Educación e compromiso cívico no Xardín do Recordo

As persoas que nos seguen saben da nosa teima por conectar a realidade educativa e a realidade social con experiencias que favorezan a educación nos dereitos humanos e a aplicación deses coñecementos na vida, seguindo, entre outros, os mandados da UNESCO para a educación no Desenvolvemento Sostible que instan á configuración de novas metodoloxías nas que os coñecementos académicos, as competencias cognitivas e as claves para o exercicio dunha cidadanía activa estean intimamente imbricadas. Así, sempre tentamos proporcionarlle ao noso alumnado vivencias nas que participe a comunidade e que ao fin revertan sobre ela axudando a mellorala. Cómpre lembrar que fixemos noso o lema de Eduardo Galeano: cousas pequenas de xente pequena en lugares pequenos que poden cambiar o mundo.

Dende o comezo deste curso iniciamos unha relación de colaboración co proxecto do Xardín do Recordo no Pazo do Faramello, un xardín público memorial á traxedia de Angrois no 2013. Estreáramos alí o outono contribuíndo coa plantación dun exemplar de cercis canadensis (árbore elixida pola Escola de Paisaxismo Juana de Vega para simbolizar cada unha das 81 vítimas do accidente de Angrois); asistimos á caída das follas das árbores do amor, emocionámonos coa súa floración na primavera e coa volta da súa follaxe con forma de corazón; celebramos cada nova incorporación de árbores grazas ás visitas doutros centros educativos e fómolo vendo medrar pouco a pouco. Con tal motivo, agora, quixemos darlle o peche a este curso no mesmo lugar pero con toda a nosa comunidade á que foramos facendo partícipe de todas as nosas achegas.

Abonda dicir que non somos partidarias das celebracións de peche de curso que tanto se estilan coma festivais e macrofestas nas que o consumismo, a falta de calma e de reflexión son o denominador común. Emporiso, a nosa alternativa tiña que ser máis serena, sen esas divisións entre escola e comunidade na liña de actores ou espectadores e, ao tempo, xeradora de compromiso cidadán. Unha merenda coas familias nunha pracenteira tarde no lugar do que tanto nos oíron falar, facéndoos parte tamén do proxecto do Xardín do Recordo foi a nosa opción.

O pasado 15 de xuño citámonos todos os grupos de 5º de EI no xardín coa consigna de que cadaquén tiña que aportar o mellor de seu para contribuír ao benestar de todos: merendas, doces, refrescos, cantos e música, papaventos, xogos e enredos, conversas e miradas cómplices sobre o que nos une a todos, as nenas e nenos.

Pero a comunidade somos máis ca docentes, alumnado e familias, é a sociedade en xeral e o entorno social en concreto, así fomos moitas máis as persoas que colaboramos para facer desta tarde un recordo especial da vida escolar en educación infantil.

Cando contamos algunhas das nosas experiencias, adoitan sorprender as colaboracións que logramos ao que respondemos que como norma xeral a xente bríndase gustosamente con todo o que teña que ver coa educación dos pequenos, sempre e cando se lle pida que mostren aquilo que mellor saben facer, aquilo que lles gustaría transmitir á infancia. Non pode haber imposicións senón apertura, se de verdade abrimos a escola aos cidadáns igual levamos grandes sorpresas.

Neste caso, o ilustrador Leandro Lamas, tan coñecido pola súa creatividade coma pola súa xenerosidade e compromiso con outros modos de vida máis respectuosos, quixo realizar unha ilustración que se converta en imaxe do Xardín do Recordo.  Trasladala a un cartel para estar á vista dos visitantes foi tamén xentileza da empresa local Rótulos Axeitos, asiduo colaborador nas nosas experiencias.

Non faltou a vertente artística coa extraordinaria intervención do escultor Marcos Mariño, un creador que, ao longo da tarde e á vista de todos, coas súas motoserras foi dándolle forma a un tronco dunha árbore derribada polos temporais do pasado inverno ata transformala nunha alegoría do Xardín do Recordo na que non faltan os símbolos inconfundibles do Pazo do Faramello, o Sol e a Lúa.

Mención especial merece tamén a compaña da fotógrafa Elena Cerviño que cada día nos agasalla nas redes coas súas miradas sensibles, especialmente as referidas ao Xardín do Recordo, así grazas a ela imos sabendo ata dos cambios que lle pasan desapercibidos á meirande parte dos visitantes.

A nosa contribución na nosa liña, poemas e letras, para que quen visite o xardín saiba os nomes en galego das especies arbóreas que o integran e poidan deleitarse coa lectura de poemas de escritores da terra que lle falan aos ríos, ao vento e aos bosques.

E tamén unha recomendación para camiñantes, visitantes e peregrinos sobre como pasear pola lendaria senda da Traslatio Xacobea e Camiño Portugués que discorre paralela ao Xardín do Recordo: os vinte puntos do “Manual do bo paseante” de Raimon Juventeny publicado en Faktoría K de libros trasladados a laxas de pizarra para que a cada pouco vaian impregnándose do espírito dos bos paseantes.

Como non podía ser doutro xeito, todo o noso agradecemento ao artífice do Xardín do Recordo, Gonzalo, quen coa súa xenerosidade,  compromiso coa memoria, coa educación e co futuro nos acolle nos seus eidos sempre cun agasallo, neste caso cun exemplar de cotinus máis coñecido como árbore das pelucas, que tamén foi plantado coa axuda de todas as mans, aportando o noso gran de terra a este proxecto que naceu da súa iniciativa pero precisa de que todos arrimemos o ombreiro.

Grazas a todos por facer desta tarde un recordo especial nun lugar moi especial.

Cousas pequenas de xente pequena en lugares pequenos: o valor dos pequenos xestos

Foto de grupo de remate de ciclo, cos seus pequenos logros.

É cousa sabida por todas as persoas que seguen Innovarte que non somos partidarias das celebracións ad hoc e fastos varios que se estilan con motivo do fomento dos Grandes Valores. Pola contra, nós sempre apostamos polo seu exercicio diario, visibilizando e pondo en valor eses pequenos xestos que constitúen a base real da educación en valores. Cremos máis na repercusión educativa da cotidianeidade dos pequenos xestos que na de festivais, manifestos, declaracións, exposicións, aplicacións informáticas, etc, etc sobre un ou outro valor), máxime tratándose das idades coas que nós traballamos.

Así, desde hai tempo imos anotando esas pequenas accións, que están nas súas mans, e que nos poden axudar a mellorar a convivencia, o medio e a vida en xeral. Chamámoslle “Cousas pequenas de xente pequena en lugares pequenos que poden cambiar o mundo”, nunha especie de homenaxe ao autor deste pensamento, o uruguaio Eduardo Galeano, quen hai pouco nos deixou. Con elas fixemos agora un cartel para telo ben visible e saber dos nosos pequenos logros. Poden parecer cousas insignificantes, nimias, banais ou nada orixinais, é posible, pero concordarán connosco en que moito cambiaría o mundo se todos as leváramos a cabo: apagar a luz da aula cando saímos, acender só os focos que precisamos, non abrir a billa con toda a presión, saudar ás persoas coas que nos cruzamos e desexarlles un bo día, sorrirlle ás que nos atopamos na rúa ou nas tendas, consolar aos que o precisan, axudar aos que non poden, alegrarnos e felicitar polas súas boas accións aos demais…

Ben sabemos que hai quen di que estas cousas teñen un “tufo rancio” e parecen remitir a outras épocas e outras escolas, é posible, pero as cousas boas que nos fan a vida máis agradable a todos non teñen porque desaparecer nin porque parecer anticuadas. Agora, os que queiran ser modernos que lle chamen como queiran, asertividade, empatía, habilidades sociais, competencias emocionais…, etc, etc, tanto nos dá como se lle chame si se levan a cabo. En calquera caso, non poden ser froito dun programa senón dunha vivencia real e constante (como protagonistas e como espectadores), verbalizando continuamente cada unha desas accións, no momento no que se realizan ou no que se incumpren.

Para nós, non hai mellor educación para o consumo responsable, que o aproveitamento e reutilización de recursos, o uso de materiais cotiás excedentes, e o exercicio da austeridade, entendida como menos é máis. Cremos que non hai mellor educación medioambiental, ecolóxica e na sostibilidade que o coidado do patrimonio natural espertando a admiración pola súa beleza e coñecendo os beneficios que nos produce. Pensamos que non hai mellor educación para paz e a xustiza que a solución razoada e xusta dos conflitos que xorden na clase, a satisfacción polo cultivo da amizade e do intercambio de pareceres e vivencias. Por suposto, todo isto sempre razoando e dando motivos polos que debemos comportarnos así, non porque vaian acadar un “premio”, senón porque é a única maneira posible de ser persoa. Nós, desde o inicio do ciclo co grupo, tratamos de facer partícipes ás familias, de modo que na casa tamén se salienten estas conquistas dos nenos e das nenas; pedímoslle que nos envíen notas con esas pequenas cousas feitas polos seus fillos/as que os fan sentirse orgullosos deles.

Agora se vai achegando o final con este grupo, quixemos facer unha fotografía na que se recollesen todas esas pequenas cousas de xente pequena que poden cambiar o mundo, para que a leven unha copia para as súas casas, e recorden que houbo uns anos nos que eses pequenos xestos que están nas súas mans, nos axudaron a todos a vivir máis felices. Esta será a imaxe central da composición de  fotografías do grupo coa que pecharemos o ciclo.

Educar na realidade (real)

Mercamos sen dubidar o segundo libro de Catherine L´Ecuyer, “Educar en la realidad”, coa seguridade de que sería tan enriquecedor coma “Educar en el asombro”. Certamente así é. Subliñamos cada parágrafo porque con todos eles nos sentíamos totalmente identificadas. Non ten desperdicio, paga a pena lelo mentres quedamos á espera de poder escoitala o vindeiro día 16 na Coruña, no marco das Xornadas de educación infantil de Educabarrié. Esperamos nos deixen asistir, pero cederiámoslle gustosamente o noso sitio a todos e todas as “abducidas polas tecnoloxías”, porque esta autora vén a botarlle un pouco de luz a todas eses mitos e falacias coas que nos queren engaiolar os que queren vender aparellos, ou os que traballan (mesmo sen sabelo) para eles.

Tal e como apunta no limiar o neuropediatra Juan Narbona, “L´Ecuyer realiza aquí un acertado análisis de los excesos derivados de una neurointoxicación de la psicología y de los procedimientos educativos apoyados en neuromitos, que no son sino una caricatura de lo que las neurociencias del desarrollo humano vienen ofreciendo. Así, la buena voluntad de los padres es manipulada al animarles al uso de dispositivos y programas informáticos “interactivos” que pueden, supuestamente, multiplicar de forma exponencial la inteligencia y saberes de los pequeños. Falta allí la acción del adulto que, bien conectado con la cabecita del niño (intersubjetividad), sabe dosificar y gestionar prudentemente lo que es apropiado en cada momento evolutivo para cada chaval.”

Tralo seu primeiro éxito editorial, esta avogada canadense afincada en Barcelona, nai de catro fillos, desmárcase da actual tendencia que casi sacraliza as tecnoloxías na educación das novas xeracións e postula a importancia de “educar na realidade”: no mundo actual, na beleza da realidade (contraposta á realidade virtual) e con realismo. Pregúntase como conciliar esas tres ideas “¿Cómo educar en el mundo actual, en la belleza de la realidad y teniendo en cuenta la naturaleza de nuestros hijos? ¿Qué lugar deben o pueden educar la NT en la búsqueda de la perfección de que la naturaleza de los niños y de los jóvenes es capaz?

Arranca expoñendo varios estudos nos que se constata que preto do 80% dos nenos e mozos do primeiro mundo pasan unha media de sete horas e pico perante as pantallas en modo multitarefa, así contestan watsApp mentres fan os deberes, xogan con videoconsolas e falan con amigos, e ven a televisión mentres cean. A primeira pregunta que nos facemos todos é como chegamos a este punto, en que se sustenta a permisividade dos pais/nais que desencadea esa situación? Pois, segundo a autora nunha serie de neuromitos que nos foron metendo polos ollos –malas e interesadas interpretacións- que proliferan e arraigan no ámbito familiar, educativo e social, creando falsas premisas sobre as que se constrúen modelos educativos que non teñen ningunha base científica e xerando unha oferta comercial cada vez máis ampla para eses produtos. Así vai analizando algúns dos máis estendidos como: que os nenos teñen unha intelixencia ilimitada, e tan só empregan o 10% do seu cerebro; ou que cada hemisferio cerebral é responsable dun estilo de aprendizaxe distinto; ou que un entorno enriquecido aumenta a capacidade do cerebro para aprender; ou que os tres primeiros anos son críticos para a aprendizaxe e polo tanto decisivos para o posterior desenvolvemento cognitivo.

