto con los argumentos que justifican la selección de dichos documentos. Este libro ofrece una visión única sobre el contexto, el pensamiento y el trabajo de Malaguzzi, basado en sus propias palabras y nos revela cómo se fue desarrollando su pensamiento, la manera en la que vinculaba la teoría y la práctica yendo más allá de las distintas disciplinas y temas, e igualmente el modo en el que era capaz de combinar los diferentes roles, desde ejercer de pedagogo hasta de administrador, así como de investigador o de activista. Una obra que resultará de interés a profesionales de la educación y a estudiantes de magisterio, pero también a personas interesadas en la Educación Infantil encontrarán en esta publicación los ingredientes que proporcionan un provechoso acercamiento a su vida y a su trabajo. Esta es la tercera obra que Ediciones Morata dedica a la relevante experiencia de Reggio Emilia, después de La inteligencia se construye usándola (1995) y de Arte y creatividad en Reggio Emilia (2013).

Desde que chegou ás nosas mans, non facemos máis ca ler, subliñar, volver atrás e reler para así poder comprender o calado do discurso deste home ao que sempre temos en mente e sobre o que en moitas ocasións nos preguntamos o que diría se vira moitas das cousas que suceden na actualidade coa infancia, coa súa atención e educación.

Se tiveramos que escolmar algún fragmento das máis de cincocentas páxinas, posiblemente quedariamos coas súas conclusións á intervención “El alumno, la clase y el maestro en una dinámica educativa, en las experiencias psicopedagógicas”, presentada en 1963  nun simposio sobre as “Relaciones entre Psiquiatría, Psicología y Pedagogía”, porque nesta conferencia, Loris vai debullando o que é a educación, a realidade psicosocial da escola, a pedagoxía do interese e a do esforzo, o rol dos docentes, a formación do profesorado ou a innovación e presenta vinte conclusións que ben poderíamos copiar e poñer na entrada de todas as aulas para non esquecernos delas.

En calquera caso, deixamos aquí un fragmento para abrir boca e superar o handicap do prezo desta publicación.

Desde aquí a editorial permite ler un avance da publicación.

 

Patios verdes e escolas abertas á natureza

A nosa última colaboración coa Revista Latinoamericana de la Educación Infantil na sección En la Red, xira entorno á renaturalización das escolas, así na escolma que facemos de espazos web interesantes para a educación infantil, salientamos o traballo dos colectivos El nou safareig, El patio que queremos, Children&Natura Network e a do grupo Bambini e Natura.

Fuente: El nou safareig

Fuente: El nou safareig

Si bien hace poco tiempo las redes sociales se llenaban de mensajes demandando más contacto entre la infancia y la naturaleza al tiempo que nos alertaban de los peligros de que esto no sucediese, afortunadamente, hoy en día se colman de reportajes sobre escuelas que han decidido dar un giro hacia lo verde. Es por ello que, una vez más, nos hacemos eco en esta sección de eses movimientos tan inspiradores y esperanzadores.

Fuente: El pati que volem

A finales de 2016 tuvo lugar en Austria el congreso internacional “Educación, tierra y naturaleza”, con el objetivo de promover redes entre diferentes países europeos para introducir estrategias que incrementen la conciencia de ser sujetos de un ecosistema, promoviendo un comportamiento respetuoso con el medio al tiempo que se consigue el bienestar, la competencia y la autonomía. Se presentaron allí, docenas de comunicaciones de comunidades locales y de centros educativos que ya tomaron la decisión de poner a los niños con los pies en la tierra, bien transformado los patios de hormigón en hermosos jardines, haciendo lavaderos, huertos, cocinas en el exterior, escondites y cabañas en las que procurar la intimidad, así como rincones en los que descansar, leer o jugar. Se observa que todos ellos coinciden en la búsqueda de esa autenticidad de la que están precisados los más pequeños (todos nosotros), objetivo muy elevado y complejo, para lo cual ya comenzaron a dar pequeños pasos de los que todos podemos aprender, máxime cuando ponen su experiencia a disposición a través de la red, tal como hacen El nou safareig, El patio que queremos, Children&Natura Network o el grupo Bambini e Natura.

Fuente: Bambini e Natura

De estos últimos tomamos el Manifiesto AFUERA en formato cartel ilustrado -ya traducido al castellano por el colectivo catalán Safareig-, una declaración de intenciones y de las razones que nos pueden llevar a la búsqueda del contacto directo con la naturaleza. Ponerlo en un lugar bien visible o zona de paso de toda la comunidad puede ayudar en esa labor de sensibilización de cara a la naturaleza como llave de todo conocimiento, de disfrute y de vida saludable.

Destacables también son los decálogos de escuelas y de familias abiertas al exterior, que recogemos a continuación y con las que cerramos esta colaboración con el deseo de que suscite una reflexión que lleve a la acción renaturalizadora a muchas más comunidades educativas.

Ler  o artigo completo.

Fuente: Children&Nature Network

Proxectos InnovArte para o curso 17_18

 

Iniciamos este curso con proxectos que nos fan moita ilusión tras un ano dedicadas case por completo aos “Fíos de infantil”. Velaquí deixamos uns apuntamentos que logo iremos ampliando a medida que vaiamos concretando.

Presentacións do libro

Agora xa coas tres edicións na man, comezaremos unha rolda de presentacións polas distintas Facultades de Educación de Galicia xa que logo, acordamos coa editorial Galaxia que eses serían os espazos idóneos para dar a coñecer un libro que fala da escola infantil. Aínda estamos a pechar as datas, pero témolas confirmadas en A Coruña, Lugo, Ourense, Pontevedra e Santiago. Aproveitaremos tamén para realizar unhas charlas formativas co alumnado do Practicum.

Visitas de estudo a escolas

Había xa uns anos que non visitabamos escolas no estranxeiro e tralas recomendacións da nosa amiga Carmen García, volvemos ás nosas xiras pedagóxicas cos Nidos e escolas da Bassa Reggiana – Iride e Arcobaleno en Guastalla, Zenit en Boretto e La Ginestra en Poviglio- en Italia (6-10 de decembro) e os Jardins de Infância das Escolas Josefa de Óbidos en Portugal (maio). Como noutras ocasións formaremos un grupo de compañeiras interesadas en aprender do bo que fan neses lugares. Deixamos unha pequena información, con enlaces ás súas webs e a documentos elaborados por grupos de estudo.

Tendendo pontes con Brasil

Dende fai dous anos temos pendente unha visita a Sao Paulo co Grupo Pedagogía Subjetividade que dirixe Tais Romero. Finalmente, será no mes de febreiro coincidindo coa presentación de “Os fíos de infantil” en brasileiro. Como se pode supoñer é algo que nos enche de orgullo, pero tamén temos que dicir que un dos motivos é a toma de contacto con este grupo integrado tamén por Alejandra Dubovik e Alejandra Cippitelli do marabilloso Jardin Fabulinus de Bos Aires. Esperamos que pronto poidamos visitalas tamén pois son un referente de innovación e educación respectuosa coa infancia.

Renaturalizando a educación infantil

Dende hai un tempo andamos a darlle voltas a como volver a natureza ás aulas de infantil ou de como levar as aulas á natureza, así xa o curso pasado tomamos contacto e visitamos iniciativas como as escolas bosque Amadahi en Dexo e Foresta Espacio de aprendizaje Activo en Vincios e imos sabendo de grupos como Alados-Bosquinenos que promoven unha educación no medio natural como alternativa a outras actividades fóra do tempo escolar. Tamén imos levando conta de moitos centros que están volvendo o verde a os seus patios escolares. Ogallá prosperen moitas máis, mentres tanto iremos aprendendo deles.

Loxicamente, a escola será o groso do noso traballo, e iremos dando conta do que realizamos cun grupo agora xa de cinco anos e de como abrimos as nosas experiencias á comunidade.

Esperamos que este curso poidamos continuar un ano máis co blog, xa van oito, pero aínda queda moito por debullar.

Bo inicio de curso para todas e todos os que nos seguides e nos dades azos para continuar.

 

A palabra xusta de Antía Cal: compromiso coa educación

Onte polo serán estreouse en Vigo o documental “A palabra xusta” arredor da vida de Antía Cal, mestra fundadora do colexio Rosalía de Castro, no que a diario lle pedía aos seus alumnos que definiran coa “palabra xusta” o aprendido na xornada. Nós non tivemos a fortuna de ser discípulas dela, así que nos custa moito reducir a unha palabra a impresión que nos causou o filme, con todo cremos que “compromiso coa educación” pode ser un bo intento. Aínda así non estamos nin preto da metáfora creada por Miguel Piñeiro, o seu director que, cunha grande sinxeleza, sen alardes nin circunloquios, logra retratala dun modo fidedigno e inconfundible: Tita en Muras facendo camiño polas corredoiras, polos montes, pola beira do río, abrindo portas e fiestras para deixar entrar a luz ao tempo que vai debullando as súas vivencias e recordos acompañada de fotografías familiares e de fragmentos das cartas que lle enviaba o seu marido Antón Beiras. Certamente, a máis do seu valor por plasmar a vida desta mestra innovadora e afoutada,  é unha beleza de documental, moi emotivo, nótaselle ben que foi feito desde o respecto e a admiración.

As persoas que seguen este blog, saben do noso aprecio por Antía Cal de quen temos falado en múltiples ocasións: con motivo da concesión do Premio Trasalba no 2012 co libro “Sementar no futuro“,  da entrevista que lle fixeron en Preescolar na Casa TVG, pola reportaxe publicada en EDUGA 50 ou pola publicación do libro “Este camiño que fixemos xuntos” na editorial Galaxia. Dende a coñecemos no ano 2005 na súa casa de Domaio, quedounos presente o seu agradecemento profesional pola Asociación de Mestres Rosa Sensat así, cando agora nos concederon a nós o XXXVI Premio de Pedagogía Marta Mata, ela foi das primeiras persoas a quen llelo comunicamos e á volta de recollelo pasamos unha tarde xuntas rememorando as súas aprendizaxes profesionais derivadas das Escolas d´estiu de Cataluña.

Vendo o gran número dos que foron os seus alumnos e alumnas que onte a acompañaron e se emocionaron coa cinta, podémonos facer unha pequena idea do lles supuxo ter a Tita como mestra; con todo, para as persoas que non tivemos esa fortuna, é moi recomendable ver o documental, é máis, cremos que sería aconsellable o seu pase nas Facultades de Educación, para que os máis novos saiban o que era innovar nos anos 60 do século pasado e de como se consolida unha vocación docente, con lectura, con amizades, con conversas, co amor pola cultura galega, coa escoita dos nenos e das súas familias, con moita alegría e mesmo con outra tanta rebeldía.

Faro de Vigo

Para nós onte foi un deses días para o recordo e ben aproveitado porque nos reunimos na editorial Galaxia co seu novo director, Francisco Castro e con Malores Villanueva que será quen coordine a edición e galego do noso libro “Os fíos de infantil;  no que arredor dun café tamén partillamos coa nosa amiga Selina Otero, xornalista de O Faro de Vigo, sobre a presencia/ausencia nos medios das boas novas educativas; e a máis pechamos o día co broche do visionado do filme. O que sempre dicimos recordando a Galeano: cousas pequenas, de xente pequena en lugares pequenos, facendo as súas pequenas achegas á educación.

Para quen queira aproveitar, os días 26 e 26 de decembro en Vigo, o 19 e 20 de xaneiro en Santiago de Compostela, máis información aquí.

Faro de Vigo

Escolas de Barcelona (II). Escola Pompeu Fabra: aberta á sociedade

Continuación de Escolas de Barcelona (I). Cando íamos pola rúa tratando de localizar a Escola Pompeu Fabra, preguntámoslle a varias persoas por onde ir e xa nos sorprendeu o comentario dunha muller que nos dixo que sabía dela porque tiña un “patio aberto” ao que de cando en vez levaba aos seus fillos, así, en efecto cando demos con ela, o primeiro que vimos foi unha grande pancarta que convidaba a entrar no patio, así como que era un centro sostible.

Nada máis entrar xa quedamos marabilladas pola vida que se vía: movemento, exposicións, información para as familias e alumnado; ao ver á súa directora, Leo Carbonell, corroboramos que o centro era o seu fiel reflexo e viceversa.

 Trátase dunha escola de infantil e primaria dunha liña, con máis de cincuenta anos de historia, malia que neste edificio levan tan só trece. Cóntannos en primeiro lugar como funciona o do patio aberto froito dunha colaboración municipal pola cal, tralo remate lectivo, o patio pode ser empregado como lugar de recreo pola veciñanza, polo que o concello ten asignado un monitor para velar polo correcto uso das instalacións tanto das exteriores como interiores, así a biblioteca, tamén baixo a supervisión dun monitor, utilízaa calquera neno/a para ler ou para facer os deberes. Asemade teñen establecidos convenios con entidades sen ánimo de lucro para a cesión de espazos (basket, ioga, acrobacias, danza, patinaxe…), por un alugueiro simbólico. Todo o recadado vai para unha bolsa para axuda á realización de saídas e colonias escolares para alumnado cuxas familias non teñen medios (nisto colaboran estreitamente con Servizos Sociais).

Aconsellárannos visitar esta escola porque dende hai moitos anos traballan por talleres, así foi das primeiras cuestións polas que preguntamos, polo que nos explicaron que ao ter xornada partida, lle dedicaban catro tardes semanais, deixando a mañá para todas esas actividades máis de grupo. Teñen cinco talleres nos que cada neno ou nena pasa unha semana en cada un:

–Jugem: actividade física e/ou lúdica, xogo simbólico (a casiña é unha habitación perfectamente acondicionada na que xogan 5-6 nenos)

–Parlem: desenvolvemento da expresión oral

–Pensem: habilidades de pensamento

–Descubrir: actividades científicas

–Expresem: linguaxe plástico

Unha vez todos os nenos pasaron por todos os talleres, varíanse as propostas. Destacable tamén é que para o alumnado de 3 anos se contempla un tempo de descanso trala comida.

Canto á distribución do espazo, non sendo un centro de deseño espectacular nin concibido a priori, sorprende o aproveitamento que se fai del. Así salientamos:

Patio: ao que teñen acceso directo todas as aulas de infantil e no que fan dúas quendas de patio para evitar saturación de nenos (Infantil-1º,2º EP e máis tarde o resto dos niveis); conta con dous planos:

-zona de area, con todo tipo de xoguetes para amontoar, cavar, arrastrar ou montar construcións efémeras.

-zona de cemento: canchas, xogos de son, terraza con bancos no medio da horta, e no que mesmo se permiten un día á semana convertelo en patio con rodas (patíns, patinetes, triciclos e bicicletas).

Sumado a iso, hai recunchos como a zona chillout, rocódromo, xardín dos olores, etc.

Continuando a nosa visita polo centro, segue a sorprendernos  o uso racional do espazo e dos recursos, así hai unha zona onde se almacenan todos os recursos lúdicos/didácticos/educativos, para deste modo compartir entre as aulas e evitar a saturación nas mesmas. De igual modo, a aula de plástica a máis do espazo para a creación e exposición, hai unha zona de almacenaxe de todo tipo de materiais, perfectamente clasificados e organizados para que todo o profesorado do centro poida acceder a eles. Aquí cómpre salientar o rol do profesor de plástica, quen ademais é o coordinador da estética e das intervencións artísticas que se fan no centro; apúranse a puntualizar que non é un censor senón un orientador/asesor artístico, o que nós asimilamos de inmediato ao atellierista das escolas reggianas.

Visitamos tamén a aula de inglés e alí mantivemos unha interesante conversa sobre a decisión do centro de non introducir a lingua estranxeira na educación infantil, xa que logo argumentan que os pequenos teñen dabondo con consolidar as dúas linguas oficiais, sen contar con que hai nenos con outras linguas maternas. Esta medida cren que debidamente exposta ás familias é aceptada por todos ao marxe da presións social existente por meter todas as linguas imaxinables na educación infantil.

Dende logo foi moi acertada a recomendación de que visitaramos a Escola Pompeu Fabra malia que se tratou dunha visita moi breve puidemos palpar de inmediato que estabamos nun centro cunha traxectoria, cunha reflexión educativa e cunha postura clara sobre o prioritario e o secundario, como mostra abonda ler devagar a súa “Carta de compromiso educativo”; para tomar nota para os nosos centros.

Para afondar máis aconsellamos a visita ao web do centro.

Non nos queda máis que agradecer a Rosa Sensat que nos facilitaran a visita a estes dous centros, esperando que poidamos coñecer outras en vindeiras estancias en Barcelona.

Escolas de Barcelona (I). Escola Bressol Municipal Els Patufets de Navas (0-3): sentido e sensibilidade

Aproveitando a nosa estancia en Barcelona con motivo da entrega do XXXVI Premio de Pedagogía Marta Mata 2016, pedímoslle á Asociación de Mestres Rosa Sensat si nos podían xestionar a visita a dúas escolas de infantil o que nos facilitaron con toda eficacia e cariño Mercè Marles e máis a directora da revista In-fan-cia. As escolas propostas foron Els Patufets (0-3) e Pompeu Fabra (3-6), das que deseguido daremos conta.

