Tempada de chícharos

Adoitamos dicir que para vincular os pequenos coa realidade non hai nada mellor ca abrir as portas da escola a todo o que a sociedade e a contorna nos brindan; iso si, coa única condición de que solten o as consabidas fichas. Tocar, apalpar, ulir, escoitar, observar…, son os pasos previos que darán lugar a un monllo de actividades que calquera poder circunscribir aos obxectivos e contidos da etapa.

A primavera cos seus froitos sempre nos dá unha chea de ocasións de aprender, mostra diso é o que nos sucedeu cando unha nai nos dixo que ao seu fillo do que máis lle estaba a gustar nestes días era debullar chícharos, algo que quería compartir cos seus compañeiros e compañeiras.

Chegou cunha saca chea de chícharos, e xa nos amosou como diferenciar os que estaban cheos dos que estaban aínda pequechos; el facíao tanto polo tacto como polo seu renxer ao apretalos. Medir, comparar, contar, pesar, facer estimacións, observar como é cada gran, saborear o doces que son os máis tenros, saber de como nacen da semente que é o mesmo que se come, das súas variedades e ata de cancións populares, alimentación, preparacións todo isto foi o que os chícharos nos brindaron.

Ver fotografías.

Retamos a quen queira a que nos demostre que cunha ficha ou cunha aplicación informática se pode facer o mesmo. O máis sinxelo sempre dá máis xogo educativo ca calquera requintado material didáctico.

Queremos insistir nisto, agora que todas as editoriais andan a presentar os seus inxentes lotes de fichas para infantil, tanto para 3-6 coma para 0-3, algo que nos ten absolutamente perplexas: meniños e meniñas que aínda toman biberón xa teñen material estandarizado para ir á escola! Pero de que valen tantos cursos, tantas publicacións, tantas experiencias respetuosas cos seus intereses e coa súa neurobioloxía. Isto é inaudito! Onde temos a cabeza as persoas que nos dedicamos á educación da infancia?

Medindo o tempo (V): creamos un reloxo de sol analemático

Como dicíamos na entrada anterior, o interese pola medida do tempo e a chegada do sol levounos á elaboración dun reloxo analemático, contando coa colaboración dun astrónomo do Observatorio Astronómico da USC, Pedro Pablo Campo, quen nos fixo as medicións, trazou o analema e explicoulle ao alumnado o funcionamento deste tipo de reloxos.

O lugar elixido foi unha lomba que hai no patio do centro xa que nos resultou moi difícil atopar un espazo no que non houbese a posibilidade de que o sol quedase oculto, ou no que a sombra do edificio nos imposibilitase o funcionamento do reloxo.

Puxémonos a traballar. En primeiro lugar, foi preciso establecer as coordenadas, determinando cun punto o Norte-Sur-Este-Oeste, a continuación trazou unha liña Norte-Sur, sobre a que marcaría as posicións do gnomon (persoa) segundo os distintos meses do ano.

A continuación, marcou as horas, estando as 12:00 h. no mesmo punto que o Norte.

Logo explicounos que debido a que a hora solar non se axusta coa hora oficial, deberiamos calcular sempre 2.30 h. máis no verán e 1.30 no inverno, o que anotamos para non esquecernos, así como outra información como o lugar polo que nace o sol (Este) e onde se oculta (Oeste). Todo iso tiña que quedar de forma moi visible e gráfica para o noso alumnado e para todos os que por alí pasen.

Cos nenos e nenas fomos facendo comprobaciones sobre o correcto e axustado “funcionamento” do reloxo, aínda que é a partir de agora cando lle sacaremos proveito e cando o utilizaremos sempre que a presenza do sol nos acompañe.

Para finalizar, escribimos o nome do reloxo, analemático, e a modo de esfera rodeamos todo con lemas que adoitan figurar inscriptos en latín nos reloxos de sol antigos; nós optamos por escribilos en lingua galega:

-““Soli Soli” Só con sol

-““Sine sole Sileo” Sin sol calo

– “Sum Si Sol Sit” Son se hai sol

– “Horas sinaladas, horas soleadas”

Ver presentación.

