Entroido rosaliano

A vida sempre nos sorprende cunha reviravolta máis aló da nosa imaxinación. Pensabamos que xa nada máis teríamos que dicir sobre o Entroido e resulta que este ano coincidiu co día dedicado a Rosalía de Castro (lembrándonos o seu nacemento nunha data neutra, inocua, que non interfire con nada), así houbo quen viu a ocasión e pensou en “matar dous paxaros dun tiro” co nunca visto ata o de agora, facendo os disfraces máis orixinais de Galicia: nenas e nenos caracterizados de Rosalía. Pensarían que así conxugaban a cultura coa celebración pagán por excelencia, manifestación senlleira da tradición popular galega. Que desatino! Pero haberá alguén neste país que lles diga que non están a facerlle ben nin a cultura, nin ao Entroido nin á educación. Como pode ser que aínda haxa medios de comunicación que reproduzan esa barbaridade? Acaso na CRTVG tampouco hai ninguén con sentidiño?

En verdade, o Entroido sempre foi un tempo de saltar por enriba de todos os poderes, pero isto xa roza o sacrilexio. Agora ben, quen lles vai afear o desatino, quizais os que promoven que para enxalzar a figura literaria de Rosalía se faga una carauta ou os que piden que fagamos un mannequin challege?.

Aquí andamos algo confundidos. E no caso da educación aínda máis porque parece que o nunca feito é innovador; e non señores hai cousas que nunca se fixeron porque sempre se pensou que eran parvadas. Facer caretas é facer caretas, exercítanse as habilidades manuais e plásticas. Facer de “estatuas” é aguantar un tempo sen pestanexar nin mover un músculo. Ora ben, celebrar a obra e a figura de Rosalía, a nosa poetisa máis universal é outra cousa. E coñecer na escola as celebracións típicas como é o Entroido, tamén é outra cousa, que non pasa por que as mestras se teñan que vestir daquilo polo que devecen no seu foro interno co pretexto de facérllelo pasar ben aos nenos, nin porque o centro se transforme nun sambódromo.

Aquí fai falla que alguén veña a dicirlle á escola que se está equivocando de lado a lado. Pero xa saben vostedes…, mentres o pasemos ben, haxa bo ambiente escolar e as familias estean contentas, tira para diante. A ver quen lle pon o ramo ao asunto. E quen llelo vai pór: as voces autorizadas do mundo da cultura ou a consellería?; Quen vai ser o valente que lle diga ao emperador que vai espido.  Porque certamente estamos nus. A dúas ou tres voces discordantes coa euforia e banalización da cultura acábaselles tillando de rancios, aburridos, amargados e augafestas e os que aínda conservan a conciencia (cultural ou pedagóxica) pero teñen outros obxectivos, miran para outro lado e deixan que corra a auga, non vaia ser que perdan clientes, vendas de libros, seguidores ou amizades nas redes sociais.

Hai uns días escoitámoslle a Francisco Castro, director da editorial Galaxia, que se a Xunta lle quixera facer un favor ás Letras Galegas, debería mantelo como día laboral, para que así se conmemorase co motivo polo que foi concibida e non no que se trastocou, coma unha ponte no mes de maio que co bo tempo convida a facer turismo pero non a celebrar a nosa lingua e literatura galega. Leva toda a razón, agora veremos quen é o valente que saca ese festivo do calendario laboral e escolar, habería que ver como se poñían de punta os tour operadores.

Pois o mesmo acontece co que estamos a dicir pero, quen lle vai pór freo a isto quizais o profesorado que sempre foi moi comprometido coa cultura, coa lingua, coa educación, coas tradicións e cos valores? Sincera e lamentablemente, a día de hoxe, non o creo.

Sabemos que o amigo Leandro Lamas nos desculpará por empregar a súa fermosa acuarela para esta entrada do blog tan desesperanzada. Facémolo porque, coma el, mantemos a ilusión porque se redescubra a Rosalía coma unha muller de rabiosa actualidade, adiantada ao seu tempo e rabuda porque non aceptaba os condicionantes do momento no que lle tocou vivir. Emporiso queremos fuxir de imaxes de muller chorona ou doutras que xa son souvenirs. Rosalía é moito máis ca todo iso e está por enriba de disfraces ou de carautas, pero temos que crelo e non deixar que a convertan noutra cousa.