Escola Bressol Municipal Els Patufets de Navas

Xa nos advertiran de que sería bo chegar cedo a este centro para poder asistir ao momento no que se acollen dos nenos e nenas das mans das súas familias, así estabamos na porta ás 8:30 da mañá nunha escola dun barrio do ensanche de Barcelona, sita nun complexo moderno que xunta un centro de 3ª idade, un centro cívico e a propia escola, todo ilo enriba dun garaxe. Isto que vimos de dicir, non se convertera nunha eiva senón máis ben nunha potencialidade do centro pois traballan conxuntamente no Plan Comunitario do barrio de Navas, pensando no que como centro de infancia poden aportarlle á comunidade, procurando a coherencia de todos os centros de Navas nas súas intervencións sociais.

Recíbenos na porta a súa directora, Clara Salido, ao tempo que lle vai dando a benvida a pequenos e familias. Sorpréndenos ver a moitos pais ou avós, explícannos que se debe a que algunhas nais pediron concentración de xornada laboral de modo que empezan a traballar máis cedo, motivo polo que son os homes os que se encargan de deixalos na escola.

O centro ábrese a un espazo-patio sobre o que a directora nos dixo que andaban a darlle voltas, pois viran a imposibilidade de facer un espazo verde por ter debaixo o garaxe e haber perigo de filtracións, así o cubriran con area de praia de modo que mesmo parecía un área recreativa  dun recuncho da costa, coas súas mesiñas merendeiros, con xogos de madeira, con pás e caldeiros, tendo todas as estancias un acceso directo a ela desde o interior, así como unha pequeniña solaina que permitía o xogo exterior mesmo nos días de choiva.

Xa só accedendo ao recinto do centro se notaba unha sensibilidade e unha sutileza extraordinaria, o que fomos constatando segundo íamos avanzando polos distintos espazos e saudando a nenos, familias e traballadoras.

Non hai demasiada profusión decorativa porque cren que non se deben saturar demasiado os estímulos; isto ao parecer está moi reflexionado coas familias así como argumentada a súa razón de ser, especialmente para evitar a sorpresa dos pais ao chegar os primeiros días e ver ambientes tan espidos. Con todo, teñen conformado un equipo de traballo para crear ambientes, non centrándose en cuestións decorativas, senón noutros aspectos tan cruciais como poden ser a iluminación, a accesibilidade, o ton de voz e o xesto. Así van facendo axustes dos que deixan constancia nun rexistro dos cambios que realizan nos espazos e a razón de por que os fan. Participan ademais nunha comisión municipal creada coa finalidade de que de cara á construción de novas escolas, se poidan facer achegas para a mellora do deseño e da distribución dos espazos.

Nalgunha estancia atopamos pais/nais dentro, explicáronnos que era acorde coa súa concepción escolar na que a apertura e a vivencia do cotiá son piares fundamentais, malia todo as persoas adultas teñen que interaccionar con todo o grupo sen interferir, pola contra, si se quedaron por un demanda dos seus fillos, teñen un lugar específico onde facelo, fóra da mirada dos demais nenos. Recordan continuamente que a mestra non é unha substituta da nai, asumen o seu rol docente o que non lles resta afectividade. Ao remate da xornada falan persoalmente con cada unha das familias -polo que lle preguntamos se non tiñan exposto como en moitas escolas un libro no que se fixera un resumo do día, descartaron esa opción porque tras debatelo moito concluíron que non todos os nenos fan o mesmo e así sería falsear ou concederlle máis importancia a unha actividade sobre a outra.

Os nenos poden cambiar libremente de estancia, respectando que as rutinas se realizaran co grupo de referencia, entre elas a do descanso, algo sobre o que aínda andan a matinar para mellorar o espazo dormitorio.

Xa nos anticipara o día anterior o profesor Miguel A. Essomba, Comisionado de Educación e Universidades de Barcelona, que as escolas bressol estaban en pleno proceso de cambio volvéndose a remunicipalización das mesmas, deixando a xestión externa ata agora vixente. Dicíanos que era un proceso complexo pero que coidaban podía mellorar a concordancia de todas elas na prestación do servizo.

Rematamos cun café no que tivemos ocasión de partillar con distinto persoal do centro, laboral e educativo, notando en todas elas a ilusión de ser parte dun proxecto de vida e de futuro.

Para quen queira saber máis, aconsellamos a visita ao web de Clara Salido a súa directora, membro tamén da xunta reitora de Rosa Sensat, do que salientamos artigos como: “Acoller ao neno á vida”, “Infancia, sociedade e educación“, ou “Que esperamos da escola? Vivir o cotiá, oportunidades de aprendizaxe”.

Sensibilidade, profesionalidade, reflexión sobre a práctica, respecto polo neno e polas súas familias e vinculación coa comunidade poderían ser algúns apuntamentos resumo da visita.

Os nosos parabéns á Escola Bressol Els Patufets de Navas e todo o noso agradecemento por permitirnos coñecela.

“Enséñame, pero bonito”

 Nun momento no que o actual modelo de escola está sendo cuestionado, no que xa hai institucións educativas que queren seguir outros sistemas de ensino-aprendizaxe saíndo dos perniciosos círculos dos estándares, indicadores, avaliacións, exames, deberes, etc., é bo coñecer outras posibilidades, como as que se realizan en diferentes escolas alternativas.

No documental “Enséñame, pero bonito”, podemos escoitar os argumentos de profesionais da educación que pensan nunha escola distinta, más centrada nos nenos e nenas ca nas necesidades da sociedade.

Sempre se agradece que o cinema aporte o seu gran de area á innovación educativa, máxime cando os programas televisivos e os filmes están cheos de exemplos de modelos educativos absurdos e estereotipados nos que os clichés  profesor-alumno tan pouco favorecen a consideración do feito educativo.

Este documental parte dunha iniciativa de crowdfunding, para a que se presentaron as gravacións realizadas en tres escolas de pedagoxía alternativa en Perú, para logo estender o proxecto con entrevistas a responsables de escolas similares en España. En palabras da directora do documental, Sara Moreno,
“El objetivo del documental Enséñame pero bonito es presentar alternativas educativas eficaces para la formación integral de los/as niños/as. Es nuestra aportación para trabajar por una renovación pedagógica, que parte de pensamientos críticos, experiencias reales y que se desarrolla en y para la libertad. Queremos pues, mostrar y promover la reflexión sobre la pedagogía que conocemos y con la que aprendimos a multiplicar y leer. Ayudar a cuestionarnos si fue la más eficaz y si existen otras maneras más respetuosas y actuales. Este trabajo muestra experiencias educativas que motivan la reflexión profunda sobre el concepto de Escuela.”

Ao longo das diferentes entrevistas veremos como hai modelos tan diversos de escola alternativa como diversos son os nenos/as. No que coinciden todos os participantes é que a actual escola, como tal, está obsoleta e non é respectuosa cos intereses e desenvolvemento dos nenos. Tamén se incide moito na legalidade destas iniciativas, todas elas privadas, malia que non por iso elitistas.

Nesa liña, xa falamos noutras ocasións sobre a rede Reevo, unha plataforma web centrada na educación alternativa, na que activistas de Reevo van describindo e mapeando todas as escolas alternativas que se coñecen en distintos lugares do mundo.

Homeschooling, unschooling, pedagoxías alternativas, son diferentes posibilidades que tamén se apuntan e sobre as que poderemos saber máis no blog da xurista e nai unschooler, Laura Mascaró.

Ao noso entender, este documental debería ser visto en grupos docentes, equipos varios e claustros escolares, para dar pé a un posterior debate sobre o que estamos a facer polas criaturas, pola escola e pola sociedade.

Cada tempo, cada sociedade, cada grupo humano, precisan dunha escola na que medrar. Para nós, aquí chegou o momento de dar un xiro, xa que ir máis aló no modelo actual non conduce a nada enriquecedor.

Educación na natureza

Os nenos e nenas mostran cada vez máis un déficit do que Antonio Sandoval denomina vitamina N, unha das carencias que máis pode afectar o seu desenvolvemento harmónico. A vida que levan non lles permite o contacto coa natureza, todo ten lugar en contextos artificiais ou virtuais, pero poucas, moi poucas veces logran esparexerse no medio natural, no que non foi deseñado e programado pola man das grandes multinacionais.

Así, curiosamente, están xurdindo iniciativas educativas en todo o mundo que teñen como finalidade poñelos en contacto no seu medio máis natural. Escolas bosque, escolas na natureza ou centros educativos no campo son a nova tendencia, que polo de agora só están ao alcance duns poucos, xa que logo, en case todos os casos se trata de apostas privadas ou experimentais. Nós xa falamos dalgunha destas escolas no número 3-2º da Revista do Instituto Latinoamericano de Estudos da Infancia, RELAdEI. Alí recollemos espazos web nos que se podía saber máis do Programa Victoria Nature School, unha escola preescolar de 181.000 hectáreas nun parque de British Columbia en Canadá, ou da Waldkindergartens (Escuelas Bosque) de Friburgo en Alemania, onde nenas e nenos de infantil pasan o día ao aire libre correndo, gabeando polas árbores e descubrindo todas as manifestacións da vida.

Ben sabemos que poucas posibilidades hai de mudar os nosos contextos actuais, pero estas tendencias tamén están chegando a todo o ámbito da educación non formal, ás actividades extraescolares, aos obradoiros de verán ou aos campamentos.

Onte púxose en contacto con nós unha das promotoras da acabada de nacer, Asociación Nacional de Educación en la Naturaleza, para comentarnos que os vindeiros 18 e 19 de abril tería lugar o I Encontro de EDNA, no marco único da localidade coruñesa de Cariño. Falarase sobre o que é e sobre o que non é educación na natureza (sempre que hai unha tendencia xorden imitacións que nada teñen que ver coa filosofía inicial), presentarán a asociación, o seu web, e como non, farán unha sesión na natureza. Desde aquí pódese acceder á información e programa, así como ao seu blog.

De seguro que volveremos noutras ocasións sobre estas iniciativas, e a insistir en que aínda que non haxa escolas bosque para todos os nenos, hai monte e árbores a esgalla para todas as saídas familiares e escolares.

I Rede Iberoamericana de Educación Infantil (4): aloxamento na Residencia de Estudiantes de Madrid

Seguimos contando en que consistiu o I Encontro da RIEI.

Un dos maiores acertos da organización do encontro da I Rede Iberoamericana de Educación Infantil foi aloxarnos na Residencia de Estudiantes de Madrid.

La Residencia de Estudiantes, desde su fundación en 1910 por la Junta para Ampliación de Estudios hasta 1936, fue el primer centro cultural de España y una de las experiencias más vivas y fructíferas de creación e intercambio científico y artístico de la Europa de entreguerras. En 1915 se traslada a su sede definitiva en la madrileña Colina de los Chopos. Durante toda esta primera etapa su director fue Alberto Jiménez Fraud, que hizo de ella una casa abierta a la creación, el pensamiento y el diálogo interdisciplinar. Tanto la Junta como la Residencia eran producto de las ideas renovadoras de la Institución Libre de Enseñanza, fundada en 1876 por Francisco Giner de los Ríos.

La Residencia se proponía complementar la enseñanza universitaria mediante la creación de un ambiente intelectual y de convivencia adecuado para los estudiantes. Características distintivas de la Residencia fueron propiciar un diálogo permanente entre ciencias y artes y actuar como centro de recepción de las vanguardias internacionales. Ello hizo de la Residencia un foco de difusión de la modernidad en España, y de entre los residentes surgieron muchas de las figuras más destacadas de la cultura española del siglo XX, como el poetaFederico García Lorca, el pintor Salvador Dalí, el cineasta Luis Buñuel y el científico Severo Ochoa. A ella acudían como visitantes asiduos o como residentes durante sus estancias en Madrid Miguel de Unamuno, Alfonso Reyes, Manuel de Falla, Juan Ramón Jiménez, José Ortega y Gasset, Pedro Salinas, Blas Cabrera, Eugenio d’Ors o Rafael Alberti, entre muchos otros.

La Residencia fue además foro de debate y difusión de la vida intelectual de la Europa de entreguerras, presentada directamente por sus protagonistas. Entre las personalidades que acudieron a sus salones figuran Albert Einstein, Paul Valéry, Marie Curie, Igor Stravinsky, John M. Keynes, Alexander Calder, Walter Gropius, Henri Bergson y Le Corbusier, entre muchos otros. A menudo, estas personalidades fueron invitadas por dos asociaciones privadas que colaboraron activamente con la Residencia y unieron su labor a un amplio sector de la sociedad civil: la Sociedad de Cursos y Conferencias y el Comité Hispano-Inglés.

Para nós, poder vivir esta experiencia foi un regalo. Unha vez se chega á Colina de los Chopos, tense a sensación de trasladarse no tempo. Só de pensar nos intelectuais que por aquí pasaron e deixaron a súa pegada, dá vertixe.  Sendo un lugar austero, como de college, sen grandes luxos, o trato é exquisito. Sito no centro de Madrid, parece un oasis de calma que propicia o estudo, a lectura, a conversa e a reflexión.

Hoy la Residencia es, de nuevo, uno de los centros más originales del panorama cultural español.

• Organiza numerosos actos públicos, en los que intervienen muchos de los protagonistas actuales de las artes y las ciencias como Mario Vargas Llosa, Pierre Boulez, Martinus Veltman, Ramón Margalef, Jacques Derrida, Blanca Varela o Massimo Cacciari, entre otros. Conferencias, mesas redondas, conciertos, lecturas de poemas, encuentros o exposiciones convierten a la Residencia en un espacio abierto al debate, la reflexión crítica y la creación en torno a las tendencias de nuestra época.
• En ella conviven cada año, en estancias generalmente inferiores a una semana, cerca de 3.000 investigadores, artistas y profesionales de los campos, más diversos, procedentes de todo el mundo.
• En el Centro de Documentación puede consultarse un conjunto único de fondos bibliográficos y documentales, especializado en la historia intelectual y la ciencia contemporáneas, principalmente del primer tercio de siglo. Destacan los archivos particulares de Federico García Lorca, Luis Cernuda, Jesús Bal y Gay, Fernando de los Ríos o León Sánchez Cuesta, y los de instituciones como la Junta para la Ampliación de Estudios o el Museo Pedagógico Nacional. Las descripciones de los fondos documentales y bibliográficos y un conjunto de imágenes de los propios documentos digitalizados están disponibles en la Red de centros y archivo virtual de la Edad de Plata de la cultura española contemporánea (1868-1936), proyecto que lidera la Residencia de Estudiantes y que cuenta con la financiación de la Fundación Marcelino Botín.
• Desarrolla distintos proyectos de investigación siguiendo dos líneas principales: el estudio y la difusión de su legado histórico y el análisis de las tendencias actuales de pensamiento con el objetivo de explorar el porvenir de la cultura.
• En 1990 recuperó su viejo sello editorial, con el que publica los resultados de su labor investigadora y algunos de sus cursos, lecturas de poemas o ciclos de conferencias. Prepara, además, ediciones críticas de sus textos históricos y rescata excepcionales testimonios como elArchivo de la Palabra o la revista Residencia.
• El 28 de marzo de 2001 se inauguró la rehabilitación arquitectónica integral de la Residencia de Estudiantes con los trabajos de renovación de los pabellones Central y Gemelos, el amueblamiento del conjunto de los edificios y la urbanización y ajardinamiento del entorno de la Colina de los Chopos.

Na actualidade é un centro con constante actividade, así, a máis da exposición Redes Internacionales de la Cultura española 1914-1939, tamén puidemos ver unha sobre o escritor galego Ramón María del Valle-Inclán, “Otros verbos, nuevas lecturas: Valle-Inclán traducido [1906-1936]“, organizada polo Consello da CulturaGalega e dedicada á recepción internacional do dramaturgo arousán a través da tradución da súa obra a distintos idiomas.

Neste vídeo, elaborado con motivo da celebración do centenario da Residencia de Estudiantes (1910-2010), pódese ver o que foi e o que é hoxe, un lugar de encontro para a cultura internacional aberto ao debate e á reflexión sobre as correntes de pensamento e creación neste comezo de século. Aquí teñen lugar cursos, conferencias, encontros, lecturas de poemas, concertos e exposicións, prestando especial atención tanto á recuperación dun período especialmente significativo da historia intelectual como ás novas tendencias nas diversas áreas de coñecemento e aplicación das novas tecnoloxías.

Ao longo da semana que alí permanecemos vimos que a Residencia de Estudiantes é un fervedoiro de actividade desde primeiras horas da mañá -xa que logo, é tamén a sé do Consejo Superior de Investigaciones Científicas,CSIC-, ata ben entrada a noite con ciclos de conferencias ou concertos.

Non queremos deixar de agradecer a oportunidade única que nos brindou á organización, permitíndonos aloxarnos nun lugar tan emblemático da renovación educativa en España, no pasado e no presente.

La Residencia conserva su función de alojamiento, dirigida en la actualidad a investigadores, artistas y creadores de diversos campos y procedencias que residen durante periodos normalmente inferiores a una semana. La Residencia dispone ahora de 90 habitaciones y de servicios de cafetería y restaurante abiertos tanto a los residentes como al público general.