Reloj de sol analemático

O reloxo  analemático no centro será unha curiosidade durante un tempo, pero temos a completa seguridade de que  o noso alumnado non esquecerá o funcionamento dos reloxos de sol, e que se fixarán neles sempre que atopen un.

Con todo, non descartamos a posibilidade de crear un como o da fotografía, haberá que buscar quen nos pode dar ese gusto…

Non poderiamos pechar esta experiencia sen agradecer de novo a acollida, atención e colaboración do director do Observatorio, José Ángel Docobo e do investigador Pedro Pablo Campo, que están a disposición dos centros educativos tanto para a realización de visitas didácticas como para a realización de programas como “Todo cosmos”. Grazas mil.

Medindo o tempo (IV): un reloxo de sol analemático

Desde que chegou a primavera e o sol, cambiamos a observación do paso do tempo nos nosos reloxos de parede, polos reloxos de sol. Isto deunos a posibilidade de coñecer os existentes na nosa localidade, a súa forma, elementos, usos e lemas ou lendas inscritas na parte superior coas que adoitan acompañalos. O noso preferido é un que vimos hai pouco en Urueña, a Vila do Libro de Valladolid, que tiña a inscripción máis más clásica en latín “Horas non numeros nisi serenas”: Só conto as horas serenas.

Mesmo barallamos a posibilidade de mercar un para a escola, pero vimos outra opción que nos gustou máis e que nos mantivo entusiasmados: os reloxos analemáticos.

Un reloxo de sol analemático é un tipo de reloxo solar que consta dunha elipse debuxada no chan sobre a que se colocan os díxitos coas horas, e unha zona central na que unha persoa debe colocarse nun punto concreto segundo a data, e así a súa propia sombra determina a hora ao proxectarse sobre a elipse. Adoitan colocalos en parques, xardíns e patios escolares xa que dá bastante xogo e sempre esperta a curiosidade dos paseantes.

Trazar e pintar un reloxo analemático é unha tarefa relativamente sinxela unha vez determinados os puntos cardinais e a orientación, o problema xorde porque a posición do gnomon -a persoa- varía en función do momento do ano e consiguientemente pola inclinación do sol. Así é necesario marcar unha curva analemática na parte central na que se indiquen as distintas posicións segundo o mes.

De modo que ata pensamos en facelo ao revés: trazar a curva e as horas e logo segundo os meses establecer o punto onde a sombra marcaría as 12:00h. Era unha posibilidade que non descartamos, pero escollemos outra opción máis rápida, puxémonos en contacto co Observatorio Astronómico Ramón María Aller da USC en Santiago de Compostela. De inmediado se sumaron ao noso proxecto e veu un astrónomo ao centro.  Na próxima entrada explicaremos o proceso de creación do noso reloxo de sol anatemático.

Medindo o tempo (II): reloxos, cronómetros e temporizadores

O paso do tempo en infantil é algo que só se mide en grandes tramos: día-noite, onte-hoxe-mañá, dos meses ou dos días no calendario. Adoitamos dicir que aos cativos lles custa moito comprender o paso do tempo, así debemos facelos conscientes levando conta dos cambios estacionais na natureza e nas plantas, ou analizando as súas medras ao longo dos anos que permanecen con nós. Non consideramos a posibilidade de que entendan fraccións máis breves de tempo.

Pero ao longo do día empregamos e eles escóitannos expresións como “na próxima hora”, “en cinco minutos”, “faltan uns segundos” ou “vou nun minuto”…, así, desde a volta de Nadal introducimos na aula varios instrumentos para medir eses pequenos tempos: temporizadores, reloxos de area, de auga, de burbullas, analóxicos, dixitais e reloxos que proxectan a hora no teito, cos que controlamos eses pequenos tempos xeralmente en actividades rutineiras: o tempo que lles leva recoller, poñer o mandilón, esperar a que seque algo, recorrer o centro camiñando, etc.