De seguido vai debullando temas coma a pertinencia das pantallas na primeira infancia, se os nativos dixitais son unha “raza diferente”, fálanos da motivación, ou das vantaxes ou prexuízos da exposición temperá e prolongada as pantallas, para rematar afirmando que o que verdadeiramente importa na educación son as relacións interpersoais, o apego, a sensibilidade, a empatía, e o pensamento, algo que polo de agora non nos dan as tecnoloxías, emporiso debemos volver á realidade, a educar na realidade.

Con puntería de francotirador denuncia á imposibilidade de que se dean ese tipo de relacións entre os mediadores educativos e o alumnado en clases con ratios tan elevadas, pero que os centros e as familias prefiren escoitar que teñen aulas dixitais ca aulas de grupos reducidos. De igual modo, disecciona moitas desas aulas onde a tecnoloxía significa ter os cativos enchufados ás pantallas vendo películas comerciais, para logo ir para a casa con mochilas cargadas de deberes.

Altamente recomendable para profesorado e familias.

Para quen queira saber máis sobre ambas publicacións pode acceder ao web e blog de Catherine L´Ecuyer, Apego&asombro 

“Los cansados”

Todas as mestras (e mestres) de infantil nos sentimos orgullosas cando, cara finais de ciclo, botamos a vista atrás recordando como era o noso alumnado cando entrou na escola e valoramos os cambios acaecidos neles nestes tres anos. Esta é a grande satisfacción do noso traballo. Sempre nos parece que xa os encarreiramos ben: falan e manifestan actitudes de compañeirismo, de responsabilidade co medio e coa sociedade, saben ducias de maneiras coas que ocupar o seu tempo, gozan cos libros, refírense con afecto ás persoas coas que se relacionan … O que non sabemos é o que pasa despois. Logo, cando vemos nos medios episodios de violencia familiar ou escolar, cando vemos comportamentos vandálicos, cando os vemos absortos cos seus smartphones incomunicados coa súa contorna, cando os escoitamos en programas televisivos falando dos soños (ser famosos, ir de shopping, non facer nada…), daquela, preguntámonos que é o que pasou en tan só dez anos.

Non paramos de darlle voltas a isto; lemos, reflexionamos, analizamos, pero nunca atinamos no que nos equivocamos, escola, familia e sociedade. Hai quen cre que é un problema educativo, hai quen lle bota a culpa á familia, hai quen pensa que a clave está na disciplina, e quen pon o acento na liberdade,  ou no cambio de enfoque, do tipo que sexa.

Emporiso, mercamos este libro cando o vimos na librería. “Los cansados”, preséntase coma unha novela (que non o é) que penetra no mundo descoñecido dos fillos e no non menos descoñecido dos “postpais”. Os cansos son os fillos adolescentes, que polo xeral dormen cando os demais están espertos; mozos e mozas que deixan todo prendido, nada apagado; todo aberto, nada pechado; todo empezado, nada rematado. Michele Serra, o seu autor, ten unha mirada implacable cara os fillos e cara os pais, e narra os conflitos, as ocasións perdidas, o sentimento de culpa, preguntándose que é o que pasou, como pasou e onde nos perdemos.

Xa nas primeiras páxinas atopamos unha reflexión que fai o pai que dá para moito pensar.

“Pienso en lo fácil que ha sido quererte de niño. En lo difícil que es seguir haciéndolo ahora que nuestras estaturas se han emparejado, tu voz se asemeja a la mía y reclama por tanto el mismo tono y volumen, las dimensiones de los cuerpos son las mismas.

El amor natural que se siente por los hijos de niños no es un mérito. No requiere habilidades que no sean instintivas. Incluso un idiota o un cínico es capaz de ello. (…) Es años más tarde, cuando tu hijo (el ángel inépto que te hacía sentir como un dios porque lo alimentabas y lo protegías; y a ti te gustaba creerte poderoso y bueno) se transforma en un semejante tuyo, en un hombre, en una mujer, en definitiva, en alguien como tú, cuando quererlo exige las virtudes que cuentan. La paciencia, la fortaleza de ánimo, la autoridad, la severidad, la generosidad, la ejemplaridad…, demasiadas, demasiadas virtudes para quien, mientras tanto, trata de seguir viviendo.”

Unha visión dun “pai titubeante”, que co seu “relativismo ético”, considera que esta xeración de snobs de novo cuño, precisan facer da necesidade virtude, xa que logo “habeis llegado a un mundo que ya ha agotado todas las experiencias, digerido todos los alimentos, cantado todas las canciones, leído y escrito todos los libros, librado todas las guerras, hecho todos los viajes, amueblado todas las casas, inventado y luego desmontado todas las ideas…, y pretender, en este mundo usado, oíros exclamar: “¡Qué bonito!”, veros avanzar entusiastas siguiendo caminos consumidos por millones de pasos, eso no, no queréis -podéis, debéis-concedérnoslo.

Cremos que é unha lectura recomendable coa que, por momentos, nos sentiremos reflectidos, mesmo cando o pai, coa sinceridade que impregna todo o libro se pregunta “Cuántas veces, en lugar de mandarte al carajo, hubiera debido abrazarte. Cuántas veces te abracé y, en cambio, hubiera debido mandarte al carajo.”

Falando claro coas familias

Yelmo veneciano

Hai días nos que dá a impresión de que a educación se converteu nunha profesión de risco, nos que unha non sabe ben como manter a compostura perante o que está a ver e escoitar. En toda a literatura pedagóxica actual se fala da importancia da relación coas familias, pero hai veces nas que dan ganas de levantar unha barreira, poñer un casco e evitar todo contacto. Sei que isto lle fará rachar a vestiduras a máis dun ou dunha (especialmente aos teóricos da educación e aos que non están a pé de obra). Sei que cando arrefríe volverei a crer nos beneficios desa fluidez no trato. Pero tamén sei que hai que dicir que non sempre é fácil e que temos que esforzarnos moito, moitísimo, por manter unha mirada bondadosa.
O noso oficio ten unha cara moi bonita -a que se vende e vendemos-, pero tamén un lado non tan bonito, que sempre prefire ocultarse evitando que saia na foto. Esa parte é a que só aflora nas reunións con compañeiros de confianza que poden entender a nosa frustración, xa que logo, ao resto da sociedade lle puideran parecer queixumes esaxerados de quen non ten outras preocupacións.
Cada familia é un mundo cunhas expectativas e cunhas esixencias distintas sobre o que espera da escola e dos mestres. E aquí é cando digo que isto non é coma un negocio no que o cliente sempre ten a razón. Non, as familias non teñen sempre a razón, e a nosa obriga é manifestárllelo se iso sabemos afectará á educación dos seus fillos/as. E aí é onde pode xurdir o conflito. Pódense tomar dúas opcións: pasar e pensar que o problema é deles (esta é a menos arriscada), ou manifestar a nosa opinión contraria (esta é a máis arriscada), expoñéndonos a protestas perante os nosos órganos superiores. E aquí é onde un/unha se define; onde nola xogamos pola profesión e polo compromiso coa educación das novas xeracións.
Non coñezo ningunha publicación, informe ou investigación que verse sobre a dificultade da relación coas familias. Hai milleiros sobre iniciativas fantásticas e as bondades da colaboración, pero ocúltanse baixo a alfombra esas pedras no zapato coas que todos/as nos sentimos molestos ou nos danamos nalgunha ocasión. Pois miren, nin todo é branco nin todo é negro. Nin todos os pais veñen á escola con actitude prepotente nin todos son potenciais fontes de aprendizaxe. Hai algúns que cando temos titoría con eles xa sabemos que sairemos de mal humor non chegando a un entendemento intelixente polo ben dos nenos. Problema de química? Non. Desaxuste entre as súas demandas e a oferta da escola. Concepcións erróneas do servizo que prestamos.
Nesta nosa sociedade actual perverteuse ata tal punto a función da escola que isto dá lugar a que se lle pida o que non está nas mans nin nas competencias dos docentes. Apunto algunhas posibilidades e vostedes dirán:
-é a nosa obriga saber sobre as condicións particulares de cada convenio regulador das responsabilidades dos proxenitores en caso de separación da parella, poñendo especial coidado en que ningún deles se sinta desprazado/molesto/importunado?
-temos a obriga de rebater as opinións de todos os pseudoexpertos que aconsellan aos pais/nais dando diagnósticos de hiperactividade, altas capacidades, síndromes varios, como xustificación á manifesta falta de normas/orden/serenidade dos nenos/as, cando nós somos  conscientes de que iso ten unha orixe que os pais non queren admitir?
-que facemos cando os pais/nais nos reprochan que os seus fillos/as se contaxian de piollos na escola, esixíndonos algunha actuación contundente para impedilo?
-é a nosa obriga manter unha postura ecuánime cando sabemos que un pai e unha nai colocan ao fillo/a no centro das súas tirapuxas?
Son tan só catro exemplos, das ducias deles que poderíamos apuntar, perante os cales non podemos ser imparciais, neutrais ou ser meros observadores. Mostras de casos nos que nos vemos abocados a posicionarnos levándolle a contra á familia.
Que ninguén me veña agora con discursos sobre a asertividade, a empatía ou sobre habilidades sociais e comunicativas. Non os quero escoitar, porque son das que penso que ás veces hai que dicir as cousas sen panos quentes e sen anestesia, xa que isto pode atordar e facer confusa a mensaxe. Hai ocasións nas que é preciso chamar ás cousas polo seu nome, claro, firme e con todas as letras. Custe o que custe.

Maltrato infantil na familia

O 25 de abril é un día dedicado a recordar un feito sobre o que preferiríamos non ter que falar, o maltrato infantil, que por desgraza, e acentuado pola crise económica ten cada vez maior incidencia. Así o confirman tres informes recentes:

• Informe del Centro Reina Sofía sobre el maltrato infantil en la familia en España, 2011
• Informe 2013 de la Fundación ANAR (Ayuda a Niños y Adolescentes en Riesgo)
• La infancia en España 2012-2013. El impacto de la crisis en los niños, de UNICEF

Nestes tres estudos preséntasenos unha situación cunha maior prevalencia da que estamos dispostos a admitir. En días como o de mañá, cando nos medios escoitamos datos relacionados co maltrato infantil, adoitamos pensar que iso sucede noutros contextos, pero lamentablemente cada vez témolo máis preto de nós: nos centros, na veciñanza ou no concello.
A meirande parte de nós non fomos nin estamos preparadas para afrontar esa situación. Nunca sabemos se nos movemos no terreo das percepcións subxectivas, das especulacións ou da realidade, pero a escola debera ser o primeiro ámbito no que se detectaran e denunciaran esas situacións que tanta dor e tan terribles consecuencias lle ocasionan aos menores.
Adoito dicir que cando se ten a sospeita é porque algo hai. Unha mestra que pasa cinco horas diarias cunha criatura, que a observa, que sabe dos seus cambios de carácter e dos seus silencios é quen dispón de máis información para poder detectar unha situación de maltrato. Pode ser que nos pase desapercibida, pero se temos a sospeita debemos afondar na pescuda porque a nosa prioridade é o benestar dos nenos e das nenas. Pero a verdade é que non fomos preparadas para iso, emporiso sempre nos xera unha mala conciencia pensar que nos poidamos estar equivocando nas nosas apreciacións, que poidamos facer acusacións falsas ou que conduzamos os nenos a situacións máis duras aínda que nas que viven.
O primeiro que debemos ter presente é que hai formas de violencia que non deixan marcas. Pode haber maltrato físico, psicolóxico, sexual ou maltrato por neglixencia; este último é precisamente o que ten maior incidencia nas idades nas que nós traballamos, e tamén o que máis se incrementou nos últimos anos. Para o olfacto dunha mestra hai moitos indicadores cotiás que nos poden apuntar se isto está sucedendo. Detrás de nenos “hiperactivos”, “rebeldes”, “introvertidos”, “misteriosos”, “asustadizos”, “con mutismo”, pode haber nenos que gardan un doloroso segredo.
En calquera caso, nada más ter a sospeita debemos comunicalo ao Departamento de orientación, ao Equipo directivo. Se logo hai indicios que indican a existencia desa posibilidade, trasladarase aos Servizos Sociais do concello.
Sensibilidade, confidencialidade, responsabilidade e compromiso serán as condicións que teremos presentes nas nosas actuacións, pero nunca silencio nin mirar cara o outro lado.
É lamentable pero temos que aprender a detectar esas situacións tan sutilmente recollidas no álbum “La niña silencio”, de Cécile Roumiguiére, magníficamente ilustrado por Benjamín Lacombe Edelvives, publicado por Edelvives no 2011, que trata sobre unha “nena silencio” das moitas que hai, xa que logo calan porque acaban sendo convencidos de que son merecedores dos castigos que se lle inflixen.