Cerca de 3.000 personas se alojan anualmente en la Residencia. La relevancia profesional de los residentes fomenta un especial clima de intercambio interdisciplinar que la convierte en un campus informal de las ciencias, las artes y las humanidades. Este ambiente está propiciado por la convivencia diaria, desde la tertulia a la hora del café hasta el debate entre los especialistas.

Un caso especial es el de los becarios. Varios jóvenes investigadores y artistas, que obtuvieron las becas convocadas por la Residencia y el Ayuntamiento de Madrid, residen durante el curso en los Pabellones Gemelos.

I Rede Iberoamericana de Educación Infantil (3): integrantes

Seguimos falando dos participantes no encontro da I Rede Iberoamericana de Educación Infantil.

Blanca Elena Ibáñez de Martínez e Clara Ofelia Escobar Zacarías de Paraguai, son un claro exemplo da relación que debe darse entre a administración educativa e os encargados de executar os programas institucionais. Estas dúas amigas paraguaias levan a cabo iniciativas relacionadas coa mellora da educación á primeira infancia, enmarcadas no Plan Nacional de Desarrollo Integral de la Primera Infancia; Blanca desde o Ministerio coordina programas, participa nos procesos selectivos de docentes, nos desenvolvementos curriculares e nos pactos con outras institucións que tamén interveñen cos nenos e nenas; Clara, coa súa vitalidade e alegría, pon en marcha esas actuacións relacionadas coa formación de docentes ou de mediadores, empregando tanto a visita a distintos puntos da rexión, como a participación en programas de radio nos que proporcionan unha formación non formal de todas aquelas persoas que teñen entre as súas responsabilidades a crianza dos nenos e nenas.
Blanca e Clara, sen perder o entusiasmo e alegría coa que viaxan polo país, fálannos da situación dalgúns pequenos en Paraguai, aos que unha vez satisfeitas as súas necesidades máis básicas (alimentación e asistencia sanitaria), dinnos que deben suministrarlle “vacunas afectivas”, xa que logo, son moitos os pais que non saben manifestarlle o cariño aos seus fillos, así deben fortalecer o vínculo afectivo pais-fillos como unha labor educativa máis.
Ao igual que fixemos coas outras compañeiras falamos devagar sobre nenos sometidos a abuso e maltrato ou trato neglixente; de nenos vítimas de venda, trata, secuestro ou explotación sexual; de adopcións, condicións de vida, acceso ao benestar, e de servizos de apoio do Estado para a crianza. Así soubemos do Programa de Provisión de Útiles Escolares, e do Programa Abrazo unha iniciativa institucional para a diminución progresiva do traballo infantil que suma os compoñentes de rúa, familia, centros e redes de protección.

Adriana Luongo Tuso e Dorys Marlene Beloqui Seijas de Uruguay, dúas loitadoras polo empoderamento da, agora desacreditada, escola pública, dúas compañeiras que non se coñecían ata que se atoparon no aeroporto, e das que temos a seguridade fraguarán unha amizade de por vida. Adriana, directora dun xardín de infancia, o CAIF de Montevideo, muller feliz e agradecida do que a vida lle brinda cada día e Dorys unha educadora de xardín 0-3, o CAIF Garabatos de Flores.
O Plan CAIF (Centros de Atención a la Infancia y la Familia) é a Política Pública de Atención Integral á Primeira Infancia, de alianza entre o Estado (baixo a responsabilidade do INAU) e as Organizacións da Sociedad Civil. Ofrecen cobertura a máis de 47.000 nenos/as, distribuídos en 372 centros por todo o país nos que atenden tanto aos pequenos de 0 a 3 e ás súas familias
Cada Centro CAIF conta cun equipo de traballo interdisciplinario (dous mestres/as ou o licenciados/as especializados en educación inicial, un en cada quenda, un traballador/a social, un psicólogo/a, un psicomotricista, un coordinador de xestión, educadoras referentes de grupos, cociñeira y auxiliar de servizo responsable do funcionamento do mesmo, que se coordinan co equipo central do Plan CAIF nas diferentes disciplinas, garantindo así a calidade de atención para todos os seus usuarios. Nos CAIF desenvolven obradoiros semanais para nenos/as de 0 a 24 meses e para as súas familias. Estes espazos de interacción de persoas adultas con outros nenos facilitan vivir experiencias de aprendizaxe significativo brindando apoio ás familias para desenvolver as súas capacidades en prácticas de crianza, estimulación psicomotriz e hábitos de alimentación saudables. Asemade, ofrecen atención diaria para pequenos/as de 2 e 3 años con actividades dirixidas a potenciar o seu desenvolvemento global que se complementan con actividades para as familias.
Ver páxina web e acceso a todos os folletos e publicacións do CAIF.

Luisa Ramírez, de Toledo en España, directora da Escola Infantil Castilla la Mancha, unha muller encantadora que nos acolleu na escola co cariño que se recibe na propia casa, mostrándonos o seu bo facer, froito de moitos anos de traballo e de pequenas conquistas diarias. Desta escola falaremos máis de vagar noutra entrada dedicada ás visitas, pero non queremos deixar pasar ocasión de manifestarlle o noso agradecemento e pedirlle desculpas polos nervios lóxicos previos á visita na que tantas persoas expertas en educación e representantes da administración autonómica e estatal mirarán con lupa o alí realizado. O proxecto educativo “Biblioteca Escolar: Colorín” desta escola, foi seleccionado polo Ministerio de Educación, Cultura y Deporte para representar a España en Redes Iberoamericanas de innovación educativa. O seu proxecto de biblioteca escolar consiste nun plan de lectura para toda a comunidade educativa, ferramenta fundamental ao servizo dos nenos/as, cuxo obxectivo é favorecer o desenvolvemento de habilidades e competencias lingüísticas e lectoras do alumnado como base para a adquisición de coñecemento e aprendizaxe.

Ángeles Abelleira Bardanca de Galicia, coautora xunto coa súa irmán Isabel Abelleira Bardanca do blog InnovArte Educación Infantil, a experiencia seleccionada para representar a España no tramo 3-6 na I Rede Iberoamericana de Educación Infantil. De nós pouco que engadir ao xa dito neste blog ao longo de cinco anos, tan só dicir que defendemos o discurso InnovArte, coma un alegato a favor da infancia que se fai desde un país onde non se dan situacións tan dramáticas (ou nunha porcentaxe tan elevada) coma as expostas por outros países, malia todo, os nenos e nenas aquí tamén corren moitos riscos, entre eles o que nós denominamos “o rapto o espolio do patrimonio da infancia”que poderíamos resumir nos seguintes apartados e que son os que enchen os máis de mil post que contén o blog:
-no ámbito escolar: presión, falta de sosego, asignaturización, segmentación do tempo, sacralización da tecnoloxía e dos idiomas, prevalencia do congnitivo, fomento do consumismo, conversión das escolas en centros de día con microespacios en macrocentros supermasificados.
-no ámbito familiar: abuso/mal uso da conciliación, sobrecoidados vs. falta de atención, ausencia de referentes adultos, primacía dos “entretementos educativos” sobre o relacional, culpabilización dos nenos das problemáticas adultas.
-no ámbito social: sobreculturización da infancia, perversión da conciliación da vida escolar/familiar/laboral, clientelización a través dos nenos, marcaxe e medicalización da infancia, exceso de mercadotecnia educativa.
-no ámbito da cultura do lecer: exceso de “programación educativa”, mala consideración do tempo libre ou de descanso, primacía do tecnolóxico, anticipo de temáticas/problemáticas non propias da infancia (contranatura) na literatura, no cine e nas series (soidade, depresión, enfermidade, morte…).
-no ámbito da administración: esixencia semellante á doutros niveis educativos, asimilación a etapas superiores, anticipación curricular, sobreoferta descoordinada de actividades desde a administración local, asociacións, institucións e ONGs.
Trala exposición do “discurso InnovArte”, da concepción de infancia, de mestra, de escola e de formación do profesorado, pasamos á presentación da estrutura e contido do blog, así como do número e país de orixe dos nosos seguidores e visitantes, maioritariamente de toda América.
Certamente, foi un inmenso orgullo poder formar parte desta I Rede Iberoamericana de Educación Infantil coa humilde iniciativa de tan só dúas mestras de infantil. Esta foi unha desas sorpresas que se agochan nas reviravoltas da vida profesional. Grazas mil por contar con nós.
Esperamos que soubéramos dar conta das traxectorias e iniciativas educativas dos dez integrantes da Rede, xa que logo non é cousa doada, resumir aquí as súas historias de vida profesional.

Este balance non estaría completo sen mencionar a Belén de la Torre da OEI, a Beatriz Fernández, asesora do INTEF e a Mar Jiménez Xefa de Área de Formación e Relacións Institucionais do Ministerio de Educación, Cultura e Deporte, as tres sempre pendentes de nós, das nosas necesidades, da nosa comodidade e de facernos sentir xente importante. Isto pode parecer irrelevante, pero non é en absoluto banal. A meirande parte de nós somos persoas anónimas en todo o que é a rexión iberoamericana, pero ao longo de cinco días fixéronnos sentir que as nosas achegas eran moi válidas, e isto é algo que non esqueceremos nas nosas vidas, marcando un fito que determina un antes e un despois de Madrid. Grazas a todas elas e ás persoas que nos permitiron as visitas e as recepcións das que fomos obxecto. Lembrarémonos de todos eles, con especial afecto para Paco o condutor do autobús no que fixemos os desprazamentos, outra das persoas ás que se lle nota que ama o seu traballo.

Agora, nas vindeiras entradas, falaremos das visitas e actividades desenvolvidas ao longo de cinco días en Madrid.

I Rede Iberoamericana de Educación Infantil (2): integrantes

Seguimos relatando o encontro no que participamos nos pasados días en Madrid.

Colombia, El Salvador, España, Paraguai, Uruguai, son os cinco países que foron escollidos a través da OEI para participar nesta I Rede Iberoamericana de Educación Infantil, en función das peticións priorizadas que estableceron canto ás temáticas propostas: educación inicial, educación inclusiva e tecnoloxías educativas. De cada un dos países enviaron a dúas persoas, seleccionadas pola súa participación en programas relacionados coa atención á infancia. O procedemento de escolma foi establecido polas respectivas oficinas nacionais da OEI, así en España abriuse unha convocatoria a través da cal cada Comunidade Autónoma presentaba as súas candidaturas para a posterior valoración por parte do persoal do Ministerio de Educación Cultura e Deporte e da OEI, aplicando un baremo no que se computaba tanto a relevancia da experiencia, os premios recibidos, así como as publicacións sobre a mesma. Para representar ao noso país escolmouse a Escola Infantil Castilla la Mancha de Toledo, polo ciclo 0-3, e InnovArte Educación Infantil polo tramo 3-6. Nos outros catro países as formas e criterios de selección foron diversos, agora ben, visto xa con retrospectiva, cremos que totalmente acertados. O primeiro día, e aínda coñecendo moi por riba as diferentes iniciativas, tiñamos por certo que estabamos entre os mellores, entre auténticos heroes e heroínas da educación infantil. Calquera dos que tivemos a honra de coñecer a Diego, Mónica, José Salvador, Silvia, Dorys, Adriana, Blanca, Clara e Luísa, sabemos que foron a mellor mostra do bo que se está a facer nos seus países pola mellora da calidade de vida da infancia. De seguro que haberá centos, milleiros de persoas coma eles, coma nós, que tamén merecerían formar parte desta Rede, iso pensabámolo todos xa que logo nos considerábamos uns privilexiados por ter a fortuna de estar alí. Nunca se sabe que é o que nos leva a estar nun sitio nun momento, azar, destino, oportunidade…, cadaquén atribuirállelo ao que considere, pero, certamente foi unha ocasión única e inesquecible para todos nós. Grazas a quen o fixo posible e nos permitiu coñecer a:

Diego Alexander Enríquez Cajigas de Putumayo en Colombia. A Diego sempre o recordaremos coma un mozo licenciado en Filosofía, cunha sólida formación teórica e coa realización dun traballo a pé de obra que poucos de nós seríamos quen de resistir. Se nós viaxamos a diario nun coche para ir aos nosos postos, Diego faino en canoa ou en moto polas trochas do Putumayo, a porta da Amazonia colombiana (como di el, sempre polas máis anchas para non acabar en sitios indesexados), atopándose a case a cotío coas guerrillas, cos campesiños que son desafiuzados dos seus campos de cultivo por non ter papeis que lle acrediten a propiedade fronte ás grandes multinacionais, vendo os nocivos efectos na saúde dos nenos da aplicación de glifosatos para o exterminio das plantacións de coca, e loitando contra o “destino” dos nenos nas guerrillas e das nenas en casamentos concertados con homes que lles dobran ou triplican a idade. Neste panorama el fala da resiliencia, que é a “arma” coa que loita a súa organización, a Fundación Fraternidad, unha entidade privada que basea o seu traballo social na nenez e mocidade do Putumayo, tratando de crear ambiente saudables, harmónicos e prósperos a través de programas de saúde, educación e de xeración de ingresos dirixidos a familias vulnerables que habitan na rexión amazónica. Ver vídeo institucional.

Este home o os seus compañeiros/as da Fundación Fraternidad, desenvolven unha estratexia nacional chamada “De cero a siempre”, porque xa comezan con nais xestantes no traballo de restitución dos dereitos que lles son negados, crendo que estas accións lles deixarán unha pegada para o resto das súas vidas. Cren que a educación é a única posibilidade de salvación dun pobo sempre maltratado. Así, sen horarios -debido á singularidade da poboación á que atenden-, sen locais –chozas, eiras, casas-, realizan encontros educativos grupais, nos que forman aos adultos como mediadores ou educadores familiares que serán os encargados de transmitirlle á comunidade suxestións sobre a mellora das condicións de vida no fogar, sobre a atención ás crianzas, así como de inculcarlles a idea de que os nenos son suxeitos de dereitos non obxecto deses dereitos.

Como cando escoitamos algo sempre tratamos de establecer comparanzas co que nos é coñecido, eu, cando Diego contaba a súa labor, pensaba no noso querido programa de Preescolar na Casa, agás que neste caso se desenvolve na selva.

Mónica Ordoñez Mora de Cali en Colombia, quen tamén quedará no recordo de todos os participantes pola súa capacidade de sobrepoñerse a un dramático golpe do destino no seu primeiro día de estancia en España. Aí é onde se nota que son xente dunha pasta especial; calquera outro no seu lugar abateríase, pero ela non, antepuxo o profesional ao persoal, pensando que non podía nin debía desaproveitar esta oportunidade que lle brindara a OEI para dar a coñecer a labor que desenvolve a Fundación Dar Amor-Fundamor, na que traballa e que viña a sumarse a toda unha traxectoria de recoñecementos, nacionais, europeos e internacionais. Un caso máis de resiliencia.

Fundamor é unha organización non gubernamental con sé na cidade de Cali, con máis de 21 anos de experiencia en intervención social dirixida a máis de 80.000 persoas, beneficiadas a través dos seus programas e servizos dirixidos a poboacións en situación de vulnerabilidade en todo o país, incluíndo a máis de 560 nenos e mozos afectados polo VIH/SIDA procedentes de todas as rexións de Colombia. Nos seus inicios, no 1992, comezaron atendendo a persoas adultas, e máis tarde reorientaron as súas actuacións cara unha crecente poboación de nenos e nenas que naceron co virus, dando así lugar á creación dun modelo de atención en saúde, educación, acollida e protección, contribuíndo a incrementar a expectativa de vida esperada para eles, e logrando ademais a inclusión social á que teñen dereito como cidadáns.

Ao tempo, Fundamor, tamén estableceu como estratexia de intervención a prevención e sensibilización fronte ao VIH/SIDA, incluíndo programas dirixidos a todas as idades, xerando coñecemento e valor engadido que se traduce en capacitación, vídeos, metodoloxías, ferramentas de apoio e publicacións ao servizo da comunidade.

Mónica traballa no Centro de Desarrollo Infantil “Semillas de Amor”, un centro terapéutico preescolar que fai unha “inclusión á inversa”con 160 nenos/as de Jamundí e do Val de Lili, e no que contan con 15 espazos de aprendizaxe significativos, cada un deles cunha función dirixida a un momento específico no desenvolvemento dos nenos, sendo o rol da mestra o de propiciadora das aprendizaxes e da participación dos menores seguindo os pasos de motivación, acordos, actividade, peche e avaliación. Os devanditos espazos de aprendizaxe son: casa das bonecas, maxia musical, aldea da paz, malabares, parque, xogando e aprendendo, pequenos lectores, exploradores, mundo máxico, mans creativas, horta, pensadores, a casa da ledicia, grandes científicos, e construtores.

Neste momento, Fundamor, está embarcada no proxecto de construción da Ecoaldea Madivá, un espazo máis de aprendizaxe e de inclusión para dar Amor.