Agora, co grupo de cinco anos, desde xaneiro, hai veces que comprobamos se diferentes reloxos miden o mesmo tempo: programamos temporizadores, poñemos en funcionamento cronómetros, iniciamos un reloxo de area, comprobamos as voltas do segundeiro nun reloxo de parede, etc. para medir unha mesma actividade.

Por suposto, non facemos isto por meter presa nas aulas pero si para que entendan a duración do tempo.

Lendo números nunha entrada de fútbol

Abonda dicir que os números serven para moito máis que para contar, pero os diversos usos, lecturas e funcións dos números deben ser deprendidos en situacións reais dando resposta a necesidades reais.

A pasada semana, no noso centro, no marco dunha actividade proposta polas compañeiras do equipo de actividades complementarias, relacionada coa presenza da muller no deporte, recibimos, entre outras, a visita de varios xogadores da SD Compostela (un deles pai dun alumno), que trala conversa e xogos no patio, tiveron a ben agasallar aos 325 nenos/as cunha entrada para o partido de fútbol do domingo.

Poderíamos terlle dado a entrada sen máis para que a levaran para as súas casas, pero non quixemos desaproveitar a ocasión que se nos brindaba para coñecer a información que nos proporcionaban os números nela presentes. O código de barras (para evitar falsificacións), o formato da data de celebración do partido (15/03/2015), da hora (17:00), da xornada futbolística (29), da fila e número de asento (neste caso a abreviatura s/n), da porta de acceso (2), do número da entrada (15257). Isto, xunto coa información extraída do texto, fíxoos sentir que sabían o que levaban entre as mans, dispostos a explicárllelo ás súas familias. Cunha simple entrada dun partido de fútbol, tivemos unha desas clases marabillosas, que nos fan sentir que non se precisan grandes medios para realizar aprendizaxes significativas. O contraste coas súas experiencias de asistir a outros partidos en campos locais onde non hai estes protocolos, ou a outros espectáculos (teatro, monicreques, actuacións musicais) onde si hai entradas e asentos numerados, deunos para moito.

Mención aparte precisa o texto que se podía ler no anverso da entrada referida á prevención da violencia nos campos de fútbol, e que suscitou unha longa conversa.

De todo isto, e por iniciativa deles, só queda apuntar unha observación que lle querían facer aos responsables das entradas porque no texto pon COLEGIO/NIÑO. Preguntábanse se non eran válidas para as nenas.

Medindo o tempo (I): almanaques

Aproveitando o inicio de ano e un agasallo clásico nestas datas (os almanaques), quixemos ampliar o noso coñecemento sobre estes recursos para medir o transcurso do tempo.

Á volta das vacacións de Nadal pedímoslle ao noso alumnado almanaques de todo tipo: de mesa, de parede ou de peto. Así xuntamos preto de trinta variantes: grandes, pequenos, de faldilla, de mesa e/ou parede.

Poderíamos asegurar que en todas as aulas de infantil hai algún panel de control dos días da semana, dos meses, da climatoloxía, das estacións, lectivos e festivos, mesmo se pode atopar algún almanaque, pero prefírense empregar eses outros –máis infantís, comerciais ou de elaboración propia- , pero nós neste caso, e dado que estamos con alumnado que neste ano fai 6 anos, quixemos ir un pouco máis alá.

Nun primeiro momento dedicámonos a ver as variantes que nos trouxeran e a cantidade de información que conteñen amais da información tabular de días ou meses. Velaquí algunhas das curiosidades que puidemos observar e sobre as que conversamos:

-Formato: de peto, de parede, de mesa, de taco, de parede/mesa.