“No articula palabra porque no sabe qué decir. 

Hay días muy rojos donde los lobos aúllan muy alto y sus mandíbulas se abren sobre ella babeantes, pero también hay días azules llenos de abrazos.

Tiene que protegerles, tiene que guardar secretos.”

Os/as docentes –entre outros- temos que ser os que lle deamos voz a eses silencios.

Para saber como proceder, facilitamos acceso ao Protocolo de actuación en casos de maltrato infantil, aprobado no 2007 polo Observatorio da Infancia.

Viaxar con, para, por, os nenos/as

Ao longo destas vacacións e previo aos días fortes, aproveitamos para facer unha viaxe curta, desas case domésticas. Queríamos desconectar, deixar atrás esta larga invernía, cargar as pilas de cara ao tramo final de curso, e mesmo ter tempo para partillar e estar xuntas.

Pactáramos en silencio o non falar da escola nin da educación. Isto, sábeno todos/as os que se dedican á docencia, é case un imposible. Pero nós levábamos plans dabondo como para non deixarlle un oco de entrada ao tema. Ata evitamos mirar cara os colexios cando chegábamos a unha poboación. Non o conseguimos, porque para que xurda a cuestión educativa abonda con observar os comportamentos, relacións e maneiras de estar de nenos, nenas, mozos, mozas e persoas adultas. Ao igual ca nós, centos de pais e nais elixiron esa zona para viaxar acompañados de fillos e fillas. Así vimos pais con nenos, nenos acompañados de pais, nenos arrastrados polos pais, e pais lastrados polos nenos. Ao igual ca na vida diaria, ben se nota cando pais e fillos están acostumados a pasar tempo xuntos respectándose e cando non.

Acéptase comunmente que viaxar é enriquecedor. Todos e todas queremos amosarlle aos nosos fillos aqueles lugares que cremos poden abrir a súa mirada, ampliar a súa cultura e mostrarlle outras realidades. Moitas e moitos queremos que os nosos fillos/as teñan acceso a aquilo que nós só coñecemos xa de ben maiores. Adoitamos pensar que os cativos que poden viaxar son uns privilexiados.

Pois non. Non todos os nenos que viaxan nas vacacións son uns afortunados. Todo estriba no respecto que os pais/nais teñan polos cativos, polos seus intereses, polos seus gustos, polos seus tempos e polas súas características. Que os rapaces se poñen pesados a unha hora ou outra sábeo calquera. Que as veces hai que manter unha tensión continua con eles para facerlles interesarse por algo, tamén. Pero iso é unha cousa e outra ben distinta son algunhas das escenas que presenciamos en cada unha das paradas que fixemos, e que nos levaron a preguntarnos que é o que motivou esa viaxe, se os gustos dos pais ou o goce dos nenos. Berros, ameazas, castigos, reproches, acusacións e culpabilizacións, evidencian moito máis ca o cansazo dunha ruta.

A agresión verbal, a violencia dalgunha das expresións que escoitamos fixéronnos pensar no que é ser nenos afortunados ou desafortunados. Para estar así, ao mellor estaban máis a gusto na súa casa e no colexio.

O peor de todo é a evidencia constatada de que a meirande parte do colectivo que podemos permitirnos viaxar nesas datas prefestivas a eses lugares somos a xente que nos dedicamos á educación. Parece imperdoable e inxustificable que nós non saibamos que a mediación entre o coñecemento e os nenos/as é o afecto e o respecto.

“Las abarcas desiertas”

Por el cinco de enero,
para el seis, yo quería
que fuera el mundo entero
una juguetería.

Y al andar la alborada
removiendo las huertas,
mis abarcas sin nada,
mis abarcas desiertas.

Estas poden ser as estrofas máis desgarradoras poema “Las abarcas desiertas” de Miguel Hernandez, que relatan unha situación que por desgraza volve a ser real. Emporiso, ademais de pola súa beleza, cremos necesaria a súa lectura e reflexión co alumnado.  E sobre todo, non mitificar en exceso, nin potenciar desde a escola o consumismo que invade estas datas.

A ilustración foi tomada do senlleiro blog Bibliopoemas. E para quen guste del, pode escoitalo na voz de Joan Manuel Serrat.

Las abarcas desiertas

(Miguel Hernández)

Por el cinco de enero,
cada enero ponía
mi calzado cabrero
a la ventana fría.

Y encontraba los días

que derriban las puertas,
mis abarcas vacías,
mis abarcas desiertas.

Nunca tuve zapatos,

ni trajes, ni palabras:
siempre tuve regatos,
siempre penas y cabras.

Me vistió la pobreza,
me lamió el cuerpo el río
y del pie a la cabeza
pasto fui del rocío.

Por el cinco de enero,
para el seis, yo quería
que fuera el mundo entero
una juguetería.

Y al andar la alborada
removiendo las huertas,
mis abarcas sin nada,
mis abarcas desiertas.

Ningún rey coronado
tuvo pie, tuvo gana
para ver el calzado
de mi pobre ventana.Toda gente de trono,
toda gente de botas
se rió con encono
de mis abarcas rotas.

Rabié de llanto, hasta
cubrir de sal mi piel,
por un mundo de pasta
y unos hombres de miel.

Por el cinco de enero
de la majada mía
mi calzado cabrero
a la escarcha salía.

Y hacia el seis, mis miradas
hallaban en sus puertas
mis abarcas heladas,
mis abarcas desiertas.

Relacións parentais saudables

Coñecemos o traballo da profesora María Riera da Universidade das Illas Baleares grazas a un artigo dela que nos facilitaron na nosa visita aos centros infantís de Pistoia (Italia). Daquela, xa chamou a nosa atención a súa mirada serena e racional da infancia, cunha crítica explícita a concepción da escola que se limita a asistir e preescolarizar, inmersa nun activismo sen sentido que fai perder de vista como son os tempos dos nenos, na que se sobredimensionan unhas linguaxes sobre outras, en centros tan masificados que conducen inexorablemente ao anonimato. Nese artigo, preguntábase finalmente a autora, onde quedaban os tempos vitais e sociais das criaturas.

Agora, a raíz das entradas que publicamos no blog, sobre programas televisivos nos que se dan pautas de actuación para os pais/nais e sobre as políticas de parentalidade positiva, lembrámonos doutro artigo seu no que expoñía un programa de intervención con familias en situación de dificultade, a experiencia do ““Espazo familiar de Camp Rodó””, no que participa e que ten como obxectivo fundamental traballar o vínculo afectivo pais-fillos. Neste, relata que os usuarios dos espazos familiares chéganlle derivados polas diferentes administracións públicas e que o punto forte da eficacia deste programa radica na coordinación de recursos e de servizos sociais comunitarios tratando de que estes pais/nais aprendan a:

-recuperar o pracer de estar cos fillos,

-gozar mirando e observando aos fillos,

-escoitar e atender as demandas dos fillos,

-compartir vivencias sobre a paternidade/maternidade con outros pais e nais,

-falar, escoitar e medrar xuntos.

Grandes obxectivos, que malia que todos pensemos que son inherentes ao rol de pai ou nai, hai que desenvolvelos e exercitalos, pero non todo o mundo sabe como facelo. Emporiso consideramos tan salientables iniciativas como as de “Camp Rodó” e a labor de Maria Riera, quen ademais dirixe un interesante Máster universitario en Primera infancia: perspectivas y líneas de intervención, na UIB.

Imaxe: “Fathers and sons“, Peter Michel.

Parentalidade positiva?

Atopamos enriba da mesa da sala de mestres tres documentos sen conexión aparente entre eles, pero que nos levan a facer unha reflexión conxunta sobre eles.

O primeiro era o folleto informativo dun concello coa oferta de campamentos de verán, entre os que se incluían dúas categorías: un para os nenos/as de “1º e 2º de Educación Infantil” (confirmamos posteriormente que estaban a referirse a 4º e 5º, é dicir, 3 e 4 anos), cunha duración de 2 días con pernocta de 1 noite.; e outra para 3º de EI (6º, 5 anos), 3 días, 2 noites.

O segundo era un folleto similar dunha Universidade, tamén coa oferta dos campamentos para o verán 2013, que llelos ofrecen a nenos e mozos de entre 3-13 anos.

O terceiro, unha publicación en CD da Federación Española de Municipios e Provincias (FEMP), que recolle tres estudos que promoveron nos que analizaron as liñas de actuación destinadas a fomentar as políticas locais de apoio á familia, así como orientacións para favorecer o exercicio das responsabilidades parentais desde as corporacións locais.

Trala contrariedade que nos producen os dous primeiros, abrimos o terceiro para ver que se entende por “políticas locais de fomento da parentalidade positiva”.No estudo, dise que seguindo as indicacións do Consello de Europa, refírense  «ao comportamiento dos pais fundamentado no interese superior do neno, que coida, desenvolve as súas capacidades, non é violento e ofrece recoñecemento e orientación que inclúen o establecemento de límites que permitan o pleno desenvolvemento do neno”. Dado a diversidade de opinións que poderían derivarse desta directriz, estipulan uns principios de parentalidade positiva que fomentan o benestar físico e mental das crianzas, entre os que se recollen:

-Vínculos afectivos cálidos protectores e estables para que os menores se sintan aceptados e queridos.

-Entorno estruturado, que proporciona modelo, guía e supervisión para que los menores aprendan as normas e valores.

-Estimulación e apoio á aprendizaxe cotiá e escolar para o fomento da motivación.

-Recoñecemento do valor dos fillos e fillas, amosando interese polo seu mundo, validando as súas experiencias, implicándose nas súas preocupacións, respondendo ás súas necesidades e das súas capacidades.

-Capacitación dos fillos e fillas, potenciando a súa percepción de que son axentes activos, competentes e capaces de cambiar as cousas, e influír sobre os demais.

-Educación sen violencia, excluíndo toda forma de castigo físico ou psicolóxico degradante.

Ben, visto isto, preguntámonos, a oferta de campamentos para nenos de 3, 4, 5 anos pode ser entendida coma unha política de fomento da parentalidade positiva? A tenor do que vimos de ler non.

Calquera que coñeza ou conviva con nenos pequechos sabe que polas noites é cando máis precisan ás súas figuras de referencia, da anguria que senten por estar sos e do que os desacouga non ter a seu pai/nai preto en 24 horas. Non cómpre máis ca recordar cando ás familias lle xurde algún problema, hospitalización, etc, que lles impide estar cos seus fillos e de como isto lles afecta. Mesmo os episodios de pranto que xorden ao longo das 5, 6, 7, 8, 9 ou 10 horas nas que permanecen no centro e non ven aos seus pais.

Non quero que ninguén me fale de conciliación, de aprendizaxe nin de socialización como argumento que xustifique a oferta de campamentos a nenos de 3-5 anos durmindo fóra do fogar. Fálenme de egoísmo, de insensatez, de desarraigo, de irresponsabilidade, de maltrato psicolóxico e doutras lindezas que configurarían unha longa lista sobre os pais e nais, que son quen as demanda desentendéndose das súas responsabilidades parentais. E aos concellos ou outras organizacións preocupadas e investigadoras sobre a parentalidade positiva, pediríalles coherencia. Cando menos que non gasten os cartos en estudos que logo vulneran coas súas actuacións. E xa non lles quero contar o que me parece como contribuínte que se invistan os meus tributos nese tipo de actividades mentres se recortan noutros ámbitos prioritarios como poden ser a educación ou a sanidade que terían unha incidencia máis positiva na vida dos nenos e das nenas.

Acaso é isto parentalidade positiva? Para nós, non.

Fotografía de Juan R. Fabeiro

As secuelas da Supernanny

Dun tempo a esta parte, cada vez que temos titorías coas familias, con frecuencia os pais mencionan que seguen os métodos da Supernanny na educación dos seus fillos ou fillas. Gábanse todos cheos de razón da rigorosidade coa que seguen todas as rutinas diarias –hixiene, alimentación, descanso- agora case convertidas en rituais.

Os pais e nais que nos fan estes comentarios non se parecen nin de lonxe aos que aparecen no programa televisivo; adoitan ser persoas novas, preocupadas polo correcto desempeño das súas funcións parentais -para as que non foron preparados-, e que agora cren ter atopado a panacea. Todos temen que nun futuro os seus retoños acaben sendo coma os adolescentes rebeldes que aparecen noutro popular reality. Asemade, dáse a coincidencia de que moitas destas parellas, co nacemento dos fillos, tamén abrazaron outro método que non sabemos ben porque tivo tanta acollida –ou si o sabemos-, o método Estivill.