Silvia Rebeca Ramos de Caprile e José Salvador Alvarenga Rivera da Universidade Gerardo Barrios de El Salvador. Dous profesores universitarios que neste momento están botando a andar un máster, a Maestría en Educación integral a la primera infancia, que se enmarca entre as accións prioritarias de El Salvador para a “Política nacional y modelo de educación para el desarrollo integral para la primera infancia”. Eles veñen dun país que está tentando pechar as feridas abertas tras máis de dez anos de guerra; un lugar onde a xente está afeita a ver a crueldade dos sanguinarios mareros e a extorsión das maras; un sitio cunhas problemáticas sociais como as que deseguido se apuntan segundo os datos do propio Ministerio de Educación: 3 de cada 10 feminicidios son nenas menores de 18 anos, o inicio da vida sexual nas nenas é aos 10 anos, 8 de cada 10 violacións é contra as nenas sendo o 75% as mans dos seus familiares. Así, tal e como apuntaba Silvia, fíxose preciso un Pacto pola educación da infancia no que participan todas as institucións nacionais relacionadas coa infancia para camiñar dun xeito coordinado unindo sinerxías.

Silvia que participou no traballo desa Comisión estatal, falaba con ilusión de que se colocou á infancia no centro de todas as actuacións sanitarias, asistenciais, educativas e familiares, tanto a nivel nacional, rexional ou local, así se crearon os Comités locales de Promoción de Derechos de la infancia, últimos garantes da atención aos nenos e nenas.

Eles dous, Silvia e José Salvador, saben que indubidablemente, calquera cambio educativo ten que pasar pola mellora da selección e formación do profesorado, a máis da oferta do que denominan “la malla curricular” e de modelos ou exemplificacións didácticas que lle dean corpo ao discurso curricular.Un dos pasos iniciais foi o establecemento do Plan de Estudios para o Profesorado y Licenciatura  de Educación Inicial y Parvularia a través do Acordo Nº. 15-1043 no que se establece o Perfil do profesorado, definindo competencias canto ao que deben coñecer, facer (coa infancia, coa familia, coa comunidade) e como deben ser e convivir.

Todos os que os escoitamos, sabemos que con persoas coma eles, comprometidas coa educación, é posible que chegue a bo porto este ilusionado cambio no que están a traballar.

Seguir lendo.

I Rede Iberoamericana de Educación Infantil (1): programa de mobilidade docente

No mes de xuño xa anunciáramos que InnovArte Educación Infantil fora seleccionado para representar a España na Rede Iberoamericana de Innovación Educativa, e agora chegou o momento do primeiro encontro que tivo lugar en Madrid nos pasados días coa finalidade de crear a Rede de Educación Infantil.

Esta é a información que sacou da mesma a OEI.

La Organización de Estados Iberoamericanos para la Educación, la Ciencia y la Cultura (OEI) en coordinación con el Ministerio de Educación, Cultura y Deporte han preparado la agenda de actividades que los diez docentes participantes en el “Programa de Redes de Movilidad del Profesorado: Red Iberoamericana de Educación Infantil”, que lidera España, van a realizar entre los días 9 y 13 de febrero en centros e instituciones educativas de Madrid y Toledo.

En el marco del proyecto centrado en el desarrollo profesional docente, esta iniciativa tiene como objetivo la creación de redes académicas de formación al profesorado, el impulso y fortalecimiento de redes de innovación y el intercambio de experiencias entre instituciones educativas de diferentes países, promoviendo con ello la investigación educativa.

De esta forma, Blanca Elena Ibañez de Martinez y Clara Ofelia Escobar Zacarías, procedentes de Paraguay, Dorys Marlene Beloqui Seijas y Adriana Luongo Tuso de Uruguay, Silvia Rebeca Ramos de Caprile y José Salvador Alvarenga Rivera de El Salvador, Diego Alexander Enríquez Cajigas y Mónica Ordoñez y las españolas Luisa Ramírez y Mª Ángeles Abelleira conocerán prácticas innovadoras y creativas de aprendizaje centradas en la educación inicial.

El proyecto de desarrollo profesional de los docentes, que incluye la movilidad del profesorado, fue aprobado en la Conferencia de Ministros de Educación de Panamá en septiembre de 2013 y se puso en marcha pocos meses después tras una reunión en Montevideo con representantes de todos los Ministerios de Educación iberoamericanos, entre ellos España.

Para lograr los objetivos planteados, se han identificado las experiencias innovadoras de cada país, estableciendo acuerdos entre ellos para desarrollar las redes de innovación y los intercambios de los profesionales que cada ministerio ha seleccionado para ser partícipes de estas experiencias, que incluyen encuentros formativos, seminarios, grupos de reflexión y talleres.

De esta forma, el proyecto espera también contribuir a la profesionalización de los docentes y facilitar el intercambio de información y vivencias entre países, especialmente sus buenas prácticas, en este caso en educación infantil.

El fortalecimiento de la profesión docente constituye unos de los ejes prioritarios de actuación de la Organización de Estados Iberoamericanos para la Educación, la Ciencia y la Cultura (OEI) y tiene, en consecuencia, presencia destacada en el proyecto «Metas Educativas 2021: la educación que queremos para la generación de los Bicentenarios”.

Nas vindeiras entradas daremos conta desta magnífica oportunidade profesional que nos permitiu coñecer de primeira man o que se está a facer en outros países iberoamericanos. Con motivo de darlle orde á infinidade de momentos que vivimos, organizamos a información en varias entradas nas que falaremos dos participantes, das visitas realizadas, así como do balance da experiencia e dos proxectos de futuro.

María Montessori, unha lectura desde e para o século XXI

A piques de celebrarse o Congreso Latinoamericano “María Montessori e a nova escola infantil”, que terá lugar en Roma os vindeiros 20-24 de febreiro organizado pola Fundación María Montessori Italia, a Revista Latinoamericana de Educación Infantil, RELAdEI publica un monográfico sobre esta muller clave na educación da infancia, coordinado por Floriana Falcinelli e Furio Pesci sobre a afirmación de que a pedagoxía montessoria segue a ser válida hoxe xa que logo está baseada na liberdade do neno/a.
O número 3/2014 facéndolle honra ao seu título, “María Montessori, una lectura desde y para el siglo XXI”, supón unha revisión en clave actual dos postulados montessorianos, así Battista Quinto Borghi, presidente da Fundacion Montessori Italia, analiza por que seguen vixentes as ensinanzas de María Montessori. Pon o acento na idea tan en boga do benestar, un concepto moi empregado nos últimos tempos cun carácter holístico e que xa fixera seu a educadora italiana.
Ao longo de case duascentas páxina poderemos ler artigos sobre a creación da pedagoxía Montessori, os materiais, a formación de docentes, os materiais sensoriais, webs e propostas de lectura sobre o tema
Cremos que é unha recomendación magnífica á que só lle poñemos unha pega: que non todos os artigos estean traducidos cando menos ao español.

Viaxe de estudos a Reggio Emilia 2015

Onte compartimos a través da rede a convocatoria da viaxe de estudos ás escolas de Reggio Emilia para os días 30, 31 de marzo e 1 de abril do ano 2015, unha oferta de Diip (deseño, infancia, innovación e proxectos), rematando o prazo de inscrición o 25 de febreiro. Inclúe:

• Visita á cidade de Reggio Emilia.
• Encontros coa comunidade cidadá.
• Presentacións por parte de pedagogos, atelieristas, mestres e familias.
• Presentación e análise de proxectos de investigación desenvolvidos nas escolas da municipalidade de Reggio Emilia (0-3 e 3-6).
• Visitas a escolas 3-6 e unha escola primaria.
• Visita ao centro Internacional Loris Malaguzzi.
• Visita ao Centro de Reciclaxe Creativa, REMIDA.
• Visita ao atelier Raggio di Luce.
• Visitas ás exposicións.
• Visita ao Centro de Documentación e Investigación Educativa.
• Transporte en autobús aos centros.
• Intérpretes en lingua castelá.
• Pausa Caffé.
• Petisco de despedida.

Desprazamentos e hospedaxe non incluída.

Para matrícula e desprazamentos pódese solicitar axuda a través da convocatoria anual reintegro individual de gastos por asistencia a actividades de formación do profesorado non universitario. Deixamos como mostra a ligazón ao procedemento para o ano 2014, xa que logo a do 2015 aínda non foi publicada.

Nós visitamos estas escolas no ano 2010, así vimos cumprido un dos nosos desexos profesionais acariñados desde o mesmo momento en que soubemos da existencia desta iniciativa. Desta visita demos boa conta en InnovArte a través de catorce entradas que se poden atopar baixo a etiqueta “Reggio Emilia”, nas que relatamos:

Escolas de Reggio Emilia

Reggio 1ª: A maleta de Reggio Emilia

Reggio 2ª: contextualización

Reggio 3ª: liñas de forza

Reggio 4ª: proxección ao exterior

Reggio 5ª: escoitar e conversar cos nenos e nenas

Reggio 6ª: o traballo por proxectos

Reggio 7º: nenos e nenas con dereitos especiais

Reggio 8ª: un raggio di luce

Reggio 9ª: o plurilingüísmo

Reggio 10ª: a participación social e cidadá

Reggio 11ª: a participación privada

Reggio 12ª: a documentación dos procesos educativos

Reggio 13ª: experiencias de traballo

A experiencia paga moito a pena.

InnovArte Infantil para a Rede Iberoamericana de Innovación

Recibimos con tanta ilusión coma responsabilidade a noticia de que InnovArte Educación Infantil é un dos dez proxectos innovadores seleccionados (único 3-6) para representar a España na Rede Iberoamericana de Innovación, unha iniciativa da Organización de Estados Iberoamericanos para a Educación (OEI).
Ao abeiro do Plan Marco Metas educativas 2021, na pasada Conferencia de Ministros iberoamericanos celebrada en Panamá en setembro de 2013 aprobouse o proxecto de desenvolvemento profesional dos docentes que inclúe a mobilidade do profesorado, dándolle así un pulo para a creación de redes de innovación e intercambio de experiencias entre institucións educativas identificadas por países contribuíndo á profesionalización dos docentes. Así, a OEI, a través dos departamentos educativos de cada país membro fará a escolma das experiencias que considere para este intercambio.
En España correspondeulle a selección ao Ministerio de Cultura, Educación e Deporte a través do INTEF, de entre as candidaturas presentadas por cada unha das comunidades autónomas relacionadas con tres ámbitos: educación infantil (1º e 2º ciclo), educación inclusiva e novas tecnoloxías. Como criterios para a súa valoración tívose en conta que as experiencias foran premiadas con anterioridade e que estivesen publicadas.
Vaia desde aquí o noso agradecemento a Consellería de Cultura, Educación e Ordenación Universitaria da Xunta de Galicia por confiar en nós presentando e avalando a candidatura de InnovArte Infantil. Esperamos estar á altura das expectativas e sobre todo, esperamos que sexa unha ocasión para coñecer experiencias innovadoras na educación infantil iberoamericana, e tamén, como non, para mostrar con orgullo o que miles de docentes facemos día a día na escola pola educación dun país.
InnovArte é un fío invisible que, desde fai cinco cursos, une persoas que comparten un sentimento, unhas crenzas e unhas expectativas sobre a educación da primeira infancia, creando un sentido de pertenza a unha comunidade virtual que supera fronteiras xeográficas, facilitada polo feito de compartir un idioma común, o español ou o galego. Así agora contamos poder coñecer algunhas das persoas que seguen InnovArte Infantil desde países como México, Argentina, Colombia, Chile, Perú, Venezuela, Ecuador, Uruguay, Guatemala, Costa Rica, República Dominicana, Bolivia, El Salvador, Panamá, Paraguay, Brasil, Honduras, (ranking dos 20 primeros segundo o número de visitantes) ou demáis países iberoamericanos. Sempre dicimos que lograr a fidelización dun público tan numeroso e tan diverso ao longo de tan prolongado período é algo que só se consigue desde a honestidade profesional coa dedicación de moito esforzo e de tempo. Pero ten moitas compensacións. Esta é unha delas.

Dade por feito que seremos “cronistas” desta primeira edición das Redes Iberoamericanas de Innovación dando conta, coma sempre, de todo o que vexamos, escoitemos e percibamos.

Políticas de infancia en RELAdEI

Nestes días publicouse o vol.3 da Revista Latinoamericana de Educación Infantil (RELAdEI), unha iniciativa gratuíta e on line do Instituto Latinoamericano de Estudios sobre la Infancia, centrado nesta ocasión nas Políticas de infancia.
Desde aquí pódese acceder á táboa de contidos, na que se atopan, entre outras, as colaboracións de:

-Alfredo Hoyuelos analizando a “Pedagogía y pensamiento político en la obra de Loris Malaguzzi.”
Malaguzzi odiaba el olor a lo escolar (su experiencia académica como estudiante no había sido la adecuada), la fetidez de la didáctica, del currículum, de los programas, de lo meramente instructivo. Quiso construir una escuela no académica, una escuela sin muros con la ciudad, con la política, con la administración municipal, con las diversas organizaciones, con los cambios culturales y sociales.

-Mª Victoria Peralta, que centra o artigo nas implicacións da elaboración de currículos nacionais e no sensentido da sucesión de currículos, en “La construcción de currículos nacionales en educación infantil como parte de las políticas de calidad en Latinoamérica.”
Lo que implica elaborar un currículo nacional, tanto en recursos como esfuerzo, no puede limitarse a crearlos para cumplir con una normativa o mandato legal.
“A la par, se hace necesario revisar condiciones básicas de calidad de los programas, como son la ratio adulto-niño, las condiciones de infraestructura, los salarios de los docentes, ya que sin estas medidas, es difícil que cualquier programa surta efecto.

-Miguel Zabalza, que fai un achegamento á pedagoxía do centro galego O Pelouro, explicando as características do seu proxecto educativo e o traballo que alí se desenvolve no ámbito da educación infantil.

-Gaby Fujimoto, en “El derecho del niño al juego, las artes, las actividades recreativas”, que comprende unha análise do significado e amplitude do ese dereito.

Outros artigos, experiencias e recensións completan esta nova e completa entrega de RELAdEI.

A experiencia Pikler-Lóczy

“No primeiro ano de vida empeñámonos en ensinarlle aos nenos a andar e a falar, e nos seguintes a sentarse e a estar calados.”

“Cos nenos facemos as cousas ao revés, cando son pequenos forzámolos a moverse coma os maiores sen darlle tempo a que eles mesmos descubran as súas posibilidades motrices, e logo cando medran explicámoslle e exercitamos aspectos do esquema corporal, que por si mesmos, xa deberían ter asentados e consolidados.”

Levamos varios días matinando nestas afirmacións, desde que o pasado sábado asistimos a unha xornada formativa organizada pola Rede de Escolas (0-3) Galiña Azul. Convidáronnos porque sabían do noso interese polas prácticas desenvolvidas no Instituto Pikler-Lóczy de Budapest, e nesta ocasión contaban coa presenza de dúas voces autorizadas: a que fora a súa última directora antes do peche da institución no 2011, Eszter Mózes; e a profesora da UB, Teresa Godall, quen realizou a súa tese de doutoramento sobre esta Casa Cuna, fundada en 1946 pola pediatra húngara Emmi Pikler. Desde estas ligazóns, da asociación Euskal Herriko elkartea e de Rosa Sensat pódese ter acceso a moita máis información, sobre como xurdiu, así como sobre os seus principios.

Faláronnos da hipótese e convicción de Pikler, que parte da idea de  que tendo relacións estables, vivencias ricas, coidados de calidade, o lactante pode desenvolve sen a intervención directa do adulto no campo da motricidade e do xogo. Temos que superar os nosos prexuízos e entender que os pequenos son competentes e precisan ser tratados coma persoas (de verdade).

Desde esta ligazón pódese acceder á publicación “Moverse en libertad. Desarrollo de la motricidad global”, de Emmi Pikler e á película “Lóczy, un hogar para crecer”.

Cremos que pode ser altamente interesante para todas aquelas persoas que teñen trato cos pequenos, familias, coidadoras, educadoras e mestras de infantil.

Nunca deixamos de insistir na idea de que, polo xeral, tratamos o ciclo 0-3 como se non tivera nada que ver co 3-6, cando en realidade, somos das que pensamos que debería ser 0-6. De non ser por experiencia propia, poucas mestras e poucos centros de segundo ciclo de infantil tratan de coñecer que é o que sucede na etapa anterior, a que dedican o seu tempo, ou cal é o background que traen os nenos cando chegan ás nosas mans. E non digamos xa de coñecer cales son as prácticas innovadoras que se desenvolven nesta etapa. Parece que o temos a menos. Unha mágoa cando os nenos/as son os mesmos, só cun par de anos máis.

Ao remate da conferencia manifestámoslle a Teresa Godall que entendíamos que podía haber moita transferibilidade dalgúns dos principios de Emmi Pikler á nosa etapa, algo co que ela concordou.

Por se for do interese dalgunha persoa ou grupo, no Instituto Pikler contemplan a posibilidade de visitas de estudo, coa vantaxe de que se comunican en perfecto español.

Non  poderíamos rematar sen agradecerlle ao Equipo de Atención Educativa a descuberta, e sen convidarvos a que continuedes lendo e vendo os vídeos sobre Pikler-Lóczy.

Unha escola cos pés no ceo

Sempre que viaxamos fóra para coñecer outras escolas comentamos que é unha mágoa que non se dean a coñecer as interesantes experiencias educativas que hai na nosa contorna. Habelas hainas, bos mestres/as e boas escolas tamén temos, entón, cal é o motivo polo que non apreciamos o bo que se fai no noso país?