-Presentación: Horizontais ou verticais con todos os meses á vista, por semestres, por cuatrimestres, por trimestres, por bimestres ou dunha folla por mes, neste caso podendo ser en táboa ou en columna.

-Diferenzas de cor nos días laborables, festivos, celebracións. Nalgúns só empregan dúas cores e noutros tres ou máis.

-A numeración dos meses (1-12), das semanas (1-53), dos días (1-365). Modo de expresar unha data: 1-1-2015, 01/01/2015; 01-I-2015 (meses en nº romanos); 1 de xaneiro de 2015; Luns, 1 de xaneiro de 2015.

-A forma de organizar os días (en galego, castelán, inglés ou bilingües), con letra inicial, abreviatura ou nome completo. Aquí como curiosidade destacamos que os calendarios en case todos os países comezan no luns, agás nos anglosaxóns que o fan en domingo, algo que comprobamos recitando algunhas cancións sobre dos días da semana, nunha ou noutra lingua. Existencia de un espazo para anotacións (diaria, semanal, mensual). A curiosidade de por que nalgúns casos, ao remate de mes poden aparecer dúas datas nun mesmo cadro 23/30.

-Presenza de símbolos: das fases lunares (ao carón do día correspondente ou na cabeceira/pé de folla); das estacións (os máis habituais estrelas de xeo, flores, soles e follas). Destaque de datas sinaladas con símbolos: Día de Reis (os 3 reis), Día dos Namorados (cun corazón), días do cambio de hora (cun reloxo que atrasa ou adianta 1 hora), día da entrada das estacións…

-Información adicional: santoral, refráns, proverbios, ditos… e outros en función de si se trata de calendarios relixiosos, agrícolas, laborais ou escolares.

-Outros: lemas como 2015 ano da luz ou mensaxes como “No me tires, recíclame” ou mapas cos prefixos provinciais…

Esta comparativa deunos para moitos máis temas como a relación entre as ilustracións, imaxes ou símbolos cos promotores do calendario (panaderías, supermercados, peixerías), así como a información que conteñen relativa a eses establecementos (nome, enderezo, teléfonos, web, RRSS, etc).

Unha vez vistos e analizados enviámolos de novo para as casas para que así coas súas familias puideran personalizalos marcando no calendario aquelas datas significativas para eles.

Agora témolos todos colgados na aula, á vista e alcance dos nenos, de modo que cada día, cando fagamos a rutina de poñer a data, cadaquén poderá facer unha achega enriquecedora para todos. Ao remate de cada mes, uns pasarán páxina, outros arrincarán unha folla e outros non, pero será unha boa ocasión para ver a diversidade e variedade existente sobre unha mesma idea.

Ver presentación

Almanaques

Os almanaques que inicialmente tiñan o propósito de aportar información sobre as estacións e o clima, hoxe en día son moito máis, e están presentes en case todos os espazos nos que hai actividade, de modo que consideramos necesario introducir ao alumnado na súa interpretación e comprensión, algo que vai máis alá da mera consignación diaria da data.

O traballo cos almanaques vai dar moito de si, sen esquecernos doutras variantes máis modernas, como un electrónico que temos na aula; nin doutros máis artísticos como os que nos presentan en Pinzellades al Mon; nin tampouco do fermoso “Almanaque musical” de Antonio Rubio e David Pintor publicado en Kalandraka.

As gomas, outras posibilidades: xeoplanos

Chegamos a un punto que xa non sabemos ben que facer, se declararlle a guerra ou unirnos á febre das gomas de cores. Cada día confiscamos unha presa delas polo temor a que as metan na boca, pero sempre volven con máis. Así que non nos queda outra que darlle a volta e verlle outros usos.
Comezamos coas novas posibilidades, facendo uns rudimentarios xeoplanos. Trala descuberta de que poden “debuxar, trazar ou escribir” coas gomas e tras diversas composicións, formulámoslle estas preguntas: no bastidor circular podemos facer formas cadradas ou triangulares?, e no cadrado podemos facer círculos?, e triángulos?.
Nesas andamos. Mentres tanto iremos pensando novas utilidades didácticas para as gomas.
Ver presentación.