Teño que confesar que nunca fun quen de ver un deses programas completos. Prodúceme tal repugnancia a falta de madurez e de responsabilidade dos proxenitores que reclaman a axuda da Supernanny, que xa non podo manterme diante da televisión. Nas casas ás que vai a psicóloga, debería comezar a súa intervención cos pais e/ou nais, que adoitan ser os verdadeiros culpables de que os fillos sexan como son (case sempre coma eles).

Disto fago moitas lecturas e extraio cando menos dúas reflexións directamente relacionadas co noso ámbito de traballo:

1ª O que nos amosan con eses métodos non é educación, nin é educativo, é adestramento puro e duro. Condutismo. Os obxectivos que se perseguen son a submisión, obediencia e acatamento de ordes ou regras mediante o sistema dos premios ou castigos. Para o cal, esa fría muller que parece unha mercenaria instrúe aos pais na sistematización do maltrato psicolóxico. Malia que, ás veces, tamén apunta algunha cousa sobre a que non lle falta razón.

Non sabemos ben como os comités de vixilancia de contidos televisivos non interveñen, cando fai xa un par de anos, a Comisión de Dereitos da Infancia da ONU publicou un informe no que se criticaba a imaxe da infancia e da súa educación que se transmite a través destes reality shows.

Engadido ao xa exposto, o motivo polo que nos preocupa, é porque estamos constatando que os nenos e nenas criados baixo eses parámetros tan pechados -que sempre seguen a mesma estrutura, o mesmo horario, as mesmas condicións-, mostran unha grande resistencia a calquera cambio. Non se lle poden variar as rutinas porque do contrario aflora o seu desconcerto e a súa frustración. Non pensan, só actúan segundo aquilo para o que foron adestrados. Coloquialmente, dicimos que son cuadriculados.

Enténdase ben que somos partidarias do establecemento de normas e regras para cos cativos, sempre e cando estas sexan froito da conversa, da reflexión, do consenso e do acordo. Aos nenos/as hai que facelos coñecedores das razóns polas que se estipulan determinadas pautas de actuación, individual e social, e que o seu incumprimento debe ser obxecto de análise e razoamento. O que non pode ser e que lle sexan gravadas a lume e que teman a súa alteración. Para ilo, non son precisas nin as cadeiras de pensar, nin os recantos, nin os minutos de silencio, nin ignoralos, nin as grellas de rexistro de boas/malas condutas nin ningún deses sutís e refinados métodos de castigo. Educar é outra cousa ben diferente de convertelos en marionetas sen vontade nin capacidade de decisión propia.

2ª É unha mágoa que non se emitan bos programas televisivos dirixidos á formación/información dos pais e nais sobre a educación dos seus fillos e que se lle metan polos ollos eses exemplos. En Galicia, tivemos unha iniciativa senlleira na formación para a crianza dos pequenos, o programa Preescolar na Casa do que se emitiron máis de 700 capítulos, e que era seguido por milleiros de familias os sábados pola mañá. Un formato feito con seriedade, rigorosidade e coñecemento tanto da infancia coma das demandas e necesidades dos pais/nais. De seguro que non podían competir coa Supernanny canto a audiencias, pero canto a calidade non habería parangón.

Para rematar, só nos queda preguntar –e reflexionar- sobre os motivos do éxito destes métodos tan pouco respectuosos cos nenos/as e que ninguén dea a voz de alarma sobre eles.

Papás con conto

Xa que estamos a falar da lectura en familia, queremos salientar dúas publicacións que xiran arredor dos pais e dos contos. (Imaxe Leandro Lamas)

“El papá que no sabía contar cuentos“, de Pepe Monteserín e Miguel Tanco publicado en Pintar y pintar.

No todos somos capaces de hacerlo todo bien, ni tenemos los mismos puntos fuertes y debilidades. Eso no implica que nadie sea mejor o peor que el resto. Cada uno es como es, y eso, está bien.

“Mi papá“, de Coralie Saudo e Kris di Giacomo en Kókinos.

El papá del niño que protagoniza este libro es grande y fuerte. Sin embargo, tiene una pequeña debilidad: por la noche no quiere ir a dormir. Protesta, remolonea, pide un cuento tras otro e inventa mil excusas para no quedarse a solas en el cuarto.

¿Logrará este niño arropar a su papá y apagar la luz?

Un cuento contado en primera persona por el niño, con un lenguaje desenfadado y chispeante, arropado por un concepto estético divertido, original y moderno.

Este álbum funcionará mejor que cualquier cantinela adulta repetitiva hasta con los más reacios a dormir. Y quién sabe… ¡Quizá algún padre con insomnio lo adoptará también como libro de cabecera!

Abecedario do entendemento

Un dos artigos da publicación “Leamos juntos. Orientaciones para el fomento de la lectura en familia”, recolle un dos coñecidos abecedarios de Mariano Coronas (pax. 62-63), o abecedario do entendemento, no que nos ofrece infinitivos verbais para ser conxugados convenientemente e tomar en consideración á hora de construír pontes entre a escola e a familia.

Ayudarse más que Acosarse
Brindar más que Batallar
Colaborar más que Cerrar
Dar más que Desafiar
Encontrarse más que Eludirse
Fomentar más que Frenar
Guiñar más que Gritar
Habilitar más que Hostigar
Imaginar más que Ignorar
Juntar más que Juzgar
Levantar más que Lamentar
Mejorar más que Mermar
Nutrir más que Nublar
Obrar más que Obstruir
Poner más que Perder
Querer más que Quebrar
Reconocer más que Recelar
Sensibilizar más que Silenciar
Tender más que Tensar
Unir más que Usurpar
Vincular más que Vaciar
Yuxtaponer más que Yugular
Zambullirse más que Zapatear

Para imprimir e ter exposto en espazos onde debe primar o entendemento entre familias e escola.

Recollemos tamén aquí outros abecedarios do mesmo autor a través do que se nos expoñen as posibilidades que lle brindan as bibliotecas aos seus potenciais usuarios.

Leamos xuntos

Chéganos un valioso documento publicado polo Ministerio de Educación de Chile para fomentar o hábito lector en familia: “Leamos juntos. Orientaciones para fomentar la lectura en familia”.

Comeza cun conto de Violeta Diéguez, Tiempo de sol, horas de luna, sobre un neno cuxo pai nunca atopaba tempo para lerlle un conto, e sigue cun artigos de varios expertos en fomento de lectura que van debullando o papel da familia como primeira protagonista en inculcar o gusto pola lectura e nos que se entende que este acto lector ten a virtude de converterse nunha experiencia de encontro no fogar.

Segue con experiencias lectoras, suxestións para xerar unha actitude positiva do neno fronte á lectura, propostas de lecturas compartidas, como incorporar ás familias, bibliografía e webgrafía, así como unha escolma de libros para ler en familia, non clasificados segundo idade, senón:

-para os que non saben ler,

-para os que len acompañados,

-para os que xa len sos, e

-para os que teñen un maior nivel de comprensión.

Ao longo da publicación vanse apuntando algunhas sentencias dignas de profundo análise como son que as lecturas son unha herdanza familiar ou que ler é amar.

Unha publicación para orientar, para divulgar e para facilitar ás familias a través dos blogs de biblioteca, de centro ou de aula.

O que fas agora polo teu fillo/a é para toda a vida

Este podería ser o título do vídeo que vos deixamos a continuación e que tralo seu visionado non precisa de máis explicación. Un vídeo fermoso sobre a importancia do acompañamento, do cariño e do papel dos pais e nais na infancia dos seus fillos, momento no que aprenden a aprender o mundo.

Nun día no que se fala dos Dereitos da Infancia queremos destacar este vídeo dirixido ás familias no que se lle di que o que fan nesta etapa polos seus fillos e fillas fano para toda a vida.

Enmárcase dentro do Proyecto PIM (Primeira Infancia Mellor) da UNESCO, foi elaborado polo Governo do Río Grande do Sul (Brasil), e desde aquí pódense ver outras iniciativas levadas a cabo en zonas desfavorecidas nas que as persoas están privadas dalgún dos seus dereitos fundamentais.

A burbulla das luditardes

A raíz do publicado o pasado día sobre a saturación e abuso de actividades de tarde co alumnado de infantil, pregúntame unha nai se entón considero que  estas actividades non lle proporcionan ningún beneficio aos nenos e nenas, e se non atopo diferenzas entre os que asisten e os que non.

Non podo ser ambigua cando antes fun taxativa, pero teño que responder: depende … Depende da idade do neno/a, depende das actividades ás que asista, depende do atinadas que estas sexan segundo o carácter e os gustos do pequeno, depende do contexto no que viva, depende da súa situación familiar, depende do neno, depende … Pero xeneralizando, a tenor do que se oferta hoxe en día nos centros para encher a tarde e en educación infantil, digo rotundamente NON!

Cousa ben distinta é se a familia non ten outra solución, daquela non lle queda outra; agora digamos claramente a razón pola que os inscriben, non busquen xustificacións doutro tipo, como de carácter académico e/ou educativo.

Se comparo aos que asisten a actividades cos que pasan a tarde cos seus pais/avós, direi que os primeiros, como diferenza, presentan unha maior “resignación”, menor atención e máis difícil motivación, e os segundos un maior dominio da lingua oral e de coñecemento do medio físico e social. Agora ben, isto non é atribuíble ao feito de asistir ou non asistir, senón, máis ben, ao perfil de familia que opta por unha ou outra posibilidade. Cada un dos dous grupos teñen unhas crenzas diferentes sobre o que é “o mellor” para os seus fillos; teñen unha concepción distinta do seu rol como pais e como educadores; e non son coincidentes as súas ideas sobre a infancia, sobre a escola e sobre a súa responsabilidade para cos seus fillos e fillas.

Por outra banda e en tempos de andazo de mal diagnosticados casos de hiperactividade, pódese constatar unha elevada correlación entre nenos inquedos, revoltosos, fedellos, trastes ou rebeldes, e asistencia a actividades fóra do tempo lectivo. Pode entenderse que debido a ser así os matriculan en todo tipo de ocupacións, ou ben a que por matriculalos en todo son así. Hai de todo.

En calquera caso, na miña experiencia, nunca unha familia que lle propicia tempos de descanso ao seu fillo/a, que realizan actividades cotiás conxuntamente e que comparten tempo, nunca, insisto, nunca unha familia destas me veu preguntar se o seu fillo/a sería “hiperactivo”.

Unha vez máis, o ambiente familiar e o compromiso coa educación dos fillos é determinante.

Queda por facer unha observación. Agora cando se lle aplica a avaliación a todas as actividades e as relacións custo-resultados, sería precisa unha análise obxectiva e externa da incidencia real destas actividades na educación dos nenos/as, máis alá do que supón de “conciliación” –ou mellor dito de “traspaso de responsabilidades” .  Non podemos entender que en tempos de crise económica se sigan a facer grandes investimentos de cartos públicos –que se restan doutras partidas orzamentarias-  en algo que na meirande parte dos casos tan só serve para o que algúns malentenden como“respiro familiar”, como se tivesen que descansar de estar cos seus fillos e non lles parecesen horas dabondo as que xa están na escola.

Reparade que aquí tamén estamos diante doutra “burbulla” irreal que, coma a inmobiliaria, move inxentes cantidades de euros -que non existen-, xera necesidades onde non as hai,  absorbe subvencións, fomenta empregos precarios -ás veces con persoal pouco cualificado-, edifica mal con malos ladrillos, promove o consumismo,  persegue unha satisfacción momentánea das familias que se traduza en votos -eximíndoas das responsabilidades que lle corresponden para cos fillos- hipotecándolle o seu futuro, algo que finalmente terá unhas consecuencias nefastas para as novas xeracións.

Para rematar, dicir que de PISA hai conclusións que se espallan, terxiversan ou malinterpretan e outras que non parecen interesarlle a ninguén. Periódicamente, publican o boletin “PISA in Focus”, no que a tenor dos resultados das avaliacións internacionais, analizan aspectos concretos. Ao fío do que estamos a falar,  coas reservas precisas e salvando as diferenzas existentes, recomendamos a lectura de:

N° 1: ¿La asistencia a educación infantil se traduce en mejores resultados en el aprendizaje escolar?

N° 3: ¿Vale la pena invertir en clases extraescolares?

Nº 18: ¿Está relacionada la disponibilidad de las actividades extraescolares en los centros con el rendimiento de los alumnos?