A comezo de curso chéganos a invitación de Miguel Martínez, o director da editorial Kaleida Forma –unha desas iniciativas valentes e destemidas dos tempos que corren-, para ler as súas tres últimas publicacións das que iremos dando conta aquí. Entre elas, el xa nos anticipa que “Una escuela con los pies en el cielo”, sería moito do noso gusto. E acertou.

“Una escuela con los pies en el cielo. Verbena: inspiraciones, propuestas y suenos de un colegio 3-6” é o balance de vinte anos de traballo que fai o equipo da EI Verbena de Leganés, unha pequena comunidade de algo máis de cen nenos/a e as súas familias, oito docentes, conserxe, persoal de cociña e de limpeza. Como eles din é unha escola chea de vida por iso teñen a cabeza ben posta no terreo e os pés no ceo.

O libro é realmente motivador porque reflicte as experiencias de nenos/as poderosos e capaces, que devecen por participar e aprender; mestras que fan o seu traballo con dignidade e esmero; e familias cómplices coas que partillan sobre as súas inquedanzas, a súa ilusión e o seu saber.

Unha delicia. Non tedes máis ca botarlle unha ollada ao índice e alí veredes como se recollen todos aqueles temas que son do noso interese: a función da escola, o traballo por proxectos, a creación artística, a investigación, o xogo…, apartados todos eles nos que se deixa entrever o compromiso desta comunidade coa educación que queremos para os nosos fillos e fillas.

Non podemos máis ca dárllelos nosos parabéns ao equipo, así como á editorial, por salientar estas iniciativas das que todas temos tanto que aprender e nas que inspirarnos para poñer, tamén, os pés no ceo.

Acceder ao libro.

Tres consignas para a educación

Este verán vimos un programa televisivo deses nos que algúns paisanos nosos nos amosan os lugares do mundo a onde foron parar –nos que lles vai ben, viven felices e nos fan envexalos. Neste caso tratábase da illa de Barbados. A parte do exótico e fermoso da reportaxe, houbo un momento, cando nos explicaban a súa configuración, no que falaron da educación, e aí foi cando -por deformación profesional-, puxemos a orella.

Segundo nos dicían o sistema educativo de Barbados está moi recoñecido a nivel mundial polas taxas de éxito. Así nos amosaron un inicio de curso no que unha mestra se dirixía ao grupo de alumnado e dáballes tres consignas que nos pareceron dignas de recordar.

Dicíalles aos rapaces que terían que fomentar a capacidade de soñar, xa que logo os soños son os vehículos que os poderán levar a onde queiran. Explicáballes que a educación é o máis importante, por enriba doutras cuestións. E remataba recordándolles que teñen a obriga para cos demais de devolver o que se lles dá, o que reciben a través da educación.

Os soños, a educación e o compromiso co grupo. Pouco máis se lles pode inculcar aos rapaces. Nós non o facemos.

Poida que sexa necesario dicirlle de cando en vez que o que reciben non é de balde, que a educación é máis importante que a beleza, os cartos ou o recoñecemento (que é o que agora lle fai perder a cabeza aos nosos mozos e mozas. E poida que sexa preciso ensinalos a soñar os seus propios soños, non os impostos pola publicidade ou polo contexto.

A nós púxonos a pensar.

Certo é que, logo cando procuramos información na rede, vimos que non todo é tan marabilloso.

A vida na escola contada polos nenos/as maiores aos máis pequenos

Sergey Rimashevskij

Recuperamos un libro e unha idea que polo de agora non fomos quen de poñer en práctica: que os nenos e nenas maiores da escola lle expliquen aos novos como é aquí a vida.

Como sempre, é Reggio Emilia quen nos inspira.

“Consejos ” é o libro que elaborou a escola municipal Diana de Reggio Emilia para acoller ao novo alumnado e máis ás súas familias. Un libro escrito e ilustrado basicamente polos maiores da escola, nenos e nenas de 5 anos, que permite descubrir a dimensión e o significado da experiencia. Unha experiencia complexa, chea de valores, de emocións, de coñecemento, de comprensión, na que a mirada analítica e global dos nenos nos permite descubrir o que é importante para eles. Fai visible o invisible da educación e amosa o máis profundo do ensino e, sobre todo, da aprendizaxe. “Consejos” é un libro que convida a experimentar en solitario ou en grupo, entre maiores e pequenos, convida a entrar no xogo da pedagoxía de Malaguzzi, convida a ser activo na lectura, a dar cor ás súas páxinas, convida a descubrir a través da voz dos nenos, a sutileza da educación. Amosa con exquisita fineza, a través de textos e imaxes, unha escola na que os nenos/as felizmente felices, teñen a posibilidade de descubrir, de experimentar e de expresar o que senten, o que pensan, o que imaxinan das cousas, das persoas ou do mundo. Un mundo no que a escola debate e dialoga, un mundo no que a historia e a realidade se mesturan para proxectar un futuro posible, que se constrúe de maneira colectiva entre os nenos e as persoas adultas. “Consejos” apúntalle un gran reto a calquera educador, pero, por enriba de todo, aos políticos e aos mestres.

Trataremos de poñer en práctica algunha das ideas que nel se recollen.

Crowfunding ou micromecenado

A nosa amiga Fátima que leva xa dous anos como mestra en St. Louis (EEUU), sempre nos está a dar ideas novas que funcionan no ámbito americano, neste caso fíxonos partícipes dunha modalidade de finanzación de proxectos –tamén educativos-: o crowdfunding, que ela recolle moi ben no seu blogue “Teaching in St. Louis“, de lectura recomendada para quen queira pasar pola experiencia da docencia no exterior.

Temos que confesar que ao ler en que consiste o crowdfunding, de súpeto pensamos que era lamentable que os mestres tivéramos que ser, ademais, buscadores de financiamento, pero deseguido caemos na conta de que era algo que sempre fixéramos, ben adheríndonos a proxectos oficiais, institucionais ou procurando axuda na contorna.

Cando un vai de visita a un colexio, sempre hai alguén que vai contando a procedencia dos fondos e “tesouros” que posúen, chegando a situacións que poden rozar ás veces o inverosímil. Pois ben, aquilo que antes de reducía ao ámbito da localidade: procura de patrocinadores para os equipos deportivos ou para publicacións, dación de fondos para a biblioteca por parte das librerías locais, rifas para viaxes escolares, sorteos, orquestras que daban concertos para recadar fondos para arranxos urxentes nos centros ou para unha ONG, etc, agora pode ter unha maior proxección.

Tamén temos falado en moitas outras ocasións de iniciativas como a do REMIDA -que abastece de recursos ás escolas de Reggio Emilia-, un centro de reciclaxe ao que as industrias locais doan os seus excedentes. Hai moitas modalidades de microfinanzamento.

Pensade que non estamos a falar só de cartos, xa que logo, ás veces interesa máis o material. Abonda recordar a de veces que nos temos desmiolado procurando adiviñar onde atopar recursos para levar a cabo un determinado proxecto. Isto pode ser unha interesante opción.

Como di Fátima, só precisamos que alguén tome a iniciativa de crear un espazo web no que publicar os proxectos educativos a desenvolver e as súas necesidades.

Non creades que incorremos na inxenuidade de non ver o negativo disto, pero chegamos a un punto no que hai que sopesar as vantaxes e inconvenientes e tirar para diante por mor do que realmente é importante: a escola e os nenos/as. Mirado en positivo, mesmo pode ser unha lección de emprendemento agora que está tan en boga a cultura emprendedora.

Centros Aeiotü

Grazas á profesora da USC Lina Iglesias Forneiro soubemos da existencia dunhas escolas infantís en Colombia que seguen o modelo de Reggio Emilia, os centros Aeiotü, creados por iniciativa da ONG La Fundación Carulla que persegue como obxectivo a transformación do país a través da infancia, centrando as súas actuacións nos cinco primeiros anos de vida dos nenos/as, determinantes do posterior desenvolvemento físico, social, emocional e cognitivo.

No seguinte vídeo institucional podemos ver como os centros Aeiotü nos que acollen a nenos de familias con altos ingresos, subvencionan centros noutras zonas desfavorecidas (o que en Colombia supón o 68% das crianzas de 0-5 anos), ou que cada neno favorecido subsidia a outros dous nacidos en peores condicións sociais. No futuro pretenden acadar unha cobertura educativa de 15.000 postos involucrando a máis de 1000 educadores, para o que establecen alianzas con institucións públicas e privadas, replicando os centros Aeiotü baixo un modelo de franquicia social.

Unha iniciativa senlleira de calidade que pretende o empoderamento da infancia.

Enciclopedia virtual sobre o desenvolvemento da primera infancia

Xa podemos acceder en español á Enciclopedia sobre el desarrollo de la primera infancia producida polo Centro de Excelencia para o Desenvolvemento da Primeira Infancia da Universidade de Montreal, destinada a responsables políticos, planificadores e provedores de servizos e familias.
Agrupa artigos escritos por expertos de renome internacional sobre temas relacionados co desenvolvemento dos nenos/as, desde a concepción ata os cinco anos.

Os 47 temas foron elaborados desde tres perspectivas: o desenvolvemento, os servizos e as políticas.  Para cada tema hai unha síntese que ofrece, nun formato simplificado, os puntos craves que serán de gran utilidade para os profesionais e planificadores. Esta síntese responde a tres preguntas: Por que é importante este tema? Cales son os datos máis actualizados e concluíntes dispoñibles sobre este tema? E que podemos facer para mellorar os servizos, as políticas e a investigación?

É unha ferramenta única en liña, de acceso libre e aberto, presentada en tres niveles de linguaxe (artigos de expertos, sínteses e mensaxes craves): está dispoñible en inglés, francés, español e portugués, o que fai que sexa accesible a unha ampla audiencia en todo o mundo.

Desde aquí a listaxe completa de temas.

San Miniato: unha maneira de facer infancia

No primeiro que nos insisten en La Bottega di Geppetto cando nos explican os servizos comunais de atención á infancia é que a súa prioridade non é a conciliación senón a oferta de algo que é necesario para os nenos/as. Queren garantir que, sendo voluntaria a asistencia, aínda así exista unha praza para cada alumno; ese é o seu reto. Na rexión da Toscana están moi comprometidos coa infancia. Mesmo lle ofrecen ás familias a posibilidade de que sen asistir diariamente poidan acudir ao centro para relacionarse, nenos e pais. Son totalmente contrarios aos “paquetes horarios” porque a eles interésalles prioritariamente o benestar dos nenos/as, non a comodidade das familias.

Teñen 10 servizos, nos que acollen 180 criaturas (80 quedan fóra). Do seu custo o 40% é aportado polas familias e o 60% a comunidade. Hai 3 centros comunais, 2 privados e 5 xestionados por cooperativas. Para ilo hai unha comisión que vela pola calidade dos centros privados que solicitan permiso de apertura para evitar diferenzas.

O nido Pinocchio foi o primeiro en abrir, fai 30 anos. Este é o que visitamos e que nos serve de referencia. Acollen nenos de 3 a 36 meses, cunha ratio de 3 por adulto.  Á entrada hai unha zona de filtro, unha zona de psicomotricidade e logo tres laboratorios: de lectura, de teatro, e da cor/manipulación (nun luminoso patio interior acristalado). Na zona de manipulación vemos tarros cheos de pastas, de area, de cunchas e pedras, todo ao seu alcance, alí manexan material natural, de recuperación, e material non estruturado. A zona de disfraces/teatro está chea de espellos e estruturas que permiten colgar telas para facer teatro; tamén teñen cámaras fotográficas para tomar imaxes dos nenos cando se transforman cunha tea. Gustounos a idea de ter un estor colgado do teito, con xaneliñas a distintas alturas que se baixa para facer teatro, e cando non recóllese e non estorba nin resta espazo. As instalacións do centro complétanse cunha sala de xuntas, tanto para persoal como para entrevistas con familias. O horario diario do centro e o calendario anual está exposto á entrada, xunto coas fotografías e postos das persoas que traballan no nido: 9 educadoras, 2 coidadoras e unha auxiliar permanecen alí desde que abren ata que pechan.

Pola tarde, divididas en tres grupos, visitamos outras modalidades dos servizos: un de xestión privada –Pollicino-; outro de cooperativa –A Fata Turchina-, no que hai unha área de encontro e xogo –Il Paese dei Balocchi-; e outro público –Mastro Ciliegia-, no que finalmente nos reuniron a todas para facer unha posta en común e responder ás nosas preguntas.

En calquera caso, o máis importante, a filosofía do proxecto educativo de San Miniato, xa tiveramos ocasión de aprecialo e comprendelo durante a observación da mañá.

San Miniato é unha realidade única, comprometida e respectuosa coa infancia. Un referente a a ter en conta.

A idea que se ten sobre a infancia é un constructo social, e certamente, gústanos como a “edifican” en San Miniato.

Aquí pechamos a nosa “expedición pedagóxica 2012” a Italia. O grupo, como dixemos ao principio estaba conformado por 12 mestras de infantil, 1 especialista de inglés en EI, 1 profesora do CS de EI e 1 responsable do programa educativo Preescolar na Casa. Un monllo de profesionais comprometidas coa mellora da educación infantil en Galicia, que tivemos ocasión de reflexionar –seguiremos facéndoo- sobre o modelo de atención á infancia que lle estamos dispensando á sociedade. Especialmente interesante, para nós, foi a visión das compañeiras máis relacionadas co ciclo 0-3, que, coas súas opinións e achegas nos fixeron caer na conta da fenda existente entre o 0-3 e o 3-6 –semellante ao que sempre criticamos entre infantil e primaria-; do descoñecemento que temos sobre o que os nenos/as fan antes de chegar ás nosas mans. Isto, como xa temos dito en moitas entradas do blog, ten unha solución moi fácil: temos que establecer unha relación entre os centros 0-3 e os 3-6. A administración educativa, non parece caer na conta desta necesidade, porén a iniciativa ten que partir dos equipos directivos, docentes e responsables educativos municipais. Temos que saber os uns dos outros, xa que logo, os nosos “usuarios” son os mesmos. Isto ten que ir máis alá dunha mera visita de acollida; ten que ser unha relación cotiá e constante, non son mundos diferentes, non sexamos nós, as que cos nosos prexuízos, non facilitemos esa transición, que nalgúns casos é dura para os nenos e nenas. Todas/os traballamos polo mesmo: a educación da infancia, iso é o que nos ten que unir.

San Miniato: slow life

Aproveitamos o tempo que nos deixaron para xantar para subir a San Miniato, a cidade medieval que se atopa no cumio dunha montaña, pois as escolas están na zona nova, na zona baixa. Na metade do camiño de ascenso, un indicador infórmanos de que entramos nunha Cittaslow, algo que puidemos comprobar no reducido tempo que alí permanecemos.  Só algo máis de 100 cidades no mundo poden lucir o logotipo do caracol, xa que logo deben cumprir ao menos con cincuenta indicadores da calidade de vida saudable, da ausencia de estres, das tradicións, etc. En palabras dos seus promotores –este movemento que naceu na Toscana- buscan cidadáns interesados nos vellos tempos, en cidades con prazas, teatros, tendas, cafetarías, hospedarías, lugares santos, paisaxes virxes, artesáns fascinantes, onde o home recoñece a importancia da lenta sucesión das estacións co movemento do bo produto caseiro que respecta o gusto e a saúde das tradicións espontáneas.

Nesta fermosa vila chea de rica arquitectura, tradicións e arte, nótase a calidade de vida dos seus cidadáns. Xente que se despraza en bicicleta polas empinadas rúas que conducen ao castelo; outras sentada nas portas das casas ou dos comercios con produtos locais colocados de tan atractivo modo que nos fan parar a cada intre, restaurantes slow, e outros moitos detalles (como o próximo festival de cometas para que os nenos/as elaboraron os carteis anunciadores) fan que máis dunha, fantasíe coa idea de vivir nun sitio así.

Detémonos na descrición deste lugar, porque nada é casual; só nun sitio como San Miniato e no que se vive de tal xeito, se poden concibir unhas escolas cunha filosofía educativa como a que teñen.

O movemento slow comezou coa slow food, logo fíxose extensivo á slow life, apostando por unha desaceleración do ritmo de vida actual, para máis tarde transferirse ao ámbito educativo coa slow education, cuxo representante máis coñecido é o mestre rural italiano Zavalloni Gianfranco, quen estableceu un decálogo de dereitos naturais para os nenos e nenas, que recollemos a continuación:

1º Dereito ao lecer, a ter tempos non programados polas persoas maiores.

2º Dereito a ensuciarse, a xogar coa area, coa herba e coas follas, coa auga, coas pedras e coas pólas.

3º Dereito aos cheiros, a percibir e recoñecer o arrecendo da natureza.

4º Dereito ao diálogo, a escoitar e poder tomar a palabra, e a conversar.

5º Dereito ao uso das mans, a martelar puntas, a cortar e lixar madeiros, pegar, moldear a terra, ligar cordas.

6º Dereito a un bo comezo, a almorzar con produtos sans desde o nacemento, beber a auga limpa e respirar o aire.