Clásicos InnovArte: Entroido

“Máscaras”, Maruja Mallo

Para todas as persoas que nos seguen dende fai sete anos, xa non é preciso recordarlles cal é a postura de InnovArte no referido a certos tópicos escolares, pero tamén somos conscientes que hai moita xente que se fixo seguidora do blog nos últimos anos e non chegou a esta información, con tal motivo poñemos aquí á vosa disposición, algunhas das nosas opinións neste caso, con motivo do Entroido.

“A banda do trapo” (2010)

“Disfraces de Entroido” (2011)

“Festivais, disfraces, excursións e outros” (2012)

“Disfraces en serie na escola” (2013)

“Como sobrevivir ao Entroido e non perecer no intento” (2014)

Disfraces de Entroido

Máscaras de Maruja Mallo

Chegado este momento non temos nada que engadir ao publicado o pasado ano polas mesma datas no post “A banda do trapo“. Cómpre, tan só, facer unhas aclaracións que inciten a unha reflexión dos equipos docentes sobre estas prácticas tan instauradas nas dinámicas escolares infantís.

1º Non temos nada en contra de que os nenos e nenas se disfracen; é o propio destas datas, e espérano con ilusión.

2º Non somos partidarias da elaboración dos disfraces por parte do profesorado, xa que logo, as criaturas destas idades non son quen de facelo, de non ser uns pequenos adobíos.

3º Para que os docentes se dediquen a facer os disfraces, ou os fagan individualmente con cada unha das criaturas só caben dúas posibilidades: ou deixan de atender ao grupo, ou lle dedican horario non lectivo. E certamente non sabemos do proveito pedagóxico desta actividade artesán.

4º Que sexan as familias quen os fagan seguindo o patrón indicado na escola tampouco lle atopamos moito aproveitamento para as criaturas.

5º Desde a escola pódense/débense inculcar hábitos relacionados co consumo responsable. O despilfarro en bolsas, papeis, adobíos sofisticados, etc, temos por seguro que non axuda a acadar ese obxectivo.

6º O argumento de que isto se fai para evitar diferenzas non nos parece moi consistente. As diferenzas están presentes todos os días e non por iso se solventan poñéndolles un uniforme, xa que aínda así prevalecerían. A labor da escola non é pintar todo da mesma cor, senón ensinar a apreciar e valorar todas as cores.

7º Aferrarse a que “sempre se fixo e é moi bonito”, fainos pensar en cantidade de prácticas -afortunadamente xa desaparecidas- que tamén eran moi bonitas e sempre se fixeran así. A escola debe estar continuamente cuestionándose a utilidade educativa do que se fai, xa que logo, a responsabilidade da escola é educar non só facer “cousas bonitiñas”.

8º Para os que esgrimen que é unha tradición. O goce do Entroido é o de ser outro/a, de estar irrecoñecible para o resto, como se fixo tradicionalmente en Galicia e en case todos os lugares do mundo. Unhas roupas prestadas e unha carauta poden ser dabondo para acadar tal fin lúdico.

9º Houbo unha época -xa superada- que a meirande parte do tempo da escola infantil se dedicaba á realización de manualidades, daquela pensábase que os cativos non tiñan capacidade para pensar, para indagar, para aprender…; esta etapa era un pre-momento importante, á espera de que estiveran maduros para facer algo de proveito cognitivo.  Vese que, malia a todo, aínda quedan rescoldos diso. Hoxe en día, hai otros espazos, nos que deben permanecer os nenos e nenas -por isto da conciliación- que perfectamente se poden dedicar a esas actividades máis de entretemento.

10º De igual xeito que nos parecería impensable que os docentes de Bacharelato -co que teñen que facer-,  se dedicaran a elaborar disfraces co alumnado, o mesmo pensamos dos de infantil, a nosa tarefa fundamental é a de desenvolver os aspectos cognitivos, intelectuais, motóricos, afectivos e emocionais.  Para iso somos profesionais da educación, non outra cousa.