Xeoplanos gomas

As oportunidades desaproveitadas do inicio do curso

Hai anos, nos días previos ao inicio de curso facíamos todos eses traballos que realizamos todas e todos os mestres: pór orde e limpeza na aula antes de que chegaran os nenos e nenas. Agora non. Ben, o da limpeza aínda segue correndo pola nosa conta (falamos de hixienizar non de trasladar o po dun sitio para outro), pero o de pór orde, decatámonos que nos brindaba unha morea de oportunidades educativas, que ano tras ano desaproveitábamos. Así, agora, dedicamos estes días de setembro a organizar, a supervisar o estado dos utensilios e materiais, a facer listaxes do que precisamos mercar priorizando unhas cousas sobre outras e facéndolles ver que non podemos asumir economicamente todos os gastos, etc.

Certo é que a aula non está tan bonita no momento de chegada, pero temos que lembrar que nós non somos decoradoras, que non se trata de arranxar un local sen contar cos usuarios, aquí trátase de crear un ambiente de aprendizaxe. Esta diferenza tan obvia é algo que non todo o mundo ten moi claro e sen embargo, malamente lle podemos aprender ao noso alumnado cuestións relacionadas co consumo, coa racionalidade no gasto, cos usos da lingua escrita ou ca utilidade dos números e da matemática, se non os colocamos en situacións reais nas que estes aspectos sexan precisos.

O espazo da aula ten que ser unha creación conxunta na que eles sexan partícipes e coñecedores de cada decisión que se toma.

Deixamos como exemplo o aproveitamento matemático que se pode tirar de algo tan sinxelo como a escolma das ceras e lapis de cores, tomando como referencia unha medida, conservando para uso os que a sobrepasan, e reservando para outras actividades os que non chegan.

De seguro que estes cativos non precisarán facer unha ficha para comprender “máis grande que…” ou “máis pequeno que…”

Non é necesario deseñar sofisticadas secuencias didácticas para cada contido ou obxectivo que queremos abordar, senón máis ben de facer vida real na escola.

Descocados

É bastante habitual nestas datas atopar cocos nas froiterías, malia todo ningún dos nosos/as alumnos/as o probara nunca, de non ser en outros produtos como en galletas, iogures ou doces. Emporiso, buscamos información na rede, vimos a súa procedencia, a árbore e os seus froitos así como outros usos na cosmética (bronceadores, xampús, cremas…) e na cociña. Tamén soubemos que parte do seu interese provén da serie televisiva “George de la jungla” un personaxe que seica abre os cocos dun xeito moi singular.

Contamos na aula con “Una cocina tan grande como un huerto” de Alain Serres, un fermoso libro de cociña e de arte, que lle dedica un capítulo ao coco; alí soubemos algunha das particularidades deste froito, entre outras que pode flotar. Isto deunos pé a realizar unha interesante experiencia de comparación e de flotación. Tralo debate sobre cales son os motivos polos que cren que flotan os cocos, pensaron se isto lle acontece a outras froitas, se inflúe a súa codia de madeira, o ser oco polo medio, o por ter auga dentro. Todo isto foi contrastado para ver se era aplicable a outras.

Cómpre dicir que a degustación da auga e da carne do coco non foi o máis memorable de toda a actividade, polo que repetimos o coñecido trabalinguas:

¡Compadre, cómpreme un coco!

¡Compadre, coco no compro!, porque el que poco coco come, poco coco compra y como yo poco coco como, poco coco compro!.

Ver presentación.

Descocados

Convivir coas matemáticas para comprender o mundo

Sentimos gran pesar cando soubemos do pasamento de Carlos Gallego Lázaro, o profesor que nos levou a repensar as matemáticas facéndonos caer no sen sentido das absurdas fichas de lóxica-matemática coas que fustrigábamos aos nenos e nenas de infantil.