O tempo dos nenos/as cos proxenitores

Téñome por unha persoa comprensiva coas circunstancias das familias do alumnado, pero poida que xa estea maior, porque cada día gústame menos o que vexo. Cada vez a mingúan máis o tempo que “permanecen” cos seus fillos, e se isto, hai anos lles ocasionaba problemas de conciencia, a día de hoxe enténdeno como un privilexio da vida da infantil. É dicir, sacrifícanse polo “ben dos nenos/as”.

Veño de acoller a un novo grupo de 3 anos, e nas entrevistas que mantiven coas súas familias constatei as pegadas da crise na nosa contorna. De cada unidade familiar, ao menos un dos membros está no paro. Desde o punto de vista económico isto é unha mala noticia, pero como contrapartida supoñía que lles dedicarían máis tempo a os seus e á atención aos fillos/as pequenos.

E aquí chega o paradoxal do asunto: o 70% do alumnado do centro no que traballo queda ao comedor escolar, amén de a todo o rosario de actividades que se desenvolven pola tarde. E todo isto ten un elevado custe -ate chego a pensar nas teses da “economía sumerxida”-, tanto económico como emocional para as crianzas.

Comentei aquí que a rigorosa planificación do período de adaptación, así como a entrevista coas familias, foran determinantes para que a finais de setembro os nenos/as permaneceran serenos e acomodados na escola. E agora resulta que desde o día 1 de outubro –data de inicio do comedor- temos dobre sesión de choros, matutina –na que xa anuncian que non queren ir ao comedor- e desde a 1 da tarde cando se decatan de que a prolongación da súa xornada é algo irremediable. Fixemos unha adaptación de libro, e agora, en quince días pasaron de 0 a 100 en 2 segundos coma os coches de carreiras. Non teño nada en contra do servizo do comedor, e de quen non ten outra ca recorrer a el, nin contra os menús dietéticamente perfectos, nin contra as persoas que traballan nel. Con quen estou indignada é cos pais e nais, que non tendo nada que lles impida recoller os seus fillos ás 2 da tarde, os deixan confinados no centro todo o día. Estou a falar de criaturas que aínda non cumpriron os tres anos, que choran a rabiar, que sofren, que se angustian e que crispan ao resto da clase, mestra incluída. Cando saio, pregúntome todos os días, se é a miña responsabilidade consolar a nenos que berran entolecidos porque a súa nai quere “que se acostume a comer de todo”, “que se socialice”, “que se lo pase bien” e “que participe en todas as actividades porque neste momento son coma esponxas”, e de paso, por que non dicilo, deixala despreocupada para todo o día.

Se os nenos choraran deste xeito nos primeiros días, non faltaría quen acusara á mestra de falta de feeling cos nenos, mesmo a levarían ao Tribunal de Dereitos Humanos da Haxa, pero agora, cando lle comentamos os cambios nos nenos escoitamos respostas deste tipo:

“si choras non te virei  buscar”, “campeón, sabes que si lloras llamo a la Policía, porque tú eres un valiente”, ou “ tu pasa, porque son mimos; yo ya no le hago caso”. Pero non señora, eu non podo pasar deles; eu non podo tolerar que un neno chore porque o deixan todo o día no centro mentres vostede está paseando e tomando cafés, e quen vai chamar á Policía vou ser eu por deixación de responsabilidades e por violencia psicolóxica cos menores. E voulle dicir outra cousa, o neno non o pasa tan ben. Non se engane. O que sucede é que cando vostede o vén buscar ponse contento porque ve a fin a horas de laiarse pola falta da súa nai/pai. Certo que son esponxas, pero cando se atopan nun clima de afecto, seguridade e cariño.

Atendan dunha vez: a esperanza de vida cada vez é maior, polo tanto aínda que non coman soia antes dos 3 anos, porque non practiquen judo, ou porque non boten partidos de padle infantil, quédanlle moitos anos por diante para facelo. O que non se volverá a repetir é o tempo no que os seus pais son uns deuses ou heroes que os libran de todo mal. E iso si que é unha verdadeira mágoa que o descubran antes de tempo.

Chamémoslle ás cousas polo seu nome. E non me conten milongas porque levo moitos anos nisto, e xa vin pais que con horarios imposibles, se queren, fan malabares para estar cos seus fillos; e vin tamén a moitos egoístas que tratan de venderlle aos seus fillos o gran favor que lle están a facer, delegando as súas responsabilidades paterno-filiais no primeiro que lles pasa por diante, esperando a que as criaturas se resignen e deixen de chorar. Daquela, eu sempre lles recordo que os nenos/as dos orfelinatos non choran.

Imaxe: Rocking chair nº3 de Henry Moore

Reunións coas familias

Este momento do curso é de cara ou cruz, de peche ou de inicio, de acollida de novas familias ou de despedida daquelas que os seus fillos/as finalizan ciclo.

A xuntanza final cos que se van é un deses momentos profesionalmente gratos; todo son agradecementos, das familias ao profesorado e viceversa. Dá gusto ver no que se traduciron tres anos de vida compartida.

Lamentablemente, con máis frecuencia, nas reunións informativas para familias de alumnado de novo ingreso, prodúcense situacións que en nada facilitan un comezo con bo pé. Hai pais e nais que nesta primeira vez que pisan a escola xa veñen coa escopeta cargada e as mestras con chaleco antibalas. Os motivos de discrepancia tamén son sempre os mesmos, a tensión entre a procura da necesaria autonomía dos nenos/as que pretende a escola e a pretensión dos pais de que lles traten aos fillos como seres incapaces de facer nada. Os cueiros, o control de esfínteres, o período de adaptación, as normas e as merendas centran os debates.

Un observador externo decataríase de inmediato de que non é máis que un mecanismo de defensa: a escola fala con visión de futuro do que tenderá a conseguir,  e os pais do medo que teñen de que os seu fillos non estean a comezo de curso en condicións de acadar iso. Pero hai maneiras e maneiras de dicilo; algunhas non moi adecuadas, tanto por unha parte como pola outra.

Nin o discurso cheo de prohibicións e normas nacidas de incidentes ou episodios  ingratos, por parte da escola, nin o receo das familias de cara ás mestras coa súa consigna de o “cliente sempre ten a razón”. Nin unha actitude nin a outra poñen o punto de mira na medra e no benestar do neno/a. Antes de dicir que os pais/nais só queren a súa propia comodidade, miremos cara dentro; de onde xorden moitas das nosas absurdas normas que lle cantamos nese primeiro encontro coma quen lles le a cartilla?

Onte falaba cunha parella que teño por preocupada pola educación da súa primeira e única filla, que á volta da reunión de acollida amosábanse sorprendidos polo que alí escoitaron, tanto por unha banda como pola outra. Mesmo pensaron que eles non debían estar a facelo ben, xa que nin se lles pasaran pola cabeza certas cuestións que alí xurdiron. Concluíron que pais con semellante exceso de celo debían ser extraordinarios nas funcións parentais, ou ben, pola contra, nefastos e esperaban que a escola asumira moitas das súas responsabilidades.

Dicíanme este pai e esta nai, que en principio confiaban na profesionalidade das persoas que ían estar ao cargo da súa filla, supoñendo que ás veces, -ao igual ca eles-, estarían máis atinados e outras menos. Seica que o único que lle pedían ás mestras de infantil –independentemente da metodoloxía que empregaran, da lingua na que falaran, do tecnolóxicas ou do innovadoras que foran- era: sensibilidade, educación e respecto para cos demais, unha boa bagaxe cultural, así como ilusión polo traballo. Pode parecer simplista, pero ten moito máis calado ca o que se aprecia inicialmente nesta afirmación carente de retórica pedagóxica.

Quedámonos a pensar un anaco, xa que logo, en tempos nos que tanto se fala das competencias e perfil profesional dos docentes, nos que se vende tanto fume, no que se fai tanto escaparatismo  e ficción pedagóxica, nos que hai unha presión social sobre a escola, nos que se lle fan esixencias non propias do seu ámbito, é de agradecer que haxa pais e nais que pensen que os profesionais da educación somos nós e que nos pidan que actuemos como tales, non como asistentas, nin como animadoras, nin como amiguiñas dos nenos, nin como o que a eles lles convén en cada momento, senón como guías expertas na medra integral das criaturas.

Preparando a entrada na escola, de 0-3 a 3-6

Chega o momento de  ir preparando a entrada da nova promoción que  se está matriculando. Agora é a ocasión de ter unha xornada informativa e de acollida coas familias do alumnado de tres anos que en setembro se incorporará ao centro.  Para que os pais e nais nos coñezan, coñezan o colexio, saiban do seu funcionamento, e de como se desenvolverá o período de adaptación –entendendo as razóns polas que se establece esta entrada progresiva. No noso caso terá lugar unha tarde, para favorecer a asistencia dos proxenitores, haberá unha benvida por parte do equipo directivo e unha presentación multimedia onde poderán ver escenas e actividades da vida cotiá na escola na que van escolarizar aos seus fillos; é unha maneira de que vaian apreciando a filosofía do centro. Coñecerán as aulas e os demais espazos e finalmente daráselle un folleto informativo no que se recollen: os obxectivos do período de adaptación, as suxestións para os primeiros días, os consellos a seguir polas familias que favorecerán o proceso de adaptación, e as tarefas para a familia ao longo do verán.

A nós gústanos agasallalos neste primeiro encontro co poema de Azucena Arias “E ti vas á escola? As dúbidas do pitiño”, que tan ben reflicte o sentir dos nenos e nenas nese momento de entrada á escola infantil.

Facilitamos o Folleto de acollida a nais e pais de 3 anos, elaborado para os nosos centros. Observación: na medida do posible tratamos de evitar ese tono que ás veces se emprega no que todo parece que son negativas ou prohibicións –non poñer…, non traer.., non entrar…-, que ás veces causan unha impresión tan molesta nos pais, malia que coincidan coa mensaxe.

A través do blog  Conexión Atlántico- Mediterráneo, soubemos de varios documentos elaborados pola Junta de Andalucía, dos que se pode extraer ideas para a inclusión de información nos blogs ou webs de centro.

“Guía de derechos y responsabilidades de las familias andaluzas en la educación. Infantil y primaria”. Esta guía pretende dar sinxelas respostas ás dúbidas que lle xorden aos pais e nais sobre o desenvolvemento dos seus fillos nesta etapa, do que necesitan aprender e facer para andar pola vida, quen llelo pode proporcionar, que dereitos teñen e tamén sobre as responsabilidades que deben asumir para a necesaria complementariedad das actuacións escolares e familiares que garantan os mellores resultados posibles.

“Orientaciones a las familias andaluzas. Infantil 0-3”, do que se poden extraer moitas ideas para trasladarlle información ás familias.

“Manual de participación para padres y madres. Piensa en participar”, no que se lle explica ás familias cales son as canles e procedementos de participación tanto individual como colectiva nos centros educativos nos que escolaricen aos fillos/as.

Non debemos esquecer que, -se non o fixemos antes-, agora deberíamos facer unha visita á escola infantil 0-3 na que están escolarizados os que en setembro serán os nosos alumnos, para saber deles, do que fan, do que saben e do que esperan do seu desembarco no 3-6.

Imaxe tomada do álbum “O que ten que aprender un cempés que queira ser sabio como Perico” de OQO, que trata da adaptación dun cempés ao ritmo escolar.

Pistoia XI: Il Faro e Piccolo Blu

A Toscana cunha taxa de 29,8% é a primeira rexión de Italia en acollida de nenos/as de 0-3 en Asili Nido e noutros servizos como Spazi Gioco e Spazi Piccolissimi, cando a media estatal se sitúa nun 13,8%. Hai 10 Asili Nido comunales que atenden a 503 cativos, cun costo anual de 6.330€.

Canto a Scuole dell´Infanzia, 3-6, as escolas comunais acollen o 40%, as estatais o 37% e as privadas o 23%. O costo anual dun neno/a é de 4.362€, dos que o 55% é asumido pola comunidade, o 35% pola familia e o restante 10% polas achegas de fondos rexionais e estatais.

Estes datos son do ano 2009. Para orientarnos, en España, segundo a publicación “Sistema estatal de indicadores de educación. Edición 2011”, no ano 2008, o gasto medio por alumno de infantil é de 4.826€.

Sen dúbida, en Pistoia, empréganse os cartos de forma ben distinta: persoal, espazos e establécense fortes vínculos coa comunidade. Iso marca a diferenza, unido a unha participación real das familias nos servizos educativos.