O Entroido pode ser para as escolas a ocasión de promover actividades ricas de sentido educativo, propiamente dito, ou de todo o contrario. Non podemos admitir que se dediquen máis horas de debate aos disfraces do Entroido -reunións de nivel, ciclo e claustros- que á mellora da calidade educativa.

Nós decidimos que tipo de escola, que estilo de docente queremos ser e que modelo de cidadán estamos formando.

O Entroido na pintura galega

Foron moitos os pintores galegos que plasmaron nas súas obras a celebración do Entroido. Fixemos unha escolma para quen queira traballalo nas súas aulas. Malia que a nosa intención é achegar ligazóns a todos os recursos que ofrecemos, neste caso non é posible, ningunha delas ten a súa imaxe dispoñible on line. As referencias foron tomadas da enciclopedia “Artistas. Pintores” de Nova Galicia Edicións, dezaseis tomos dedicados á pintura galega, que se atopan nalgúns centros educativos, nas bibliotecas dos CFR e nas de moitos museos. Estas son:

“Entroido”, 1985, Xosé Luís de Dios; “O Entroido II”, 1997 e “O Entroido IV”, 1993, Xaime Quesada; “O Entroido”, 1999, Rafael Úbeda Piñeiro; “Os peliqueiros”, 1994, Virxilio; “Antroido”, 1965 e “Antroido”, 1965, López Garabal; “Entroido”, 1992, “Entroido do Milladoiro” e “Os xenerais do Marco”, 1998, Sucasas; “Choqueiro con pandeireta”, 1999, “Avoa e neta disfrazadas”, 1999, “Antroido I”, 1999, “Entroido II”, 1999, “”Choqueiros”, 1978, Virxilio; “Entroido”, 1960 e “Entroido”, 1974, Laxeiro; “Máscaras”, Juan Luís; “Orixe-entroido”, 1984 e “Dobre rostro”, 1983, Antón Patiño; “Entroido”, 1990, López Guntín; “Máscaras”, 1972, Segura Torrella.

A banda do trapo

Non podo! Definitivamente, non podo! Poida que estea maior, que xa non teña folgos, ou azos, pero non podo facelo! Chegou o tan “temido”momento do Entroido. Isto supera con moito ao Nadal, e non vaiades a pensar que foi doado sobrevivir a Papá Noel, ao Paxe real, ao Apalpador, aos Reis Magos …, pero o Entroido son palabras maiores.

O listón está moi alto, xa non sabemos que discorrer  para demostrar ano tras ano a nosa creatividade e orixinalidade in crescendo; en breve teremos que realizar unhas estadías de estudo nas Canarias ou no Brasil para inspirarnos nas súas famosas comparsas e coñecer novos materiais e técnicas a empregar. O do Entroido galego xa está superado, hai peliqueiros, madamas e cigarróns en calquera punto xeográfico de Galicia. Bo é que, como este ano cadra Xacobeo, sempre podemos recorrer ao “pelegrín”; agora que xa non se peregrina por motivos relixiosos, dígoo polas distintas confesións dos nenos.

Mesmo parece que o Entroido é onde nola xogamos. O mellor, conseguir que todo o centro se meta nunha historia, e cada clase sexa unha parte ou persoaxes da mesma: de feira medieval, de fondo do mar, de contos infantís, de diversidade étnica (moi multicultural se non fose polos tópicos); pola contra, nestes casos sempre hai alguén se queixa de que lle tocou o “menos vistoso”.

O gran día, algúns pais e nais ata solicitan permiso para ausentarse do seu traballo e acudir ao desfile, nalgunhas vilas córtase o tráfico, todo son nervios, contratempos (a choiva sempre desluce e deteriora os traxes) e imprevistos de última hora. As criaturas suorosas e cansas desde primeiras horas da mañá, saben que para lograr sacarse os disfraces teñen que esperar ao paseillo, ás reportaxes gráficas e a que pase a pantagruélica sesión (a deshora) de degustación de produtos típicos do Entroido, que dito sexa de paso, a moi poucos lles gustan.

Sei un segredo, cando os nenos son pequenos a moi poucos lle gusta ir disfrazados do que lles tocou na escola; sinto dicilo, pero aí as fadas, bruxas, Batman, Spiderman, o Zorro, Bob Esponja, raíñas, princesas e piratas gañáronnos a partida; a nosa elección, de seguro é máis “educativa” pero que lle imos facer!