Carlos Gallego fíxonos ver que “as experiencias matemáticas son adecuadas cando converten os procesos de aprender en procesos sociais de elaboración, de descubrimento ou de invención sobre situacións reais que estean reguladas por continuas avaliacións do progreso.”

Recordounos o que era importante que aprendera o alumnado:

-Que aprendera o papel que xogan as relacións entre os números e entre as operacións para comprender o mundo real.

-Que empreguen nos procesos de resolución de problemas argumentos matemáticos ben fundamentados alxebricamente.

-Que calculen fluidamente e con sentido da situación que están calculando e dos números que están usando.

-Que observen como actores matemáticos que calculan como persoas creativas; é dicir que fan as cousas respondendo a un propósito, imaxinando plans  elaborados por eles mesmos, falando con outras persoas para avalialos e xeneralizalos, e sendo razoablemente hábiles realizando esta acción.

Xa non poderemos volver a ver a Carlos Gallego nas actividades de formación, pero a súa pegada quedará en moitas escolas, en moitos profesionais do ensino e en moitos nenos e nenas que grazas a el, comprenden o mundo convivindo coas matemáticas

Desde aquí pódese ver parte da súa publicación “Repensar el aprendizaje de las matemáticas. Matemáticas para convivir… comprendiendo el mundo”

Bulbos e matemáticas

bulbos e matemáticas

Ver presentación.

Este ano acordamos que volveríamos a plantar bulbos dado o éxito dos xacintos do pasado curso. Nesta ocasión serán crocus, iris e tulipáns. Os tres nunha mesma lata e todos diferentes canto a: tamaño, momento de floración e profundidade de plantación. O que nos deu ocasión a facer un interesante traballo matemático.

En primeiro lugar fíxose preciso coñecer as recomendacións presentes no envase: interpretación de símbolos convencionais referidos ao momento de plantación, ao de floración, á necesidade de luz, á orientación e á profundidade de plantación. Observando tamén o tipo de envase no que se comercializa, unha bolsa perforada para permitir que “respiren”.

De seguido, cómpre preparar os recipientes, facéndolle un furado ás latas para facilitar a saída de auga excedente e así non “afogar” os bulbos.

O problema vén no momento de preparar a plantación, xa que os bulbos deben plantarse a distinta profundidade. Intúen con certeza cal é o motivo desta diferenza: bulbos máis grandes de plantas de maior altura necesitan máis fondo para que a terra lle serva de soporte. Debátese arredor de como solucionalo e sobre cal debe plantarse primeiro. Acordan tomar medidas na lata desde o borde; énchese ao primeiro nivel ou marca, a 10 cm., e colócanse os bulbos de tulipán e iris; cóbrese de terra ata a segunda marca a 8 cm, e deposítase o crocus. Enchese de terra ata o borde, régase e lévase ao “invernadoiro”, zona acristalada que recibe o sol da mañá e a sombra da tarde, tal e como precisan estas plantas.

Elaboración do calendario no que facer o seguimento das estimacións de xerminación e floración: crocus en marzo (a comezo da primavera); tulipáns en maio (metade da primavera) e iris a finais de maio-xuño (final da primavera).

Posteriormente sacámoslle máis proveito ás etiquetas dos envases dos bulbos. Se nun primeiro momento nos centramos na información contida no texto e máis nas imaxes, logo dedicámoslle un tempo aos números. Hai moitos máis dos que pensábamos, de distinto tamaño, acompañando a letras ou símbolos. Vimos que uns indican cantidade, outros prezo, dimensións, enderezos, códigos de identificacións, etc.
Tamén atenderon á información en distintos idiomas, cos símbolos correspondentes. E como novidade amosámoslle os números romanos, empregados para refirirse aos meses de forma moi abreviada.
Toda unha fonte de información que levan as casas para amosárllela ás súas familias.