7º Dereito á rúa, a xogar nas prazas libremente, a camiñar polas estradas.

8º Dereito ao monte, a construír un refuxio-xogo nas fragas veciñas, a ter guaridas onde agocharse, árbores polas que agatuñar.

9º Dereito ao silencio, a escoitar soprar o vento, ao canto dos paxaros, ao escorrer da auga, ao bater do mar.

10º Dereito aos matices, a ver o amencer, o solpor, o entre lusco e fusco, a contemplar a noite, a lúa e as estrelas.

Estes son, ao noso entender, os principios polo que se rexen nas escolas de San Miniato, porén, ao volver a encontrarnos coa responsable da Bottega di Geppetto, tratamos de confirmar as nosas percepcións. Preguntámoslle se aquí se aplicaban os postulados da pedagogia della lumaca, da educación lenta; meditou un chisco e respondeunos que si.

Para nós é igual a denominación que queiran poñerlle a este modelo educativo, se hai relación ou non entre a slow education e San Miniato, o realmente importante é o respecto aos tempos e intereses da infancia.

San Miniato: unha realidade slow

Desde que saímos a primeira hora da mañá de Pistoia cara San Miniato, todo parecía estar preparado para predispoñernos ao que alí atopamos. Unha distancia de 30 km que fixemos por estradas locais, que transcorrían por paisaxes que se corresponden con esa imaxe estereotipada que todos temos da Toscana, semioculta pola bruma, pero que permitía intuír sendeiros de cipreses que conducen a villas no alto de cotarelos coas ladeiras cubertas de oliveiras e romeu en flor. Atendendo ao noso obxectivo, tivemos que resistirnos a moitos pequenos pobos con casas apoleiradas que convidaban a quedarse en cada un deles. Cara o final do traxecto abre o día, entón a visión é de estampa.

Segundo as indicacións do GPS, chegamos a un sitio perdido no medio da nada, o que nos fixo pensar en que erráramos ao introducir as indicacións. Pero non, alí estaba a Bottega di Geppetto, o centro de documentación e formación das escolas de San Miniato, onde nos impartiron unha sesión de inmersión no proxecto educativo desta comunidade.

Deseguido, leváronnos á escola Pinocchio, onde nos amosaron parte das instalacións e logo distribuíronnos en grupos de 4-5 polas distintas “aulas”. Inicialmente, estábamos desconcertadas. Pedíronnos que sentáramos e que non interviñeramos  na escena que íamos observar, o momento do xantar, ás 11:45. Quince nenos/as de idades mesturadas de entre 1 e 3 anos, xunto con tres adultas (a educadora, a asistente e a auxiliar), sentados nas mesas nas que antes estiveran xogando, agora preparadas para a comida cos seus manteis, vaixelas, cubertos, vasos e panos, ao igual que en calquera casa. Nada era de tamaño infantil, nin de plástico. Con moita calma e ritualidade, cada neno/a foi servíndose a sopa, e cando todos estiveron listos, comezaron a comer pola súa man, con unha corrección e naturalidade que nos deixou abraiadas. A adulta que comía canda eles, non estaba alí para corrixir, senón para ser modelo e exemplo. Simplemente comía, e de cando en vez, dáballe unha cullerada a aqueles que tiñan menos idade, malia que se defendían con solvencia. Poderíamos dicir que os escoitaba cos ollos e cos oídos, axudándolles cun xesto ou cunha palabra, máis ca cunha explicación. Como unha familia, conversaban con tranquilidade, e rematada a sopa, cadaquén puxo o seu prato no carriño, e volveron a repetir o ritual de servirse o polo con patacas esmagadas, así como a auga cunha xerra. Por certo, por se queda algunha dúbida, todos tiñan cara de estar felices, relaxados e ben mantidos. Isto durou o que debe durar unha comida pracenteira compartida con amigos. Ninguén lles meteu présa, ninguén deu ningunha orde, pero todo discorría cunha calma que se nos foi metendo a nós no corpo e nos fixo xurdir moitas preguntas tale como: como é posible que nas nosas escolas sexan carrexados para o comedor coma manadas, que coman amoreados, que sexan ameazados se non lles gusta a comida, ou desde cando se converteron estes momentos en comidas de traballo ou en repostaxes no circuíto …

Alguén se pode estar preguntando se viaxamos a Italia para ver a uns cativos comendo polo con patacas; pois poida que fora necesario ver que hai outras maneiras de facer máis serenas e respectuosas cos tempos da infancia, que obteñen mellores resultados malia que non son máis custosas; fixemos a conta sobre o persoal que hai nos nosos comedores e vén a saír o mesmo, pero ca diferenza de que uns son “provedores”, e outros son persoas que comparten un momento grato.

Rematada a comida, todos colaboran na recollida e limpeza, e tras iso, van acubillarse xunto a educadora que nun confortable recanto, reparte cóxegas, aloumiños ao tempo que le un conto en voz alta. Mentres tanto, de un en un, ordenadamente van pasando xunto a auxiliar a cambiar os cueiros; volven sen roupa, descalzos e case todos con chupete pasan para un espazo tenuemente iluminado no que hai quince colchóns; collen as súas mantiñas e almofadas e déitanse a durmir.

Nós entre pasmadas, engaioladas e marabilladas, rematamos aquí a proveitosa visita a este centro de atención á infancia –nunca mellor empregada esa denominación-; como apreciaredes, visto o visto, nin sequera nos importou que non nos deixaran tomar fotografías. Xa vimos o que había que ver e iso non hai imaxe que o poida transmitir. É para pensar, a atmosfera apacible na que viven estes nenos no centro, non podemos recollela cunha cámara. Que ninguén nos fale de asistencial ou educativo. Cómpre recordar que son criaturas de 12 a 36 meses. Tan só dicir que é así como nos gustaría que fosen atendidos os nosos fillos/as, e todos os nenos/as.

Pistoia XII: conclusións

Ao longo dunha ducia de entradas que dedicamos á visita ás escolas infantís de Pistoia, tratamos de transmitir as nosas impresións persoais.

Sabemos que o que nos amosaron con orgullo é o bo que fan, e que ao igual ca nós, terán aspectos mellorables, que tratan de minimizar ou non mostrar. Con todo, as que nos dedicamos a isto -coma en calquera profesión- froito da experiencia, desenvolvemos un olfacto especial que nos permite diferenciar discursos de prácticas, retórica de realidade, ficción de cotidianidade. E podemos asegurar que as escolas de Pistoia, son dignos exemplos de calidade na atención á infancia. Calidade como concepto de escoita dos intereses dos nenos/as e das súas familias; non doutras mal entendidas calidades segundo estándares empresariais.

Para concretar o proxecto de Pistoia, diríamos que as súas liñas de forza son o modelo educativo, a estrutura organizativa sobre a que se asentan, os profesionais que interveñen e as políticas educativas que o fan posible.

Como sempre facemos comparacións entre as nosas realidades e as que visitamos, había unha serie de preguntas para as que pedimos resposta en cada unha das escolas que visitamos; estas son:

–Que documentación programática manexan no centro?, queríamos saber si, ao igual ca nós, se moven no terro da “ficción pedagóxica”, levando a cabo a incoherencia de redactar declaracións nas que dicimos que traballaremos por proxectos que xurdan dos intereses dos nenos, e logo os nosos supervisores da administración, a comezo de cada curso nos piden programacións pormenorizadas –ao gusto do “lector”- nas que se detalle cada minuto de cada hora que pasamos no centro, chegando a excesos de celo ridículos e ignorantes, tales como vir a comprobar in situ si os traballos individuais dos nenos/as se corresponden co especificado na “programación”.

Non, teñen o proxecto educativo da comunidade na que se recollen os principios que deben rexer calquera intervención, e logo, semanalmente reúnense as distintas profesionais do centro para consensuar, reconducir e/ou ver posibilidades e proveito do que están a facer. Os proxectos, como é lóxico, redáctannos con posterioridade á súa realización, para que quede constancia do feito.

–Como fan a avaliación dos nenos e como informan ás familias dos logros obtidos?

A avaliación dos nenos, das intervencións e dos profesionais, faise en cada unha desas xuntanzas de equipo. Non teñen boletíns porque non lle atopan sentido a contar unha vez ao trimestre todo o realizado. Prefiren ter unha especie de diarios á porta da clase nos que os pais/nais, dun xeito moi gráfico, breve e claro, poden coñecer o que fixeron os seus fillos ese día. Como lle conceden tanta importancia á relación coas familias, a reservar un tempo para conversar cos proxenitores, tanto na acollida como na recollida, é aí cando lle comentan aspectos salientables dos nenos.

–Quen supervisa o cumprimento da súa labor?

Teñen unha inspección/supervisión habitual por parte dos responsables educativos da comunidade.

–Como fan a distribución dos grupos?

Nin por orde alfabética nin por datas de nacemento, senón unha vez coñecidos os rasgos de carácter máis salientables de cada neno, tratan de distribuír os grupos buscando o equilibrio entre todos eles, e con toda a diversidade.

–Como introducen as TIC e a lingua estranxeira?

Non o fan. En case ningún centro teñen conexión a internet, nin ordenadores, nin EDI, nin televisión, porque seica a infancia é para xogar, para relacionarse e para disfrutar cos outros, non con aparellos. Tampouco se contempla a introdución temperá da lingua estranxeira, porque cren que primeiro deben afianzar e coñecer as outras diversas linguaxes coas que expresarse e nas que escoitar.

–Que é o que marca os tempos escolares?, hai algunha normativa que impida que estean no exterior simplemente xogando?

Os tempos están marcados polos intereses e apetencias dos nenos/as. Eles son os que deciden explorar nun espazo ou noutro, algo que non lles preocupa, porque todos os espazos son concibidos como educativos e estimuladores das potencialidades das criaturas. O xogo é un principio que rexe a actividade educativa, porén non se considera unha perda de tempo estar no exterior ou nos recantos.

–Como proceden co alumnado con necesidades educativas especiais?

Aquí e onde atopamos menos respostas; dicían que ao igual que con calquera outro, pero que nese momento non tiñan ningún caso.

-Cales son ao seu entender os puntos fortes do modelo?

A tenor do que coñecen polo gran número de docentes doutros países que os visitan, entenden que os seus puntos fortes son: unha rigorosa coordinación pedagóxica, unha sólida formación dos profesionais que interveñen coa infancia, o compromiso social coa educación, a relación coas familias, e a posibilidade de que varias persoas estean ao mesmo tempo cos grupos de nenos.

–Nos centros de primaria aos que acudirán estes nenos, traballan de forma similar?

Non, pero as competencias que esperan leven incorporadas son saber falar, saber escoitar e saber compartir. Ninguén lles require que saiban ler e escribir. A escola primaria enfróntaos a esixencias máis formalizada, pero ter vivido ao longo de seis anos en contextos que os motivou a aprender e que lle transmitiron confianza nas súas propias capacidades, contribúe a crear as condicións idóneas para o éxito escolar. Aquí o nidi non ten un carácter propedéutico para a sccuolle della infanzia, e esta para a primaria, aquí, cada etapa ten o seu tempo, o seu ritmo, adaptado ao seu nivel evolutivo.

–En que consiste o programa formativo dos profesionais que interveñen cos nenos/as?

A formación é un factor decisivo, nomeadamente o que se realiza na compaña doutros adultos posuidores de competencias específicas para o desempeño da súa labor. Por suposto non hai formación a distancia, nin teleformación, parécelles un imposible, porque, aos seu entender, iso non permite a reflexión sobre a propia práctica, sobre un mesmo, contrastando cos demais e facendo explícitas as propias intencións educativas, adquirindo os hábitos de escoita e de colaboración. É dicir, non cren que poidan formase aplicando principios que non son iguais que os que tratan de transmitirlle aos nenos/as. Considérano unha incongruencia.

–Como ven a situación actual da educación en Italia?

É unha ecuación moi doada, a menor investimento, menor calidade da prestación do servizo educativo. Non entraña ningún misterio.

Quedáranos moitas preguntas por facer, polo que sentimos moita envexa do alumnado da Facultade de Educación da Universidade de Vic que realizan as prácticas escolares nos Servizos educativos de Pistoia, froito dun convenio establecido fai máis de dez anos, podendo deste xeito formarse ao carón de profesionais que fan realidade un sólido proxecto dirixido á infancia.

Pistoia XI: Il Faro e Piccolo Blu

A Toscana cunha taxa de 29,8% é a primeira rexión de Italia en acollida de nenos/as de 0-3 en Asili Nido e noutros servizos como Spazi Gioco e Spazi Piccolissimi, cando a media estatal se sitúa nun 13,8%. Hai 10 Asili Nido comunales que atenden a 503 cativos, cun costo anual de 6.330€.

Canto a Scuole dell´Infanzia, 3-6, as escolas comunais acollen o 40%, as estatais o 37% e as privadas o 23%. O costo anual dun neno/a é de 4.362€, dos que o 55% é asumido pola comunidade, o 35% pola familia e o restante 10% polas achegas de fondos rexionais e estatais.

Estes datos son do ano 2009. Para orientarnos, en España, segundo a publicación “Sistema estatal de indicadores de educación. Edición 2011”, no ano 2008, o gasto medio por alumno de infantil é de 4.826€.

Sen dúbida, en Pistoia, empréganse os cartos de forma ben distinta: persoal, espazos e establécense fortes vínculos coa comunidade. Iso marca a diferenza, unido a unha participación real das familias nos servizos educativos.

Este aspecto, a participación das familias, é o que máis chama a nosa atención na visita a Il Faro e Piccolo Blu. Cantidade de detalles que observamos indícanos que esta participación non é retórica nin se limita ao establecido polas canles formais. Hai máis, aquí os pais e nais teñen o seu lugar. Hai información por todas partes para que sexan coñecedores da filosofía do centro, das actividades que se realizan, documentación á vista, etc. E eles colaboran na mellora deste entorno para os seus fillos e fillas. Na entrada hai un curioso libro no que se recollen as “habilidades” dos pais/nais, a súa dispoñibilidade horaria e o material que precisarían. Aquí hai sitio para todo tipo prestación que se poida/queira facer para o centro: ler contos, cantar, facer arranxos, decorar, coser, facer pompas de xabón, patchwork, etc. Unha grande idea que se pode apreciar nas fotografías.

Para entender como debe ser a participación das familias na educación dos seus fillos/as, recomendamos a lectura do artigo ““Establecer puentes de diálogos con la familia: los escenarios para la relación”” de María Riera Jaume, da Universidade das Illas Baleares, gran coñecedora das escolas italianas.

Ver presentación.

Nidi Blu

Pistoia X: Areabambini Blu

Si ata o momento visitáramos Asili Nidi (0-3) ou Scuole dell´Infancia (3-6), a tarde do segundo día en Pistoia dedicámola a un complexo no que se acollen criaturas de 0-6 a tempo parcial, as Areabambini, outra modalidade de atención á infancia dentro deste concepto de servizo á comunidade.

É unha concepción distinta de escolarización; é unha adaptación ás necesidades e preferencias das familias, sendo ás Areabambini, lugares de intercambio de relacións e de cultura, mesmo coa presenza dos proxenitores.

Area Blu, é un Areabambini, un servizo ao que acoden nenos/as de 3 a 6 anos para participar en actividades que os poñen en contacto coas linguaxes artísticas contemporáneas. Aquí é onde nos reciben cun xantar, durante o que temos ocasión de departir coas responsables, que xa nos van anticipando o que se realiza nestas instalacións que máis tarde visitaremos. Segundo nos contan, polas mañas reciben aos nenos e nenas das escolas infantís da comunidade, para que poidan desenvolver proxectos artísticos nos que xogan coa arte, e reservan algunhas tardes para a realización de actividades extraescolares con propostas como Pomeriggi con… (Tardes con…).

É un lugar cheo de materiais, que tanto pola súa coidada clasificación, organización e presentación, son unha rica materia prima para creativas realizacións plásticas. Todo canto hai aquí é estimulante e suxestivo: a chaqueta de xeso, a baldosa reflectinte, a cometa de ferro, as vidreiras …

A planta de abaixo, acolle o sinfín de material, e recantos de traballo, coa arxila, coa mesa de luz, coa area, coa pintura, coa manipulación de materiais, mesas de debuxo e retroproxectores. Cando os nenos acceden á zona alta, seguindo un ritual que a modo de metáfora van mostrando como de cada vez que visitan Area Blu dispoñen de máis e máis autonomía. A primeira vez que acoden soben agarrados a unha corda, que a cada visita se vai facendo máis fina, ata ser invisible. Unha vez arriba, na estanza das ideas, conversan sobre os proxectos a realizar, consultan libros e catálogos de arte como fonte de inspiración das súas posteriores realizacións.

Unha vez máis, comprobamos in situ, como en Pistoia consideran primordial que os nenos teñan ao seu dispor lugares fermosos, nos que a arte está presente de moitas formas, de tal xeito que, ese ambiente xa é toda unha aprendizaxe estética e creativa.

Ver presentación.

Area Bambini Blu

Pistoia IX: a biblioteca de La Filastrocca

A biblioteca “Arcobaleno” era unha antiga fábrica anexa ao edificio da escola “La Filastrocca”, razón dos seus elevados teitos que permiten dúas alturas.