Houbo un feito que marcou un fito nos disfraces escolares, a aparición das bolsas de plástico de cores. Cunha grampadora, cinta adhesiva, pegamento e autocolantes, as bolsas acadaban o seu máximo esplendor. Hai un antes e un despois das bolsas de cores. Pouco a pouco as empresas comerciais de material escolar viron o filón e brindáronnos todo tipo de adobíos que permiten dar renda solta á nosa vena deseñadora e creativa. Por certo, agora atopamos bolsas todo o ano, será porque tamén se fan disfraces nos obradoiros de lecer do Nadal, nos do verán, nos de Semana Santa…

Trala patronaxe, cando facíamos o prototipo ou versión Beta dos disfraces case nos chegábamos a emocionar, o malo, facer os vintecatro restantes; pero ben, para iso sempre se di que as de infantil somos o colectivo máis activo, implicado e creativo, non? E senón, tamén cabe a posibilidade de pedir a colaboración dos pais e nais; os destas idades préstanse a case todo o que lles pidamos do centro. Outra posibilidade é a de amosarlles o “prototipo” e que cadaquén lle arranxe o do seu picariño/a; teño visto nais resollando entre o Todo a cien e o Bazar chino, pero non todas, algunhas ata esperan con ilusión estas datas.

Non nos enganemos o noso alumnado non pode facer todos eses atrezzos. E coma sempre, volvo a preguntar: e todo isto, para que? Xa coñezo a resposta de que é para evitar as diferenzas evidentes entre eles, deste xeito uniformámolos a todos e asunto resolto. E volvo a preguntar: estamos seguras de que estes disfraces realmente lles gustan aos nenos e nenas? Tamén coñezo a resposta de que formando parte dun proxecto, a festa viría a ser o colofón da experiencia didáctica.

Non vaiades a pensar que digo todo isto por non pasar o traballo de facer os disfraces; confeso que tiven desvelos e que me debandei os miolos pensando en como darlle o corte a un pantalón de toreiro para que quedara pegado ao corpo, ou como conseguir que os rabos dos ratos quedaran levantados e ensarillados. Pero coa distancia precisa volvo a facerme as mesmas preguntas. Tamén pode ser debido a que teño unha clase de vintecinco nenos de tres anos e só de pensalo escórreme unha suor fría polo espiñazo.

Non conto nada novo se digo que aos nenos e nenas gústalles disfrazarse, transformarse noutro ou noutra cun simple pano, ou cunhas gafas, ou cun sombreiro, e se lles deixamos maquillaxes xa nin vos conto… Polo cal eu téñoo claro, desmarcareime e afiliareime á “banda do trapo”. Facilitareille retrincos de tela e adobíos, colares, coroas, panos, cinturóns e que cadaquén se disfrace nestes días como queira. Argumentos non me faltan:

1º O etnográfico: o Entroido tradicional consistía en poñerse roupas vellas e ocultalo rostro pintándoo cun tizón e deste xeito percorrer as aldeas pedindo esmolas.

2º O ecolóxico: por ser coherentes cos principios da sostibilidade e do consumo responsable.

3º O pedagóxico: porque a creatividade desenvólvese, basicamente, coa práctica.

4º O lúdico: porque se é unha festa para goce dos nenos e das nenas, ten que facelos desfrutar, a eles.

E sobre todo, porque teño moi presentes as verbas de Concepción Arenal, en 1881, coas que iniciábamos este bloque, pero volvo a recoller aquí e que cadaquén as entenda como queira:

“Para que la maestra sea la que debe ser es necesario que deje de ser niñera, y además que no enseñe labores manuales, enseñanza que tal como hoy la da de nada o poco sirve, y que hace imposible la literaria.(…)”

Nota: Coma sempre, esaxero moito nas miñas narracións, pero que ninguén se ofenda porque estaba a falar de min mesma. Percorrín o mesmo camiño ca todos pero agora quero pararme, reflexionar e non deixarme arrastrar por inercias e rutinas analizando con moito tino as súas vantaxes e desvantaxes.