Este aspecto, a participación das familias, é o que máis chama a nosa atención na visita a Il Faro e Piccolo Blu. Cantidade de detalles que observamos indícanos que esta participación non é retórica nin se limita ao establecido polas canles formais. Hai máis, aquí os pais e nais teñen o seu lugar. Hai información por todas partes para que sexan coñecedores da filosofía do centro, das actividades que se realizan, documentación á vista, etc. E eles colaboran na mellora deste entorno para os seus fillos e fillas. Na entrada hai un curioso libro no que se recollen as “habilidades” dos pais/nais, a súa dispoñibilidade horaria e o material que precisarían. Aquí hai sitio para todo tipo prestación que se poida/queira facer para o centro: ler contos, cantar, facer arranxos, decorar, coser, facer pompas de xabón, patchwork, etc. Unha grande idea que se pode apreciar nas fotografías.

Para entender como debe ser a participación das familias na educación dos seus fillos/as, recomendamos a lectura do artigo ““Establecer puentes de diálogos con la familia: los escenarios para la relación”” de María Riera Jaume, da Universidade das Illas Baleares, gran coñecedora das escolas italianas.

Ver presentación.

Nidi Blu

Facer lectores

Non nos cansamos de preguntarnos que é impide que algúns nenos/as se fagan lectores; ou dito doutro xeito, cal é a clave na formación do hábito lector: a escola, o contorno cultural, a familia… Todos sabemos de casos nos que, aínda fallando algún deses piares fundamentais, os nenos/as engánchanse á lectura; e doutros nos que sendo todos favorables, non se consegue facer lectores.

En calquera caso, non deixamos de insistirlle ás familias na importancia da constancia da lectura en familia, da lectura na casa, do exemplo dos adultos como persoas lectoras. E as familias sempre nos repiten tamén as mesmas preguntas: por que libros empezar, con que temáticas, con imaxe ou sen ela, de texto longo ou curto…

O Centro Internacional do Libro Infantil y Juvenil da FGSR, ten publicado moitas guías dirixidas ás familias e outros mediadores de lectura que dan resposta a esas preguntas e a outras moitas.

Hoxe, queremos destacar dúas:

“Lectura y familia”, que vai tratando a lectura hoxe e a súa importancia, o como se fai un lector, cando empezar a ler, algúns consellos para facelo ben, crenzas e incertezas, criterios para seleccionar lecturas, outros soportes, os espazos para a lectura, a biblioteca pública e a escolar, a librería, e 40 recursos para promover a lectura no fogar.

“Leer sin saber leer”,  unha guía de recursos para traballar a lectura nas primeiras idades que lle ofrece pautas aos mediadores para o desenvolvemento de accións de fomento de lectura, así como exemplos de actividades que xiran arredor de temas axeitados para traballar a lectura na aula e en familia. Compleméntase con setenta títulos organizados en catro apartados que agrupan libros con rimas, títulos que fan unha chamada de atención sobre a contorna, contos con xogo e sorpresa e materiais informativos que descobren os primeiros conceptos.

Falta moito?

Hai pouco tiven que atender a outro grupo de alumnado de cinco anos nun tempo que non daba para moito máis, polo cal lle propuxen xogar a palabras encadeadas; como me miraron un pouco estrañados, volvín a insistir e pregunteilles se non xogaban a iso cando facían viaxes longas. Certamente non pensara en que agora aos cativos en canto soben ao coche conéctanlles un DVD e non volven a falar ata chegar ao destino.

Para aqueles que aínda non teñen DVD no auto; para os nostálxicos; para os que non queren escoitar a cada intre “Canto falta?”, “Falta moito?”; para os que cren que hai outras formas de pasar o tempo, a editorial Combel vén de publicar “¡En marcha!” de Patricia Geis, unha recompilación de 30 xogos diferentes para non aburrirse nas viaxes: palabras encadeadas, xogos coas matrículas dos coches ou coas sinais de tráfico.

Xogos divertidos para viaxes en avión, coche, tren ou barco.

Lectura dialogada?

O último boletín mensual PISA in Focus fala da relación entre a lectura en familia e comprensión lectora (ver blog CLBE), algo obvio para todos nós, case de sentido común, e reforzado polas investigacións de bos resultados neses indicadores nos países nórdicos, que teñen o costume de ler en familia, como tan ben analiza Javier Melgarejo nun artigo publicado na Revista de Educación do 2006.

Unha práctica tan sinxela, que non require de case nada máis ca tempo de dedicación aos fillos/as, pode supoñer diferenzas substanciais con respecto a nenos cuxos proxenitores non lles len ou len con eles. Recomenda o citado boletín que as escolas deberían axudar ás familias a desempeñar un papel máis activo na educación dos pequenos.

Todas as mestras insistimos na importancia dese xesto diario, que nestas idades se traduce nun conto na cama antes de durmir. Agora ben, sempre hai algún pai ou nai que nos pregunta como facer esa lectura: ao pé da letra, sendo o neno/a un mero oínte, ou se pode ser dialogada. Hai opinións tallantes tanto a favor dunha como da outra. Hai quen pensa que o conto ten que ser contado sen interrupcións, polo pracer de escoitar e imaxinar. Hai quen di que o feito de que os nenos se involucren no que están lendo facilítalle a comprensión da estrutura da historia e das novas palabras. Os investigadores dos beneficios da lectura dialogada afirman que a forma na que se lle le aos nenos é tan importante como a frecuencia coa que iso se fai.

Nós, que non somos fundamentalistas en nada, contestámoslles que talvez, haberá ocasións nos que unha historia se preste máis para ser escoitada de cabo a rabo, e outras nas que pode suscitarse un interesante diálogo ou mesmo intercambio de roles.

A naturalidade e o afecto dos mediadores de lectura, cremos que é o método que produce mellores beneficios, tanto na escola como na casa.

A importancia de ler na casa

“Aprender a leer es un procedimiento que se enseña en la escuela.

El gusto por la palabra y el amor a los libros se descubren en casa, en el ámbito de la familia, si bien la escuela ocupa un lugar de privilegio en esta conquista.

Cuando una maestra de educación infantil está contando un cuento a sus alum­nos, no solo está relatando una historia divertida o triste, está enseñando conceptos que tienen que ver con la lengua, procedimientos que atañen al proceso de compren­sión y unos valores determinados contenidos en el libro.

Cuando una abuela, o una madre, o un padre cuentan un cuento a sus nietos, o a sus hijos, están realizando un acto de amor. “

 

Así comeza o caderno do Observatorio Andaluz da Lectura realizado por Antonio Ventura coa pretensión de ser unha guía para as familias. Non cremos que sexa casual que o primeiro número desta publicación se dedique a ler na casa; tras moitos anos, traballos e campañas de animación á lectura, sábese que ese é o ámbito determinante no fomento da lectura.

Esta sinxela guía aborda, entre outros temas, a necesidade da ficción, as palabras e as imaxes, o gusto polas palabras e o amor polos libros, os momentos da lectura, as clases de libros, e remata cunha selección de textos.

Paga a pena poñela a disposición das familias, ben a través dos blogs (de aula, de biblioteca, de centro) ou fotocopiala.

Entrevista inicial coas familias

“A que idade gateou?”, “Que alimento non lle gusta?”, “Con quen dorme?”…, e así un longo repertorio de preguntas configuran moitos dos cuestionarios cos que recibimos ás familias nos primeiros días de escolarización dos seus fillos/as.

Fai case vinte anos, nun curso de formación sobre avaliación en infantil, escoitámoslle dicir a un conferenciante que a meirande parte da información obtida na entrevista inicial non a empregábamos para nada. A nós, naquel momento no que acabábamos de poñer en funcionamento estes instrumentos de recollida –tras sesudos debates arredor do que incluír ou non-, pareceunos unha falta de respecto a nosa profesionalidade e rigorosidade. A día de hoxe, non temos máis que admitir a absoluta verdade que encerraba aquela afirmación.

No artigo 21 da orde pola que se regula a avaliación en infantil dise que cando o alumnado se incorpore ao 2º ciclo de EI, as persoas titoras realizarán unha avaliación inicial de cada un que recollerá os datos máis destacados do seu proceso de desenvolvemento, terá en conta datos relevantes achegados pola información das familias na entrevista inicial e, se é o caso, informes médicos, psicolóxicos, pedagóxicos e sociais. Esta información completarase coa obtida trala observación directa durante o período de adaptación. A orde deixa ao criterio do equipo educativo as decisións relativas ao tipo de información así como as técnicas e instrumentos, tanto de recollida como de consignación da mesma.

Titulamos esta entrada “Entrevista inicial coas familias” que difire bastante de “Entrevista inicial ás familias” –como se emprega na citada orde de avaliación e como se usa habitualmente-; facémolo intencionadamente porque entendemos que ese primeiro contacto ten que cumprir un dobre obxectivo:

1º que as familias teñan ocasión de coñecer e conversar coa persoa que se vai responsabilizar da educación do seu fillo/a

2º que nos trasladen a información que precisamos no comezo cando aínda non coñecemos ás criaturas e os seus antecedentes sanitarios, motóricos, lingüísticos, sociais, etc.

Esta entrevista pódese desenvolver de varias maneiras, pero lendo diante deles con mirada reprobadora o cuestionario que cubriron na casa -con maior ou menor pericia, con máis ou menos discurso, con moita ou pouca veracidade-, axuda pouco a crear ese clima distendido e cordial que se precisa. Parece máis ben un momento de tensión para os proxenitores. Outra forma sería que, como boas observadoras que somos e adestradas entrevistadoras, conduzamos unha conversa na que a familia se senta acollida, na que teña ocasión de expresar as súas inquedanzas e expectativas sobre este período que inician, na que charlemos sobre estes aspectos relevantes do seu fillo/a, escolmando o primordial do superfluo e recollendo as súas dúbidas que logo poden ser expostas con carácter xeral na reunión grupal que manteñamos con todas as familias.

A experiencia indícanos que a meirande parte da información obtida nos cuestionarios, ao pouco comprobamos que non se axusta á realidade (por exemplo, vístese e desvístese só/soa? Si, e no segundo día vemos que non sabe abotoarse).

O sentido común, tamén nos fai ver que a información recollida neses cuestionarios exhaustivos, non vai máis lonxe de aí, dado que non parece pertinente consignala na avaliación inicial (XADE) que pasará a integrar o expediente persoal do alumno/a para toda a súa vida escolar.

A economía de esforzo fainos entender que bastantes aspectos burocráticos temos nos centros educativos como para burocratizar o que non ten que ser burocratizado: as relacións coas familias.

Polo tanto, e como conclusión, non desaproveitemos esa primeira ocasión e manteñamos unha entrevista coas familias, non lle fagamos unha entrevista ás familias.

O traballo e o sentir das nais

Para comprender o traballo das nais, dúas recomendacións de lectura:

“Lo que hacen las madres. Sobre todo cuando parece que no hacen nada”, de Naomi Stadlen en Urano.

“La mayoría de la gente está de acuerdo en que ser madre es un trabajo muy duro. Pero ¿cuál es exactamente el trabajo de una madre? En esto hay menos acuerdo. La gente parece pensar que cuidar a un bebé no tiene nada que ver con el trabajo que se supone que debe hacer una madre”

“Las frases que más repiten las madres son“NO HAGO NADA” y “no consigo hacer nada”. Así es como describen su experiencia. Deberíamos escuchar atentamente y preguntarnos qué significa “no hacer nada”. Antes se suponía que era la ausencia de “hacer algo”. Pero al escuchar lo que dicen las madres, parece que es una experiencia en sí misma. (…) Cuando una madre considera su forma de utilizar el tiempo como “no hacer nada”es incapaz de ver lo que hace como parte de un cambio deseable y significativo. Como no ve ningún cambio, puede pensar que la acción (o inacción) maternal de estar con su bebé no tiene ningún valor”

“Mujeres visibles, madres invisibles”, de Laura Gutman en Integral

“La paternidad y la maternidad hoy se contradicen con las actividades visibles, sobre todo para las mujeres. Las mujeres SOMOS VISIBLES EN EL ÁMBITO EXTERNO (en el trabajo, en la profesión, en el deporte, en la política, en los ámbitos sociales, …), y cuando devenimos madres ingresamos en un lugar totalmente invisible”

“LA MATERNIDAD COMUNITARIAMENTE NO TIENE NINGÚN PRESTIGIO y por tanto la invisibilidad de la maternidad hace que las mujeres dejemos esos espacios y tratemos de desplegar, como es lógico, un lugar donde sentimos que existimos”

Que é a conciliación?