Aquí a novidade é que contan cunha atelierista de biblioteca; unha persoa experta na selección, organización e dinamización dos seus fondos.

Facéndolle honra ao seu nome está decorada coas cores do arco da vella, mesmo serven para diferenciar as zonas máis axeitadas para cada idade. Os libros están todos á vista, colocados de fronte, para que así os nenos/as –mesmo sen saber ler- poidan identificar os seus preferidos, ou sentir un frechazo polas súas portadas, chegando así a poder anticipar o seu argumento. En todo tipo de andeis hai escolmas de libros segundo as súas temáticas, así puidemos ver historias divertidas, historias de nenos, historias de pantasmas, de monstros, de animais ou de avós.

Ao igual ca no resto do centro, cando se entra na biblioteca, tense a sensación de entrar nun fogar con distintas estancias nas que se pode ler comodamente, xogar con monicreques, facer teatro, ir ao baño cun libro, ou refuxiarse en pequenos recantos na procura da intimidade que pode precisar a lectura.

Nunha zona case oculta hai unha escaleira musical, unha escaleira de caracol que conduce á parte alta, onde a modo das habitacións dunha casa, hai, tamén espazos para a lectura.

Cando rematamos a visita concluímos unha obviedade, que por evidente non está tan asumida como puidera parecer: para fomentar o hábito lector, os libros teñen que estar presentes decote e ao alcance dos nenos/as en calquera momento. Teñen que formar parte da súa vida cotiá.

Cremos que as fotografías poden axudar a comprender mellor a maxia da biblioteca “Arcobaleno”.

Ver presentación.

Biblioteca de La Filastrocca

Pistoia VIII: La Filastrocca (3-6)

Cando chegamos un indicador na entrada que di “La fabbrica delle emozioni” xa nos anticipa que estamos nun lugar especial. Unha escola nun espazo de encontro social denominado a fábrica das emocións, cando menos esperta a nosa curiosidade.

A Filastrocca é unha escola infantil (3-6) sita nun barrio popular de Pistoia. Filastroccas son pequenas rimas ou cancionciñas tradicionais. O centro desde fai vinte e catro anos fai unha compilación destas filastroccas da man dun personaxe que é o símbolo da escola, un mago, que se encarga da garda e custodia desta tradición; e el é o que acolle os nenos cando chegan á escola.

O seu punto forte é o fomento da lectura, para ilo contan cunha biblioteca “Arcobaleno” que é todo un referente na comunidade. A máis realizan un servizo de préstamo, para así, a través dos nenos, poder irradiar cultura para as súas casas.

Ao igual que nas anteriores, ao entrar, xa se ten a sensación de estar nun sitio agradable, tanto á vista como ao resto dos sentidos. Ben organizado, luminoso, cheo de recantos que permiten tanto a relación cos outros como a intimidade. Desde as galerías dos amplos corredores apréciase que é de planta cadrada co patio de xogos no seu interior.

Acolle a preto de cen nenos e nenas de 3 a 6 anos, que van chegando progresivamente ata que ás 9:30 por grupos, se reúnen en asemblea e organizan a xornada e logo, ao estilo montessoriano facilítanlle a autonomía de elección das súas ocupacións. Así, os corredores están cheos de espazos para o xogo simbólico, manipulativo e de lectura. Insisten moito na organización do material, disto seica se encargan os nenos/as de 5 anos; para facilitarlle a tarefa, en cada andel hai unha fotografía do material que contén.

Hai tres salas-aula, e logo, ten unha sala dedicada ao movemento e o xogo coa luz e as sombras, e outra ao traballo artístico. Os cuartos de baño, dignos de visita, tamén son entendidos como lugares de relación e de aprendizaxe.

O fomento da lectura, o amor polos libros e pola palabra pálpase no ambiente; calquera pequeno recuncho é un espazo para ollar un libro. Hai bancadas, cadeiras, coxíns por todas partes e ao carón, libros.

Ao igual que nas anteriores, frases e/ou fotografías, son coma pequenos flashes que, a un golpe de vista, transmiten o ideario do centro ou amosan proxectos desenvolvidos.

Destacamos un proxecto sobre a razón do nome de cada neno e nena, que se pode apreciar nas imaxes alí tomadas.

Ver presentación.

La Filastrocca

Pistoia VII: arte en La Coccinella

A planta superior de La Coccinella -baixo cuberta- está totalmente dedicada ao atelier. Este é o territorio de Morena, a atelierista, unha experta en didáctica da arte, que compaxina as tareas escolares co alumnado coa dedicación ao departamento educativo dun museo en Pistoia dedicado a Marino Marini.

Chama a nosa atención a división do espazo en seis salas distintas nas que se pode experimentar coa cor, cos materiais, coa luz ou coa manipulación de elementos da contorna. Sorpréndenos o uso de materiais como flores, ramas ou follas, anacos de espellos, pedras, cristais, areas, arames, todo ilo recollido polos nenos e recuperado para novos usos. Insisten na importancia da perfecta organización do material para que estea visible e accesible para o seu uso en calquera momento.

Un corredor que atravesa toda a planta fai as veces de sala expositiva. Un lugar destacado ocúpao un proxecto sobre un río da localidade, que fai de eixo narrativo da historia, costumes e construcións da comunidade. Todas as obras expostas, valorízanse cunha boa presentación –documentando o proceso con fotografías- e con reseñas, citas ou poemas.

Aprécianse alusións constantes ás obras dos italianos Lucio Fontana ou Marino Marini –artista local de recoñecemento internacional-; pero a atelierista insiste en que non se trata de que os nenos/as reproduzan obras de artistas, senón de que descubran e comprendan as linguaxes e estratexias que empregan para comunicarse co espectador. Porén, hai un gran número de libros de arte, de artistas e de obras de todos os tempos e estilos, pero nomeadamente de arte moderno ou contemporáneo.

Ver presentación.

La Coccinella II arte

Pistoia VI: La Coccinella (3-6)

Chegamos á segunda instalación educativa, La Coccinella –a xoaniña-; esta “especializada” no traballo coa arte e natureza ou arte ambiental. Un edificio sinxelo con dobre planta e baixo cuberta. Segundo entramos pola parte de abaixo vemos un cartel que di “Arte conxunto”. É como acceder ao taller dun artista; de feito, é o espazo de traballo dun artista local, que se beneficia das instalacións, e os nenos/as do seguimento dos seus procesos creativos. Moreas, centos e centos de obras pictóricas, escultóricas e performances dannos a benvida. Un bo acordo.
Recíbenos cun gorentoso xantar co mesmo menú que acaban de comer os nenos.
Deseguido, pola parte exterior accedemos ao primeiro andar. Agora descubrimos que esta escola é unha illa no mar de viveiros de plantas que lindan con ela; toda a bisbarra parece ter que ver coas explotacións de especies ornamentais, e case todas as familias do alumnado traballan neles; máis adiante veremos o que pode dar de si este contexto co que a escola mantén un continuo diálogo.
O patio exterior, ao igual ca os que vimos en Reggio Emilia, non resistirían unha avaliación de riscos e seguridade infantil; pero temos por seguro que fai as delicias dos cativos. Loureiros cheos de flor, herba alta, ramas das árbores que chegan ao chan cheo de pozas. Aquí, que nos volvemos “tan responsables” –e tan ridículos- coa seguridade infantil, pensaríamos na cantidade de accidentes, alerxias e infeccións por picaduras de bechos. Cada unha de nós ten un momento nostálxico e pensa nos momentos felices da súa infancia, gabeando polas árbores e chapuzando nas pozas, pese a todos os riscos e perigos aos que estábamos expostas.
Vemos que cada unha das tres aulas (3, 4 e 5 anos) ten entradas independentes a través dun corredor común. Volvemos aquí sobre o momento da despedida e acollida. Non é o mesmo aceno “abandonar” os fillos/as para que “se incorporen a filas”, que depositar a confianza familiar nun educador e ter 5 ou 10 minutos para comentarlle o máis salientable. Pode haber quen o considere unha perda de tempo; pero con criaturas de 3, 4 ou 5, se fosen os nosos fillos, acaso non agradeceríamos un chisco de conversa coa persoa que se vai ocupar da súa educación?
Tres salas, cadansúa preto de 100 metros cadrados con acceso desde a parte frontal para as familias, e desde a posterior para o “xardín de inverno” (zona cuberta para os días de inclemencias climatolóxicas e onde gardar as katiuskas, para cando se pode acceder ao exterior).
Que ninguén se leve a engano; de seguro que nas nosas escolas as instalacións son máis seguras, con máis dotación e con mobiliario máis “a proba de nenos”; pero por que aquí resulta ser unha atmosfera máis acolledora?
Zonas limpas de obstáculos, visibilidade desde todos os ángulos e versátiles espazos abertos froito dun concepto educativo do ambiente e non dunha procura decorativa. Dun tempo a esta parte, todo o mundo deu en subdividir as súas aulas por medio de armarios e atrancos varios, hai quen deu renda solta á súa vena de decoradora de interiores. O resultado, bonito é, pero práctico, está por ver. Hai que mentalizarse de que non se trata de decorar senón de racionalizar os espazos sacándolle o máximo proveito.
Á vista das fotografías recomendamos prestarlle especial atención ao uso de elementos da natureza, á organizadísima clasificación de material (por exemplo, ver o recanto de disfraces segundo a parte do corpo), ao recanto das mensaxes (unha descuberta da funcionalidade e uso da lingua escrita), ou aos alfabetos da natureza (con pedras, cunhas ou follas/flores secas).
Coma na anterior, mención especial merecen os cuartos de baño, concibidos, tamén, coma espazos de relación, agradables á vista, ao oído e mesmo ao olfato.

Ver presentación.

La Coccinella I

Pistoia V: Parco Drago (3-6)

Na súa privilexiada localización do parque Puccini, atópase a escola infantil Parco Drago que acolle a nenos/as de 3-6 anos ao carón da Lago Mago de 0-3. Nós, persoalmente cremos que este é o centro ideal de infantil, o modelo cara o que debería tender a normativa, e as novas construción escolares. Un edificio que aglutine os dous ciclos de infantil, malia que con vidas diferentes, entradas diferentes, pero un mesmo lugar, un referente para toda a etapa infantil.

Sobre isto temos debatido con compañeiras, xa que logo non hai moitas que sexan partidarias do modelo; prefiren compartir con primaria que con 0-3. Cremos que tras esas determinacións subxacen moitos prexuízos subconscientes contra o primeiro ciclo, contra a súa consideración de “gardería”, -desafortunadamente, aínda non superada, pese aos discursos retóricos educativo vs. asistencial-, e contra as diferenzas de estatus profesional de educadores, mestres e profesores. Ao noso entender, estes complexos profesionais, non favorecen moito a calidade da atención á infancia.

Aquí, en horario de 8:00 a 16:00 atenden 37 nenos/as de 3 anos (3 ensinantes), 41 de 4 anos (4 ensinantes) e 36 de 5 anos (3 ensinantes). Se botamos a conta, non difire moito da nosa situación (contabilizando titoras, apoios e especialistas), pero organizados doutro xeito, xa que logo sempre hai dúas persoas con cada grupo, iso permítelles facer desdobres e traballar en pequeno grupo. O alumnado distribúese a comezo de curso, buscando un equilibrio e diversidade entre os nenos, non por orde alfabética como se adoita facer habitualmente.

Cada educadora traballa 30 horas coas criaturas, e logo unha hora de coordinación; unha vez á semana reúnese o profesorado da escola, e unha vez ao mes co de outros centros de infantil.

En Parco Drago, teñen un proxecto fixo, que é o traballo sobre o parque, a natureza, o seu coñecemento, respecto e conservación. Este é un eixo vertebrador, así recollen as súas experiencias de varios anos na publicación “Per mano. Pistoia: itinerari dei bambini nella natura”. Na actualidade, desenvolven un proxecto de fotografía da natureza, sendo os nenos os fotógrafos (os seus ollos non miran nin ven o mesmo ca  os dos adultos), e agora expoñen estas imaxes no concello.

De aquí, gustounos unha idea que teñen de realizar todas as rutinas entre 3 nenos/as, así vense obrigados á procura do consenso, a pórse de acordo, por exemplo sobre o tempo que fai ou como está o ceo.

Teñen outro xogo que non vimos noutro lugar que é o “sombreiro de pensar”, un elemento “máxico” que facilita as reflexións complexas; para ilo deseñan e elaboran modelos de sombreiros do máis creativos, como se pode apreciar nas fotografías.

Ver presentación.

Parco Drago

Pistoia IV: Lago Mago (0-3)

No parque Puccini, á beira do lago, hai unha edificación que acolle o Nido de Infancia (0-3) Lago Mago e a Escola Infantil (3-6) Parco Drago. Teñen entradas independentes, pero comparten instalacións.

A nosa visita comezou por Lago Mago. Á entrada un andel coas katiuskas e impermeables dos nenos/as para saír ao exterior malia a humidade ou a choiva, algo que, a diferenza de aquí, non lles impide respirar aire fresco. Neste centro que abriu nos anos oitenta, acollen 67 nenos/as; non é habitual que as escolas superen as 100 prazas.

Tal e como xa nos advertiron, cada un dos centros que visitaríamos está “especializado” en ámbitos artísticos, no fomento da lectura, ou coma neste caso, no medio natural; con este entorno, non podía ser doutro xeito, hai que aproveitar a poética do lago e do parque, así o material natural está presente por todas partes, e hai moitos recantos nas zonas exteriores.

Os seus horarios son de 8:00 a 16:00, se comen no centro. A chegada dos nenos é relaxada, e paulatina, segundo as súas necesidades, os pais/nais entran a deixalos e a conversar un chisco coa educadora; aquí o momento de acollida ten moita importancia. Eles quedan na zona da biblioteca, escoitando tranquilamente un conto ou conversando, ata que, reunidos todos, pasan ás distintas zonas de xogo: simbólico, con casiñas equipadas con elementos pequenos pero reais, ata coa súa mascota; heurístico, con todo tipo de material; manipulativo, con obxectos da natureza e outros aportados polas familias, de procedencia do máis diversa (toros de madeira, pezas de metal, anacos de mangueiras, tubos de bobinas, tapas …); zonas de xogo coa luz (mesas de luz, lámpadas, retroproxectores); zona de psicomotricidade; zona de traballo artístico; zonas de lectura, ou zona de xogo cos sons e a música. Arredor das 13:00 almorzan nos comedores distribuídos en tres zonas cunha decoración similar á de calquera fogar. Os cuartos de baño, son de catálogo, amplos, luminosos, ben decorados, cos seus obxectos de hixiene ben ordenados, pulcros e con bo cheiro.

A distribución dos espazos é similar ao que xa vimos en Reggio Emilia, zonas delimitadas con mobles, cortinas ou tabiques baixos, o que permite ver un ambiente aberto, e deixa liberdade de movementos e de visibilidade entre unhas zonas e outras.

Destacable é a profusión de espellos; hai algúns que nos resultan engaiolantes (ver nas fotografías un tipo caixa con 4 caras de espello e outras dúas que se proxectan nas paredes de enfronte), conseguen visións inverosímiles e multiplican as imaxes ata o impensable. Todo ilo, elaborado polos familiares dos nenos.

Do que máis chama a nosa atención son a cantidade de xanelas de todos os tamaños e posicións, que permiten “meter” a natureza dentro; mesmo hai algunhas nas paredes interiores que dá lugar a xogos entre os pequenos. Cando entramos o primeiro que comentamos todas é que tíñamos a sensación de estar nun fogar acolledor, con mobiliario de fogar non escolar. Poida que aí estea a clave.

Ver presentación

Lago Mago

Ver presentación.

Lago Mago II

Pistoia III: que buscábamos?

“A regra é simple. A serenidade e o pracer dos nenos está dentro da serenidade e do pracer dos adultos.”

Que buscamos na escolas de Pistoia? Que nos falla aquí para buscar outros modelos?

Serenidade e benestar, esa é a resposta que atopamos na entrada dun dos centros que visitamos.

Das quince compañeiras que viaxamos a Pistoia, a meirande parte coincidimos:

-nunha experiencia profesional de 20 anos como media;

-nunha traxectoria formativa común pasando por distintos fitos e “innovacións varias”;

-nunhas inquedanzas educativas que poñen en cuestión o concepto actual de calidade na atención á infancia;

-en que temos a nosas prazas en centros supermasificados de 3, 4 e ata 5 liñas de infantil;

-en que os nosos inicios profesionais foron en escolas unitarias rurais sobre os que temos unha mirada nostálxica, nomeadamente daquela atmosfera de tranquilidade, das ratios baixas, das relacións coas familias e da precaria dotación existente que nos obrigou a agudizar o enxeño;

-en que malia que temos unha percepción positiva do que facemos na escola, non é o que desexaríamos para os nosos fillos/as.

Que é o que buscamos entón en Pistoia, Reggio Emilia, San Miniato, Módena e outras escolas italianas? A utopía posible.

Sabemos que hai outra maneira de facer. Intuímos que é máis respectuosa coa infancia, cos seus tempos ou coas súas necesidades, e queremos saber se aínda estamos a tempo de “converternos” nos vinte anos que nos poden restar de vida profesional. Cando menos hai que ter un horizonte.

Somos conscientes de que moitas das que alí estábamos fomos partícipes do actual modelo educativo infantil. Unha vez gañamos seguridade profesional, algunhas pasamos pola formación do profesorado, ben coordinando, ben impartindo cursos ou colaborando na publicación de experiencias innovadoras. Desenvolvemos iniciativas que ao noso entender elevaron a consideración do que poden facer os máis pequenos na escola infantil. Pero a día de hoxe non nos compracen as dinámicas escolares instauradas.

Nos nosos centros hai todo tipo de dotación; mestres especialistas, apoios que asumen parcelas como a música, as TIC, a psicomotricidade ou a arte; hai material informático sofisticado; realízanse proxectos novidosos; traballamos en edificios de deseño; os centros permanecen abertos en horarios impensables; e malia todo, sabemos que non lles estamos proporcionando o mellor nin o que precisan os nenos e nenas: tranquilidade, serenidade e felicidade.

Non sei se haberá posibilidade de conversión, a nosa mirada está moi condicionada. Cando chegamos e vimos precisamente o que íamos buscando –nenos tranquilos, movéndose con autonomía e seguridade polo centro, un ambiente case de fogar, un clima de afecto e calma- a algunha de nós escapóuselle a pregunta “vale, pero aquí cando traballan?”. A resposta está na mesma pregunta, que é para nós o traballo na escola infantil?, cumpriría empezar por aí.

Tampouco queremos caer nun arrebato de entusiasmo como lle temos visto a outras compañeiras, que as leva a querer derrubar todo o existente. Mesura; a traxectoria das nosas escolas é distinta das italianas. A bagaxe da visita tennos que levar á reflexión non a destrución ou a renegar do noso. Vimos que hai mellores maneiras de facer escola, que non debemos perdernos en debates entre o asistencial e o educativo porque os límites son moi difusos; que a integración das familias é moi diferente da súa participación formal; que colocar aos nenos no centro do proceso educativo vai máis alá da retórica; que hai que deixar de estar acomplexadas por non ser quen de facer coma nos espellos nos que nos miramos.

E sobre todo, que temos que deixar de laiarnos e actuar. Hai outras maneiras de estar na escola infantil, hai outras maneiras de relacionarse coas familias, hai outras maneiras de organizar o espazo, hai outras maneiras de acoller aos pequenos, hai outras maneiras de distribuír os tempos, hai outras maneiras de empregar os apoios, hai outras maneiras de formarnos e de coordinarnos, hai outras escolas posibles, pero non podemos esperar que o cambio nos veña imposto pola administración, só nós podemos levalo a cabo.

No seu momento, canto todos pensaban que para estar en infantil valía calquera que soubera cantar unha cancionciña e contar un conto, soubemos demostrar que os nenos e nenas podían ser coma os artistas, coma os escritores, coma os lectores, coma os investigadores ou coma os filósofos. Fixemos calar a moitos de niveis superiores, facéndolles entender que a nosa labor é tanto o máis valiosa que a súa. Polo camiño, nese empeño, poida que perdéramos a idea do que é un neno/a, da infancia e da escola infantil, agora chegou o tempo de demostrar que sabemos facer que os nenos sexan nenos, que gocen do seu tempo, dos seus ritmos e das súas apetencias.

Deixémolos ser nenos/as, facer coma os nenos/as e vivir coma os nenos/as.

Este é o reto actual das persoas comprometidas coa infancia.

Pistoia I: unha cidade amiga da infancia

En canto entramos en Pistoia, vimos un indicador que nos informaba de que é unha cidade amiga da infancia. Isto é unha distinción que non todas acadan, xa que logo, débese garantir o dereito a que os nenos/as estean presentes en todas as decisións que se tomen na cidade, tendo en conta a súa opinión e as súas necesidades, converténdoos en centro de todas as accións cidadás; algo que máis tarde constatamos.

Ao chegar, paramos a preguntarlle sobre a localización do hotel a un grupo de mozas que pasaban pola rúa, e ofrecéronse a acompañarnos; cando souberon que éramos de Santiago de Compostela, xa nos informaron que o santo patrón de Pistoia é San Jacobo, e ao igual ca na nosa vila, o seu día grande é o 25 de xullo. Deseguido quixeron saber o motivo da nosa visita a esta cidade toscana, e resultou que elas eran educadoras das escolas que íamos visitar, entón o trato xa se tornou de colegas. Un bo inicio.

Para sentirnos como na casa, nesta cidade tan parecida a Compostela, tanto polo seu casco histórico, pola poboación (95.000 habitantes), ou polo ambiente universitario, ao pouco comezamos a atoparnos todas as integrantes do grupo. Quince profesionais da educación infantil, reunidas en período vacacional, pagando do seu peto unha formación -sen certificación homogable- que redundará en beneficio da educación galega. Hai que recoñecer que somos xente que vive, “Il piacere dell´educare nell´epoca delle passioni tristi” tomando as palabras de María Grazia Contini en “Dalle passioni “tristi” alle passioni gioiose: quale professionalità educante, quale impegno etico?”.

Se ben nun principio, cando falamos con Sonia Iozzelli da organización da visita, nos propuxo comezar cunha charla sobre as escolas de Pistoia, logo, acordou que era mellor ir visitándoas e explicarnos in situ os elementos pedagóxicos identificativos destas escolas amables. Así, o luns 2, iniciamos o percorrido polas distintas escolas e tamén nos atopamos cun grupo de Madrid, liderado por Ángeles Medina de la Maza, persoa que ten participado en gran número de actividades de formación aquí en Galicia, na actualidade, orientadora dun equipo de atención temperá de Madrid e profesora asociada na UAM. No tempo que compartimos, tivemos ocasión de saber cal é a situación dos Nidos de Infancia de Madrid. O panorama, como xa se sabe polos medios non é moi alentador: privatización pasando a unha xestión indirecta, recortes de persoal, coa conseguinte rebaixa de calidade da atención á infancia.

Comezamos a visita, porén de agora en diante, iremos dedicándolle varias entradas ás escolas, xunto coas súas correspondentes fotografías, e logo centrarémonos en aspectos que consideramos salientables: proxectos, as familias, o persoal, o ambiente, etc.

Trouxemos preto de 2000 fotografías, isto pode dar para moito. Esperamos saber contar o que vimos nesta cidade do silencio –segundo Gabriele D´Annunzio-, e nas súas escolas que, para nós, falan por si soas.

Escolas de Pistoia e San Miniato

Saímos para Italia. Levamos moito tempo acariñando a idea de visitar as Escolas infantís da Comunidade de Pistoia e de San Miniato e por fin chegou o momento tan esperado.

Para nós as escolas do norte de Italia son referente de bo facer na atención á infancia. Fai dous anos tivemos ocasión de coñecer algunhas da Comunidade de Reggio Emilia (ver as entradas que lle dedicamos), e aínda a día de hoxe, seguimos recordando pequenos detalles que inspiran a nosa práctica diaria. Non é doado comprender en tres ou catro días o funcionamento duns servizos que levan décadas sendo senlleiros a nivel internacional, pero a preparación previa, as lecturas, a visita, e o intercambio de miradas e opinións entre as compañeiras que alí vamos, dará, cando menos, para ser un revulsivo no noso quefacer.

En Pistoia acompañaránnos Sonia Iozzelli e Annalia Gallardini nunha visita a seis escolas que destacan polo seu traballo co medio natural, coa arte ou coa biblioteca. Nesta ligazón pódese acceder a máis información.

En San Miniato, cos responsables da Bottega di Geppetto, -o centro de documentación dos servizos educativos-, coñeceremos tres deses “laboratorios da educación infantil”. Estas escolas naceron lideradas por  Aldo Fortunati, quen se inspirou nas concepcións educativas de Loris Malaguzzi, para tratar de ver o futuro a través dos ollos dos nenos e das nenas, non perdéndose na retórica dos seus dereitos. Desde aquí máis información.

Hai tempo que descubrimos que estas breves “expedicións pedagóxicas” nos supuñan tanta ou máis formación ca calquera curso por moi prolongado que este fora. Xa haberá preto de vinte anos, moitas das que agora vamos, fomos levadas da man da nosa benquerida e recordada asesora Lourdes Taboada a coñecer as escolas do norte de Portugal, que daquela, co asesoramento pedagóxico da profesora Julia Formosinho, levaban á práctica educativa rural lusa o modelo curricular High/Scope, que aquí coñecíamos grazas ás publicacións do profesor Zabalza Beraza (ver “Calidad en la educación infantil”).

É difícil de crer, pero tantos anos despois, esa importancia da calidade ambiental, das “experiencias chave” ou das interaccións entre nenos/adultos, que se lle dá nas Escolas de Braga, Módena, Trento, Turín, Reggio Emilia, Pistoia, San Miniato ou Pamplona, aquí, en Galicia non dan callado, malia a toda a labor de difusión e formación que teñen feito persoas como Miguel Zabalza, Lina Iglesias Forneiro, Lois Ferradás, Battista Quinto Borghi, Alfredo Hoyuelos ou Francesco Tonucci, entre outros. É para pensar un pouco.

Contaremos á volta do noso pedagóxico Giro de Italia 2012, no que tamén trataremos de recoller os ecos da Fiera del Libro per Ragazzi de Bolonia, unha das máis importantes citas a nivel internacional canto á literatura infantil, que nesta súa edición 49 dedican unha exposición extraordinaordinaria “A flor máis grande do mundo” de José Saramago.

No entanto, a través do Twitter de do Facebook, iremos salientando aquilo que máis nos impresione.

Boas vacacións e ata a volta.

Children Full of Life

No Día da Infancia, un vídeo para as persoas adultas. Trátase dun documental “Children full of life”, do 2004, producido pola cadea nipona NHK, que ten recibido diversos premios en festivais internacionais como no de Banff ou no de Nova York. Versa sobre o traballo ao longo dun ano do profesor Toshiro Kanamori, nunha escola pública de Xapón, na que non só prepara ao seu alumnado para o seguinte nivel educativo, senón, tamén, prepáraos para a vida, educando os seus sentimentos e as súas emocións, ensinándolles a ser felices coas cousas importantes da vida. No primeiro día de escola dille aos cativos: “O obxectivo deste ano é ser felices. Non temos máis ca unha vida e é importante aproveitala para ser felices.” Así de claro e así de explícito. E trata de levalo a cabo. Cada día, tres nenos/as escriben e falánlle aos seus compañeiros sobre os seus sentimentos, os sentimentos cara os outros e sobre feitos das súas vidas.

Pódese descargar en cinco partes, e atopamos un resumo con subtítulos en catalán. Son 45 minutos que paga a pena pasar perante a pantalla.

 

Esta si é unha responsabilidade da escola, máis das veces esquecida entre a morea de contidos educativos dos currículos académicos. E máis  necesaria que nunca.

A maleta de Reggio Emilia

Volvemos da nosa peregrinación pedagóxica a Reggio Emilia, foco de atracción de crentes noutra escola infantil mellor. Alí nos atopamos 160 profesionais da educación, deles, preto de corenta galegas e galegos: mestres, asesores de formación dos CFR e responsables de Preescolar na Casa, entre outros.

Tres días de formación intensa que nos darán ao menos entradas no blog para trinta días… Non defraudou! Vimos, escoitamos, compartimos e reflexionamos tanto que precisamos pousar un pouco e logo ir librando devagariño. Faremos unha identificación de todo o relacionado con Reggio, para que vos decatedes de que, aínda despois de medio ano, estaremos a falar do alí visto.

A primeira reflexión: despois de varios anos nos que galegos viaxan a Reggio, cando poderemos coñecer experiencias que se desenvolvan na nosa comunidade? Ou só imos para facer turismo pedagóxico?, é unha posibilidade, Italia ten atractivos dabondo para ir alí. Cando, algunha administración educativa terá a iniciativa de crear un centro de innovación educativa de referencia para toda a educación infantil? Sabemos que o de Reggio xurdiu de seu, pero tamén se podería facer xurdir, ou non? Sería moi difícil crear un centro, con profesionais seleccionados, cun liderazgo pedagóxico forte e cun respaldo da universidade e da investigación educativa que funcionara como centro de “reciclaxe” de profesorado no que a formación e innovación se refire. Sempre que comentamos isto, alguén responde que non é posible, que atenta contra os dereitos do profesorado (polo destino neste centro), que non se poden facer estes experimentos de laboratorio. Non nos convencen eses argumentos. Todo dependerá de como se cree, con que finalidade e como se estableza a provisión de plantillas… e sobre todo, de como funcione e os resultados que acade. Dalgún xeito, así foron concibidas as escolas anexas. Non nos compracería a todos contar cun centro referencial galego en educación infantil? Pódese innovar na innovación educativa e na formación do profesorado, ou débese seguir facendo o mesmo ca sempre?

Mentres tanto seguiremos indo a Italia, veremos, entusiasmarémonos, contaremos á volta e transcorrido un tempo…, nin nos lembraremos. Pois daquela haberá que volver, motivos hai dabondo: agora en Reggio empezarán a estender a experiencia á educación primaria, será bo ir a coñecer os resultados dentro de cinco anos.

Escolas de Reggio Emilia

Por fin chegou o momento, marchamos a Italia para visitar as escolas infantís de Reggio Emilia. Daremos cumprida información á volta. O que máis nos ilusiona, a parte de ver a organización dos espazos e dos tempos nas escolas municipais, a parte de coñecer toda a experiencia reggiana e como conciben os cen linguaxes do neno, é ver o REMIDA, o centro de reciclaxe creativo. Un centro de distribución de materiais de refugallo (papel, cartón, cerámica, cordas, botóns, fíos…), que se recollen das industrias da zona, e que permiten a realización de orixinais intervencións artísticas co alumnado. No web de Niños Reggio atopamos máis información.

A primeira sorpresa, chegamos a Bolonia para os últimos ecos do Salón Internacional do Libro Infantil, o máis importante do mundo. E en pleno Ano Rodariano, xa contaremos…

Boas vacacións para todas e todos.

Escolas infantís de San Miniato

Para situarnos, taxa de escolarización de nenas e nenos de 0-3 anos dun 40% (recordemos que o obxectivo da Axenda de Lisboa para o 2010 é dun 30%, que en Galicia e no resto do estado estamos un pouco lonxe de conseguir), traxectoria de 25 anos, implicación de toda a comunidade local na xestión e na organización dos servizos de atención á infancia, nun continuo diálogo entre o mundo adulto e a infancia…, certo, estamos a falar de escolas infantís do norte de Italia.

“San Miniato es una realidad única, pero no la única realidad, como tampoco es una realidad aislada, sino el reflejo fiel de la historia pedagógica y política de muchos ayuntamientos del Norte de Italia comprometidos con la educación y muy especialmente con la educación de la primera infancia. Todos se han convertido en laboratorios de una nueva forma de
entender la infancia, la educación, la escuela, la gestión y la política.”

Aldo Fortunati na obra, La educación de los niños como proyecto de la comunidad  narra a experiencia da escolas infantís de San Miniato, inspiradas nas grandes ideas pedagóxicas de Loris Malaguzzi,entre outros. O seu contido expón a tradición do último terzo do século XX nos concellos italianos.

No web La Bottega di Geppetto. Centro di Ricerca e Documentazione sull´Infazia, pódese acceder a fotografías, documentación, programas formativos, visitas e publicacións das escolas da comunidade de San Miniato.

Aínda que é difícil pensar no futuro sen velo a través dos ollos das nenas e dos nenos, decote a infancia non está no centro dos proxectos da política, e isto é unha grande contradición. Porén, un bo proxecto de educación e de futuro, pasa primeiro pola afirmación da conciencia sobre a identidade e potencialidade da infancia e a continuación precisa de fortes alianzas para non perderse na simple retórica sobre os seus dereitos. Fai falla que os seus proxectos se vexan compartidos, tanto a nivel social e político, como a nivel técnico e de práctica cotiá do traballo cos nenos e coas familias.

Escolas infantís de Pistoia

No nº 397 de Cuadernos de Pedagogía, de xaneiro de 2010, recóllese nun artigo os principios educativos destas escolas ubicadas na Toscana, que desde os anos 60 desenvolven un proxecto de transformación educativa na Educación Infantil e no conxunto das políticas educativas, sociais e culturais. Todo ilo, plasmase nunha Carta de Servizos Educativos.

No nº 129 de In-fan-cia entrevistan a Sonia Iozzelli, que xunto con Annalia Galardini, foron responsables nos últimos treinta anos dos servizos educativos á infancia en Pistoia.

Desde aquí pódese acceder a unha galería de imaxes dunha visita as escolas de Pistoia.

Unha boa lectura para inspirar proxectos semellantes naqueles concellos de Galicia que ofrecen un amplo abano de posibilidades de atención educativa e de lecer á infancia, pero nos que aínda non se chegou ao punto de consensualo co principal servizo educativo, a escola. Así ás veces, duplícanse, solápanse, chocan as intervencións sobre os mesmos nenos pero en distintos momentos e por distintos servizos. Cumpriría facerlle algunha suxestión á FEGAMP neste eido.

Posibilidade de realizar visitas de estudo ás escolas de Pistoia.