Empezo a estar un pouco farta de oír falar da conciliación e da socialización de comenencia e de pacotilla. Porque vexamos, que é a conciliación da vida familiar-laboral-social-comercial: darlle a posibilidade ás familias de pasar máis tempo cos seus fillos e fillas, ou sacárllelos de riba sexa como sexa. Nunca me gustou esta falacia, pero cada vez menos. Agora nos centros comerciais teñen un recuncho para deixar aparcados os cativos e así os pais e nais poder mercar mellor; nos mercadillos dos sábados se fas unha compra superior a X€ estacionas as criaturas gratuitamente nun garito con piscinas de pelotas; nestas datas, xa poñen garderías nas praias para que os pais poidan descansar tranquilamente nos chiringuitos mentres os nenos están vixiados e “socializándose”; hai concellos que ofrecen un servizo de gardería para os venres/sábados pola noite, e así outras moitas ocorrencias conciliadoras.

Pero somos parvos/as ou que? Iso é conciliación da vida familiar ou promoción comercial? Chamémoslle ás cosas polo seu nome, do contrario desvirtuamos as intencións iniciais.

Conciliación da vida familiar e laboral é poñer as condicións para que os pais ou nais poidan ocuparse persoalmente da crianza dos seus fillos/as, nomeadamente nos primeiros anos da súa vida, ofrecendo para iso subvencións estatais, garantías de non perder o emprego, axudas para escolarizar aos pequenos; posibilidades de ausentarse do traballo cando hai que levar as criaturas ao médico, etc, etc. O resto é conciliación dun país de titiriteiros, nada que ver co que é a conciliación nos países avanzados nas prestacións sociais e atención á infancia, por exemplo os nórdicos.

O peor de toda esa “conciliación” de escaparate, é que os pais e nais deixan os seus retoños tan alegremente nas mans de calquera. Aos docentes das escolas téñennos debaixo dunha lupa de 4000 aumentos, vennos todos os defectos, perdes a súa confianza se extravías a lazada do pelo da nena, e sen embargo neses furanchos infantís, nin se lles pasa pola cabeza que o alegre pallaso pode ser un pederasta ou un dexenerado, ou que habilitación profesional ten para facerse cargo de 40 nenos e nenas de entre 2-10 anos. Mesmo os/as profesionais da animación coincidirán comigo en que hai moito intrusismo e irresponsabilidade nese campo.

Recentemente lemos un informe da Fundación Luis Vives no que se recolle que o 80% dos traballadores/as con fillos demandan máis medidas de conciliación laboral e familiar, constatando ademais que iso repercutirá en que sexan máis sans e máis felices. Para saber cales son as medidas que solicitan, tamén cómpre ler un estudo publicado no 2008 polo Ministerio de Igualdade, “Conciliación de la vida laboral y familiar en mujeres que trabajan con TIC: un análisis psicosocial y cultural de las estrategias desplegadas”, no que dedican o seu capítulo segundo a analizar que se entende por conciliación tanto en España coma en Europa.

Tamén podemos ler decálogos de estratexias comerciais, pero creo que non era diso do que estábamos a falar, non?

Expectativas educativas das familias

O IFPIIE do Ministerio de Educación vén de presentar o estudo “Posiciones y expectativas de las familias en relación al sistema educativo. Exploración cualitativa”,  que ten como propósito facer unha sondaxe de cómo se sitúan as familias perante a educación dos seus fillos e fillas; cales son as súas expectativas, demandas, críticas…, e cal é o papel que cren deben asumir elas.

En primeiro lugar establecen unha tipoloxía de posicións discursivo-ideolóxicas das familias: o paternalista, o clientelar, o instituínte e o liberal. Continúan cunha análise das liñas de confuencia e contradición entre as anteriores posicións. Así mesmo, identifican as principais características sociais (sexo, tipo de familia, clase social, hábitat residencial, etc) que inciden na configuración de cada un dos discursos ideolóxicos identificados.

Para a realización deste estudo recorreron a grupos de debate integrados por pais e nais que se corresponden con eses segmentos sociais.

Considerámolo unha lectura moi interesante, porque malia a que se centran no período de escolaridade obrigatorio, veremos identificados a todos os pais e nais cos que nos reunimos. En infantil case todas as expectativas familiares sobre a escola parecen coincidir, pero tan só é iso, unha aparencia, de seguido nos decatamos de cales son as diferenzas entre cada unha delas, ás veces, percíbense mesmo entre os dous proxenitores.

Está estruturado do seguinte xeito:

1ª parte: o proceso educativo no seo do fogar. Analízase en clave do principio de autoridade, dos contidos e metas da educación, dos perigos do mundo exterior (dispositivos de comunicación e consumo), e do modelo implícito de cidadanía.

2ª parte: os pais e nais perante a escola dos seus fillos/as. Aténdense os papeis da escola e da familia, o profesorado, as metas académicas (éxito e fracaso escolar), a autoridade dos centros, e a política educativa.

Unha lectura que nos pode axudar a comprender as demandas das familias.

Ler na casa

O Centro Internacional do Libro Infantil e Xuvenil da FGSR vén de presentar unha animación na que se sintetizan os consellos fundamentais para reforzar o apoio dos hábitos lectores desde o fogar, compartindo pais e fillos/as experiencias arredor da lectura.
Complétase cunha listaxe de consellos dirixidos ás familias que serven de axuda para:

• facer do teu fillo/a un entusiasta da lectura
• conseguir que o teu fillo/a odie a lectura
• fomentar a escrita na casa
• contar un conto e non morrer no intento
• elixir unha lectura adecuada á idadedo teu fillo/a

e moitos máis que poderemos ir facilitando ás familias do noso alumnado e ANPA.

A educación do talento

Nestes días que as familias andan pedindo recomendacións de lectura para os seus fillos/as, tamén queremos facer unha recomendación para elas.

“La educación del talento” é o máis recente libro de José Antonio Marina, publicado en Ariel,  co que a Universidade de Padres on line abre unha colección de libros dirixida a pais e educadores preocupados pola educación.

“O obxectivo da educación é desenvolver o talento dos individuos e das colectividades. Os gurús do management insisten sen descanso na necesidade de talento, e hai profesionais que se dedican a buscalo. A todos nos gustaría ter talento. Todos o admiramos. A cuestión é como desenvolvelo nos nosos nenos e nenas, e tamén en nós. Non hai simplificacións milagrosas. Nin se pode ser “millonario ao instante”, nin “aprender chinés en vinte horas”, nin conseguir ningunha desas marabillas que prometen libros estafadores. O talento é un hábito e, como todos os hábitos, difícil de adquirir.Hai tamén moitos tipos de talento. Esta obra pretende axudar aos nosos nenos a descubrir os seus. Cada un de nós temos as nosas propias fortalezas e debilidades. Pero tamén hai un “talento básico”, que debemos intentar desenvolver universalmente, e deste trata sobre todo este libro. Talento para saber que facer cos demais talentos e tamén coas nosas limitacións.”

Estes libros teñen unha finalidade práctica, axudar e educar. Están pensados para que alguén “profano” poida lelos con agrado, e alguén especialista, estudalos con facilidade. Están redactados en dous niveis: a parte expositiva en papel, e a ampliación científica e documental, na rede.

Desde a web, o mesmo Marina vai debullando a través de distintas gravacións en vídeo, a composición e finalidade do libro, capítulo por capítulo.

Así mesmo, pódese acceder á revista Universo UP, que no seu número 10 trata temas como “Videojuegos: enemigos o aliados”, “Ayuda a tu hijo a dormir bien”, unha entrevista a Emilio Calatayud, e outras moitos do interese de pais, nais ou educadores.

Agasallos difentes

Chega o momento no que algunhas familias nos veñen a consultar sobre os agasallos de Nadal recomendables para os seus fillos e fillas. Así como, hai anos, elaborábamos folletos informativos que enviábamos ás casas do noso alumnado, a día de hoxe –e non é unha actitude derrotista, senón realista- non o facemos. Sobra información. Todo tipo de asociacións e institucións de consumidores, de igualdade, de sostibilidade, etc, elaboran ese tipo de folletos. A meirande parte das familias saben a “teoría”: deberían mercar xoguetes que desenvolvan a creatividade e a intelixencia infantil, que non transmitan estereotipos de sexo-xénero, que non sexan bélicos, que cumpran con criterios de seguridade…; e en que se traduce todo este coñecemento?, quen lles facilita aos nenos e nenas os catálogos comerciais?, quen pode controlar os agasallos dos familiares e das amizades?, quen fomenta o de escribirlle a carta a Papá Noel, aos Reis, ao Apalpador, a… ? Será unha vez máis o de sempre, unha morea de agasallos sofisticados, un día tras outro, aos que non lles prestarán nin un chisco de atención.

Sempre lles dicimos que nos preocupa máis o día a día que o Nadal. Na actualidade os cativos reciben agasallos por calquera motivo: polos aniversarios, pola visita dalgún familiar, polo nacemento dun irmaciño –para que non teñan celos-, pola visita a un centro comercial, etc. Nós non podemos, nin temos os medios para loitar contra o consumismo imperante na sociedade actual, pero si para fomentar actitudes críticas de cara ese consumo sen sentido.

Porén iniciamos a nosa particular campaña nas aulas. Falando con eles, facéndolles ver as “prestacións” dalgunha das súas preferencias. E lendo, lendo moitos contos sobre agasallos diferentes. Velaí a nosa escolma:

-“Un agasallo diferente”, de Marta Azcona e Rosa Osuna en Kalandraka.

-“Coas mans baleiras”, de Ana Tortosa e Cecilia Varela en OQO.

-“La palabra que se fue de vacaciones”, de Vicente Vilana e Carmela Mayor en Brosquil.

-“El regalo del pescador”, de Rocío del Mar Antón, Dolores Núñez e Xavier Vilagut en Beascoa.

-“A caixa dos recordos”, de Ana Castagnoli e Isabelle Arsenault en OQO.

Fermosos álbums que transmiten a idea da importancia das pequenas cousas, do grande valor da intención e dos afectos, do que non se pode mercar cos cartos. Mesmo lle recomendamos a súa lectura ás familias, poida que lles faga tanta falta ou máis que aos nenos.

E ollo coa responsabilidade da escola no fomento do consumismo!, que tamén ten a súa parte de culpa, co que facemos, co que dicimos, co que amosamos, co que gastamos…

Trans-toying

No sector de fabricantes de xoguetes vénse constatando unha baixada nas ventas, arredor dun 12%. No estudo de “Intencións de compra de xoguetes no Nadal 2010”, publicada pola  AEFJ, corrobórase esta tendencia. Pero non cometamos a inxenuidade de pensar que a xente aposta por un consumo máis responsable. Para nada, o que sucede é que hai unha variación no concepto de xoguete.

Dun tempo a esta parte fálase de trans-toying ou trans-xoguetismo. Outra estratexia comercial que consiste en transformar obxectos cotiás en artigos de xogo. Un fenómeno en alza, para constatalo non hai máis que mirar as mochilas que traen á escola ou dar unha volta polos centros comerciais. Cepillos de dentes con forma de xoguetes, toallas ou roupa de cama con personaxes das series televisivas, reloxos, pulseiras, pratos, garfos ou pasteliños con forma de bonecas, apósitos que lles fan desexar ter algunha ferida para poñerse un tatoo, etc. Seica a estrela de ventas de adobíos de Nadal este ano son as bolas de Bob Esponja!

Pódese saber máis nunha publicación que xa recomendamos con anterioridade, “Nacidos para comprar. Los nuevos consumidores infantiles” de Juliet B. Schor, editado en Paidós. Na mesma dise que “os expertos en desenvolvemento infantil pregúntanse con preocupación si esta nova tendencia non deixará pouco espazo á imaxinación do neno, dado que todo artigo no seu contorno acaba converténdose en xoguete. Si todas as experiencias do pequeno se encamiñan á emoción, á sorpresa e ao xogo, poida que non descubra que a felicidade e o benestar se obteñen principalmente do aprecio do cotiá. É posible que non aprendan a valorar o sabor da comida boa e saudable, si se lles aprende que comer equivale a xogar. Susan Linn, psicóloga de Harvard e unha das críticas máis destacadas sobre marketing infantil, sostén que existe un baleiro moral en todo ese enfoque. (…) Os profesionais da publicidade non acostuman a cuestionarse sobre isto, tan só se preguntan, como entretemos aos nosos fillos aos que nada lles contenta?”.

Na escola, ás veces descubrimos con alegría como un elemento do máis insignificante se converte nunha fonte inesgotable de gozo infantil. Pois ao mellor aí radica unha das nosas responsabilidades e tarefas de cara ao fomento do consumo responsable, facéndolles ver, verbalizando e salientando o valor das pequenas cousas.

Dereitos da infancia

 O 20 de novembro conmemórase a data na que a Asemblea Xeral aprobou a Declaración sobre os Dereitos do Neno en 1959, e a Convención sobre os Dereitos do Neno en 1989. Por todo ilo, o 20 de novembro é o Día Universal dos Nenos e Nenas.

En Enrédate.org temos unha versión da Convención adaptada aos máis novos. Asemade podemos ver un ensaio fotográfico que nos permite coñecer en imaxes os dereitos da infancia.

Nesta curta de animación “Yo quiero”, feita en stop motion, a través das imaxes e da canción recórdasenos que “todos os nenos e nenas do mundo merecen un lugar”.

 

É obra de Walter Tourier, e no seu web atoparemos os traballos de animación realizados para o Instituto Iberoamericano del Niño, la Niña y Adolescentes. Vídeos co seu correspondente folleto explicativo e a letra da canción. Entre outros: “Queremos que nos oigan”, “Queremos vivir”, “Yo quiero aprender”, “Yo quiero jugar”, “Yo participo”, “Es mi familia”, “Yo soy”, “Yo quiero”, e “La Carta Democrática”.

Termómetro da educación

Botar unha ollada polos andeis de novidades nunha librería é unha das mellores maneiras de coñecer por onde van os tiros en educación, de cales son as inquedanzas e preocupacións sociais canto á atención dos máis cativos. Isto é o que vimos hoxe.

-“Las madres nunca se equivocan”, de Giovanni Boella, editado en Los libros del silencio con prólogo de Javier Urra. “Describe de modo tan detallado como accesible los principales momentos de la evolución del niño, analiza las actuales circunstancias de la familia y la educación en el ámbito cotidiano y, por encima de todo, apela al sentido común y a la intuición de los padres, a menudo abrumados por las advertencias tanto de quienes señalan el riesgo de traumatizar a los niños por nimiedades como de quienes buscan la disolución de la autoridad de los progenitores.”

-“Los errores de papá y de mamá“, de Giovanni e Antonella Astrei en Rialp. “No es nada fácil ser padres. Para ayudarles a serlo, este libro muy práctico plantea 135 posibles errores que cabe cometer en la crianza y educación de los hijos; para evitar otras tantas y similares equivocaciones. Simpáticamente ilustrado, ha nacido de la experiencia profesional de los autores y, sobre todo, de las vivencias familiares con sus propios hijos.”

-“La mejor guardería, tu casa”, de Eulalia Torres de Bea en Plataforma Editorial. “Este libro trata fundamentalmente de esta contradicción y sugiere la necesidad de ayudas laborales y económicas a los padres para que puedan realmente conciliar su vida familiar y su vida laboral y criar saludablemente a su bebé.”

-“Guía práctica para abuelos con nietos”, de Isabel Agüera en Toromítico. “Las cada día mayores exigencias de la sociedad actual, marcada por una competitividad laboral acuciante, conllevan que los padres se vean a menudo en la necesidad de dejar a sus hijos al cuidado de los abuelos. Éstos se encuentran así ante una tesitura singular. De un lado les complace enormemente hacerse cargo de sus nietos, cuya compañía les agrada y rejuvenece; pero de otra parte su libertad de acción se ve restringida y el peso de los años les impide atenderlos en plenitud de facultades.”

Novas familias na escola: dúbidas e desvelos

Escenario: centros de educación infantil
Temporalización: 1º trimestre do curso académico
Personaxes: pais e nais primeiriños na escola
Problemas:
1º A entrada na escola do primeiro/a fillo/a
Recomendación: “Sobrevivir al colegio de su hijo”, de Paola di Pietro en Medici.

Recóllense consellos prácticos sobre a entrada na vida escolar: que centro; as actividades; comedor si ou non; participación na escola; xogos, etc., de tal xeito que pode converterse nunha experiencia proveitosa, tamén, para os pais.

2º Que lle respondo ao meu fillo/a cando me pregunta por que hai que ir á escola?

Recomendación: “¿Por qué tengo que ir a la escuela”, de Hartmut von Henting en Gedisa

Non é doado facerlle entender aos fillos/as cal é a razón pola que teñen que pasar o día separados dos proxenitores e entre persoas estrañas, alleas ao seu hábitat familiar. Recorrer a argumentos como a importancia de ser unha persoa educada e culta para ter unha vida de calidade non soan nada convincentes.

3º En que actividades extraescolares o/a inscribo?

Recomendación: “La hiperescolarización de los niños. Las actividades extraescolares, una presión añadida para tus hijos”, de A. Rosenfeld e N.Wise en Paidós.

Ás veces cremos que o mellor que podemos darlle aos fillos son moitas oportunidades que nós non tivemos, o que nos leva a unha carreira desenfreada de actividades despois da xornada escolar. Poida que non sexa iso o que recorden de adultos, nin o que lles proporcione unha vida máis san e rica.

4º Controlando todos os “elementos” da súa educación e coas oportunidades que hai, conseguirei que sexa dos mellores?

Recomendación: “Bajo presión. Cómo educar a nuestros hijos en un mundo hiperexigente”, de Carl Honoré en RBA.

Todos os pais e nais aspiran, anhelan e desexan o mellor para os seus fillos: que teñan éxito, que non fracasen, que non sufran o que sufriron eles…, de tal xeito que a vida dos nenos estase a converter nunha carreira sometidos a presión, e a labor dos pais converteuse nunha profesión en si mesma.

Nacidos para comprar

Calquera que visite unha grande área comercial nunha fin de semana quedará pasmado do poder adquisitivo dos máis novos, nenos e mozos e da súa capacidade de decisión en canto ás compras. O máis alarmante é que cada vez os consumidores son máis novos, van da man dos seus proxenitores ou empurrados por estes en carriños. Compran porque deses produtos, pensan depende a súa supervivencia social. Na actualidade os profesionais do marketing empregan recursos publicitarios tan sofisticados que inflúen no modo no que os máis novos se ven, se senten e se relacionan. O poder de compra dos nenos e nenas aumentou de forma espectacular, converténdose en compradores desde a máis tenra infancia. Estímase que entre os 6 e os 12 anos visitan tendas 2 ou 3 veces por semana e introducen 6 artigos no carro cada vez que van. Outro factor que inflúe é a falta de tempo dos pais; as investigacións amosan que os pais que pasan menos tempo cos seus fillos, gastan máis cartos con eles –chámaselle a isto, os “cartos da culpabilidade”.

Recentemente, lemos o libro “Nacidos para comprar. Los nuevos consumidores infantiles” de Juliet B. Schor, publicado en Paidós e pódese acceder a partes do mesmo a través da rede. Esta experta en temas de consumo, economía e familia, centra a súa investigación na sociedade estadounidense -a máis consumista do mundo, absolutamente inmersa no “ciclo do traballo e do gasto”- e constata que os nenos/as e os adolescentes estanse a converter no epicentro da cultura do gasto en Norteamérica. Desde fai dúas décadas, as familias están sometidas a presión en relación cos seus fillos, xa que deben facerlle fronte a un abano de esixencias que van desde as actividades extraescolares, ata unha educación de calidade, pasando pola compra de produtos de moda e de marca. En palabras da autora “Os nenos convertéronse en vehículos que trasladan o mercado ao fogar, o chanzo entre os anunciantes e o peto das familias. Os máis novos son depositarios do saber e da conciencia consumista. Son os primeiros en adoptar moitas das novas tecnoloxías das que son ávidos usuarios. Os modos sociais dos nenos constrúense cada vez máis en torno ao consumo. (…) Nun mundo semellante, cantos pais optan por renunciar ao consumo ou por simplificar a vida? Trátase dun paso radical que moitos nenos non aceptan de bo grado.”

Ao longo de 300 páxinas, a autora vai analizando os hábitos consumistas dos que poden ser os nosos alumnos e alumnas; motivo polo que consideramos altamente recomendable a súa lectura. Ben sabemos que desde a escola non podemos ir “contracorrente”, nin loitar contra iso –e máis, non conseguiríamos nada-, pero si é a nosa obriga, a nosa responsabilidade, o noso deber profesional, a nosa labor, aprenderlles a pensar, a razoar, a comparar, a valorar, a buscar alternativas…, habilidades todas elas para que sexan que de decidir desde o coñecemento. Xa veremos como asumir este reto, ou cando menos procuraremos evitar o fomento do consumo, que desde as escolas, faise, e moitas veces.

Acollida de novas familias

Como xa fomos adiantando, nestes días teremos unha xornada informativa e de acollida coas familias do alumnado de tres anos que en setembro se incorporará ao centro. O motivo, tamén o apuntamos xa, que os pais e nais nos coñezan, coñezan o colexio, saiban do seu funcionamento, e de como se desenvolverá o período de adaptación –entendendo as razóns polas que se establece esta entrada progresiva. Terá lugar unha tarde, para favorecer a súa asistencia, haberá unha benvida por parte do equipo directivo, e unha presentación multimedia onde poderán ver escenas e actividades da vida cotiá na escola na que van escolarizar aos seus fillos; é unha maneira de que vaian apreciando a filosofía do centro. Coñecerán as aulas e os demais espazos e finalmente daráselle un folleto informativo no que se recollen:

-Os obxectivos do período de adaptación.

-Suxestións para os primeiros días.

-Consellos a seguir polas familias que favorecerán o proceso de adaptación.

-Tarefas para a familia ao longo do verán.

Facilitamos o Folleto de acollida a nais e pais de 3 anos, elaborado para os nosos centros. Observación: na medida do posible tratamos de evitar ese tono que ás veces se emprega no que todo parece que son negativas ou prohibicións –non poñer…, non traer.., non entrar…-, que ás veces causan unha impresión tan molesta nos pais, malia que coincidan coa mensaxe.

Froitas e verduras

Que lle pasa aos cativos coas froitas e verduras?, por que as rexeitan? Todos os estudos sobre alimentación infantil constatan que consumen cantidades moi por debaixo do que sería aconsellable; nestes, tamén se analiza, se estes produtos da horta se consumen habitualmente nas súas casas.

Tan só meter as palabras “verdura e nenos” nun buscador de Internet, e aparecen centos de resultados con consellos para introducilas escondidas, disfrazadas ou ocultas. Ao mellor o erro está aí, tratamos de enganalos, como se de algo malo se tratara. Nós, que temos organizado que cada día tomen un tipo de alimento no petisco de media mañá, sorprendémonos de como traen a froita os mércores: mondada, partida, esmagada, sen carabuñas -non vaia ser que a traguen-, oxidada, irrecoñecible pola falta de zume e de textura…, en tupper para comela con garfo ou culler, pero se os nenos sempre morderon e adentaron a froita e non lles pasou nada! Así, case ninguén comería a froita! Habería moito que falar sobre isto…

Nas escolas italianas, na entrada, a piazza, teñen unha pequena mesa co menú do día e os ingredientes que o compoñen: un repolo, lentellas, allos porros ou pasta, o que sexa, todo colocado cunha estética moi coidada e perfectamente etiquetado. Así, aínda que coman unha crema de verduras, saberán de que está feita, e como é ese alimento no seu estado óptimo de frescor. Malia que nos pareza estraño, moitos nenos non saben como é unha leituga ou un tomate antes de chegar ao prato. Aqueles comedores escolares reggianos eran como os dunha casa de aldea: alacenas con tarros con legumes, con pasta ou con conservas; ramalletes de herbas aromáticas secas, froitas de tempada, arranxos de mesa con produtos da gastronomía local. Deste xeito, están en contacto diario co que consumen e coñecen as súas distintas formas de preparación. Nos nosos comedores, pendurados das paredes están Mickey, Pluto, Goofy, Donald ou Daisy, que parecen as imaxes máis apropiadas para os ollos de nenos desta idade. Noutra ocasión falaremos de como cada día dous nenos/as axudan ao persoal de cociña a preparar a comida, a poñe a mesa e a servir aos seus compañeiros. Tan só manipulando, probando e saboreando os alimentos poden descubrir as súas propiedades, as súas características e sentir ganas de degustalos.

Malia que non somos partidarias dalgúns xogos de ordenador, descubrimos “Caras cocineras” que nos permitiu xogar a construír distintos rostros e expresións con froitas, ao estilo do libro “Que tal vexetal?”

Crecer jugando

A Fundación Crecer Jugando ten como obxecto a promoción do dereito ao xogos dos nenos e das nenas. Publican estudos e investigacións sobre o xogo e o xoguete.

Desde esta páxina pódense descargar as revistas publicadas:

“Juego, juguete y seguridad”

“Juego, juguete y salud”

“Juguetes y género”

“Juguetes para niños. Criterios para adultos”

“Jugar en familia”

“El valor de los juguetes y el juego”

“El juego y el juguete en educación infantil”

“Cómo elegir el juguete adecuado”

“El juguete en la escuela”

“El juguete un reflejo de la historia”